ΤΕΥΧΟΣ #18 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2022

Χρησιμοποιώντας την αντιτρομοκρατία για την καταπολέμηση της πανδημίας

Ρέιτσελ Νόα , DPhil στην Εγκληματολογία

 

 Tο Ισραήλ στην εποχή της COVID-19

 

Το παρόν αποτελεί μετάφραση του πρωτότυπου αγγλικού άρθρου το οποίο δημοσιεύθηκε αρχικά στο ιστολόγιο του Κέντρου Εγκληματολογίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης (University of Oxford's Centre for Criminology blog), στις 19 Ιουνίου 2020 και μπορείτε να το βρείτε εδώ. Η μετάφραση έγινε από την Ευαγγελία Μουρτζούκου, μεταφράστρια, απόφοιτη Ιονίου Πανεπιστημίου.

Ως διεθνής φοιτήτρια, η πανδημία δεν μπορεί παρά να μου προκαλεί ανησυχία για τα όσα συμβαίνουν τόσο εδώ, στο Ηνωμένο Βασίλειο, όσο και στην πατρίδα μου, το Ισραήλ. Το Ισραήλ έχει λάβει εκτεταμένα μέτρα για τον περιορισμό της εξάπλωσης του ιού από τις πρώτες κιόλας ημέρες της πανδημίας, μεταξύ των οποίων είναι και η κατ' εξαίρεση χρήση των αντιτρομοκρατικών μέτρων της μυστικής υπηρεσίας για την  ανίχνευση των επαφών των φορέων του ιού. Το ακόλουθο άρθρο εξετάζει, γιατί το Ισραήλ έχει εφαρμόσει τέτοια ακραία μέτρα αντί για λιγότερο παρεμβατικές εναλλακτικές για την ανίχνευση της μετάδοσης του ιού.

Γεια σου, Μαρίνα, σύμφωνα με μια επιδημιολογική έρευνα, ήσουν κοντά σε φορέα κορωνοϊού […] Πρέπει να μπεις σε απομόνωση [...] για να προστατεύσεις τους συγγενείς σου και το κοινό. Με εκτίμηση, οι Υπηρεσίες Δημόσιας Υγείας. [1]

Από τα μέσα Μαρτίου του τρέχοντος έτους η Ισραηλινή Υπηρεσία Ασφαλείας (ISA) συλλέγει δεδομένα γεωτοποθεσίας για άτομα που έχουν βρεθεί θετικά στην COVID-19 και για όσα είχαν έρθει σε στενή επαφή μαζί τους. Η ISA προωθεί τις πληροφορίες στο Υπουργείο Υγείας, το οποίο αποστέλλει διαταγές απομόνωσης 14 ημερών σε όσους έχουν εκτεθεί σε φορέα του ιού μέσω γραπτών μηνυμάτων, όπως το παραπάνω. Στη συνέχεια, η αστυνομία λαμβάνει τις λεπτομέρειες των διαταγών απομόνωσης, έτσι ώστε να μπορεί να τις επιβάλλει μέσω προστίμων και χρεώσεων. Το Υπουργείο Υγείας αναφέρει ότι μέχρι τα τέλη Μαΐου εκδόθηκαν 81.383 διαταγές απομόνωσης βάσει των ευρημάτων της ISA από την ανίχνευση επαφών.

Η ISA είναι η εσωτερική μυστική υπηρεσία του Ισραήλ. Κύρια αρμοδιότητα της είναι η προστασία της κρατικής ασφάλειας από την τρομοκρατία, ενέργειες ανατροπής του κράτους και την κατασκοπεία. Ωστόσο, στις 17 Μαρτίου 2020 η προσωρινή κυβέρνηση του Ισραήλ εξέδωσε διάταγμα εκτάκτου ανάγκης, με το οποίο θέτει την τεχνολογία επιτήρησης της ISA στην υπηρεσία ενός σκοπού που, κατά τα φαινόμενα, αφορά αποκλειστικά τη δημόσια υγεία: την ανάσχεση της εξάπλωσης της COVID-19. Το διάταγμα αποκάλυψε μια πρακτική που δεν έχει αναγνωριστεί επίσημα μέχρι στιγμής, δηλαδή τη συνεχή συλλογή μεταδεδομένων φυσικών προσώπων από την ISA, όπως η ταυτότητα, η γεωτοποθεσία, οι κλήσεις και το ιστορικό περιήγησης στο διαδίκτυο. Η πρακτική αυτή δεν προκαλεί ολότελα έκπληξη, καθώς ο νόμος του 2002 για την Υπηρεσία Ασφαλείας επιτρέπει τη συλλογή δεδομένων από τους «κατόχους άδειας χρήσης» τηλεφωνικής επικοινωνίας. Παρ’ όλα αυτά, η γνωστοποίηση της εκτεταμένης τεχνολογίας εντοπισμού της ISA αποκαλύπτει το εύρος των δεδομένων που συγκέντρωσε η ISA πριν από το ξέσπασμα της πανδημίας. Ωστόσο, σε αντίθεση με τις αποκαλύψεις του Έντουαρντ Σνόουντεν, η αποκάλυψη του ισραηλινού θησαυρού δεδομένων και η κατ' εξαίρεση χρήση τους για λόγους δημόσιας υγείας δεν έχει προκαλέσει αξιοσημείωτη δημόσια κατακραυγή στο Ισραήλ.

