Το τεκμήριο αθωότητας υπόπτου και κατηγορουμένου και ο ρόλος των ΜΜΕ

Ζαχαρούλα (Χαρά) Βλαμάκη, υπ. Δρ.

1. Σύντομη νομοθετική επισκόπηση

Το τεκμήριο αθωότητας στην ηπειρωτική Ευρώπη καθιερώθηκε πρώτη φορά το 1879 με το άρθρο 9 της Γαλλικής Διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη όπου αναφερόταν ότι «κάθε άνθρωπος τεκμαίρεται αθώος μέχρις ότου κηρυχθεί ένοχος και εφόσον κριθεί απαραίτητο να συλληφθεί, οποιαδήποτε σκληρή μεταχείριση που δεν θα ήταν αναγκαία για να εξασφαλισθεί η κράτησή του πρέπει να καταστέλλεται αυστηρά από το νόμο». Στην ελληνική νομοθεσία το τεκμήριο αθωότητας είναι κατοχυρωμένο αφενός με το άρθρο 6 παρ. 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αφετέρου με το άρθ. 14 παρ. 2 του Διεθνούς Συμφώνου του Ο.Η.Ε για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, τα οποία αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του εσωτερικού της δικαίου με υπερνομοθετική ισχύ (βάσει του άρθ. 28 παρ. 1 του Συντάγματος). Σε ευρωπαϊκό επίπεδο το τεκμήριο αθωότητας διασφαλίζεται με το άρθ. 48 παρ. 1 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε (σημειώνεται ότι το δικαστήριο της Ε.Ε αναγνωρίζει ρητά το τεκμήριο αθωότητας όπως αυτό προκύπτει από το άρθ. 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ). Η διατύπωση του αρθ. 6 παρ. 2 ΕΣΔΑ έχει ως εξής: «Παν πρόσωπον κατηγορούμενον επί αδικήματι τεκμαίρεται ότι είναι αθώον μέχρι της νομίμου αποδείξεως της ενοχής του». Ο ν. 4596/2019 ενσωμάτωσε στην ελληνική έννομη τάξη την οδηγία 2016/343 της Ε.Ε και στο άρθρο 