Παρ’ όλα αυτά, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και το πολιτικό κόμμα Κοινή Λίστα (Joint List) υπέβαλαν αίτηση στο Ανώτατο Δικαστήριο κατά της χρήσης των μέτρων επιτήρησης της ISA για την καταπολέμηση του ιού. Το Δικαστήριο έκρινε ότι ο νόμος επιτρέπει στην ISA να προβαίνει σε ενέργειες κατά «επικείμενων κινδύνων» για το κοινό που μπορεί να υπερβαίνουν την τρομοκρατία. Αλλά έκρινε, επίσης, ότι, λόγω του διαστήματος που έχει μεσολαβήσει από το ξέσπασμα της πανδημίας και του παρεμβατικού χαρακτήρα της επιτήρησης της ISA, είναι απαραίτητο, αν η κυβέρνηση επιθυμεί να συνεχίσει τη χρήση των υπηρεσιών της ISA κατά τη διάρκεια της παρούσας κρίσης, να θεσπίσει για τον σκοπό αυτό πρωτογενή νομοθεσία η οποία θα υποβληθεί σε κοινοβουλευτικό έλεγχο.

Ενώ η νεοδιορισθείσα κυβέρνηση παρουσίασε νέο νομοσχέδιο για το ζήτημα, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και η Κρατική Αρχή Προστασίας της Ιδιωτικής Ζωής υποστήριξαν ότι καμία άλλη δημοκρατία δεν χρησιμοποίησε τις μυστικές της υπηρεσίες για την καταπολέμηση του ιού και ότι το Ισραήλ πρέπει να εφαρμόσει λιγότερο παρεμβατικές εναλλακτικές λύσεις, όπως η συναινετική παρακολούθηση μέσω πολιτικών εφαρμογών. Υποστήριξαν ότι η λειτουργία της ISA εντοπίζει άτομα που δεν είναι ύποπτα και παραβιάζει το δικαίωμά τους στην ιδιωτική ζωή, χωρίς επαρκή διαφάνεια όσον αφορά το εύρος και τη φύση των πληροφοριών που συγκεντρώθηκαν, λόγω της εγγενούς εμπιστευτικότητας του έργου της ISA και του ότι η κοινοβουλευτική εποπτεία της λειτουργίας της είναι απόρρητη.

Παραδόξως, η κυβέρνηση ανακοίνωσε πρόσφατα ότι θα παγώσει το νέο νομοσχέδιο. Σύμφωνα με δημοσιεύματα των ΜΜΕ, η απόφαση αυτή βασίστηκε στην αντίθεση του ίδιου του διευθυντή της ISA, ο οποίος ζήτησε την αποστασιοποίηση του οργανισμού από ένα «αμφιλεγόμενο πολιτικό ζήτημα» και εξέφρασε την ανησυχία ότι θα μπορούσαν να εκτεθούν λεπτομέρειες σχετικά με τις τεχνολογίες εντοπισμού της ISA. Όλως παραδόξως, και ανεξάρτητα από το κίνητρό της, η αντίθεση της ISA ήταν που τελικά διέκοψε τη διεύρυνση των δικών της εξουσιών και την ευρεία παραβίαση του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή.

Με 19.388 επιβεβαιωμένα κρούσματα του ιού και 302 θανάτους στις 16 Ιουνίου 2020, το Ισραήλ θεωρείται μία από τις χώρες που κατάφεραν να αποφύγουν τον σοβαρό αντίκτυπο του ιού. Πράγματι, όπως επεσήμανε η Lazarus, τα κράτη έχουν τη θετική υποχρέωση να προστατεύουν ενεργά το κοινό από την εξάπλωση του ιού. Ωστόσο, η εμπειρία που προέκυψε από την εποχή που ακολούθησε την 11η Σεπτεμβρίου μαρτυρά τους κινδύνους που ενέχει η κανονικοποίηση των έκτακτων μέτρων, επομένως είναι σημαντικότερο από ποτέ τα κράτη να ασκούν τις εξουσίες τους υπό συνεχή κοινοβουλευτικό, δικαστικό και επιστημονικό έλεγχο. 

Το Ισραήλ εισήγαγε τα μέτρα του κατά του ιού κυρίως μέσω διαταγμάτων έκτακτης ανάγκης που παρακάμπτουν το Κοινοβούλιο. Εξήντα οκτώ διατάγματα έχουν εκδοθεί από την αρχή της κρίσης. Πρόκειται για πρωτοφανή αριθμό, ακόμη και σε σύγκριση με περιόδους πολέμου, στα 72 χρόνια που υπάρχει το Ισραήλ. Η πληθώρα διαταγμάτων και η χρήση της ISA κατά τη διάρκεια της πανδημίας δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη μόνιμη κατάσταση έκτακτης ανάγκης στην οποία βρίσκεται το Ισραήλ από ίδρυσής του και από την πολιτική του στα κατεχόμενα εδάφη. Από το 1967 το Ισραήλ χρησιμοποιεί έκτακτες εξουσίες και εκτεταμένες πρακτικές επιτήρησης στα κατεχόμενα εδάφη, παράλληλα με επιπλέον μέτρα, όπως οι περιορισμοί στις μετακινήσεις, διοικητική κράτηση και μέθοδοι ανάκρισης που, σύμφωνα με αναφορές, ισοδυναμούν με βασανιστήρια. Η ISA παίζει κεντρικό ρόλο στην εφαρμογή της πολιτικής του Ισραήλ στα κατεχόμενα εδάφη και στη διατήρηση της κρατικής ασφάλειας στο πλαίσιο μιας διαρκούς σύγκρουσης.

Η επικράτηση της ISA στη διατήρηση της κρατικής ασφάλειας σε "φυσιολογικούς" καιρούς, κυρίως στοχεύοντας τους Παλαιστινίους, ίσως εξηγεί γιατί το Ισραήλ άρχισε τόσο γρήγορα να χρησιμοποιεί τις υπηρεσίες της σε υγειονομική κατάσταση έκτακτης ανάγκης εναντίον ολόκληρου του πληθυσμού. Αν και το Δικαστήριο εξέφρασε ανησυχία για την επέκταση της χρήσης των εποπτικών εξουσιών της ISA εκτός του πλαισίου της πανδημίας είναι πολύ πιθανό ότι η ίδια του η απόφαση να δικαιολογήσει τη χρήση της ISA στην τρέχουσα κρίση, άνοιξε τον δρόμο στην κανονικοποίηση έκτακτων αντιτρομοκρατικών μέτρων σε μελλοντικές περιστάσεις.

Το 1968 ο επιστήμονας και φιλόσοφος Yeshayahu Leibowitz (1968: 225-226) προέβλεψε την διεύρυνση των υπηρεσιών ασφαλείας του Ισραήλ με τα εξής διάσημα λόγια:

Ένα κράτος που κυβερνά έναν εχθρικό πληθυσμό 1,5 με 2 εκατομμυρίων ξένων αναγκαστικά θα μετατραπεί σε κράτος όπου κυριαρχεί η μυστική αστυνομία, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την εκπαίδευση, την ελευθερία του λόγου και τους δημοκρατικούς θεσμούς.

Οι έκτακτες εξουσίες και τα απόρρητα μέτρα που κατοχυρώνονται με διατάγματα και εκτελούνται από μυστικές υπηρεσίες έχουν πάρει μόνιμη θέση στην πραγματικότητα του Ισραήλ και αποτέλεσαν βολική λύση για την καταπολέμηση μιας υγειονομικής κρίσης. Αυτή η εκτεταμένη χρήση ακραίων μέτρων αντικατοπτρίζει τον τρόπο με τον οποίο μια κατάσταση εκτάκτου ανάγκης οδηγεί στην ανάδειξη εξουσιών που υπερισχύουν της προστασίας των βασικών δικαιωμάτων. Η ανάπτυξη της λειτουργίας της 

ISA επί δεκαετίες έχει πιθανώς δημιουργήσει δημόσια εξάρτηση και εμπιστοσύνη, πράγμα που επιτρέπει σε μεγάλο βαθμό την ανεμπόδιστη διεύρυνση των εξουσιών της. Υπό αυτές τις συνθήκες, ίσως αποτελεί μικρότερη έκπληξη ότι η αιτιολογία που προβλήθηκε για την διακοπή της επιχείρησης της ISA για την COVID-19 δεν ήταν απαραίτητα η προστασία των βασικών δικαιωμάτων, αλλά μάλλον η προστασία της ίδιας της ISA.

Ρέιτσελ Νόα, DPhil στην Εγκληματολογία, Κέντρο Εγκληματολογίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης

*photo by Mika Baumeister on unsplash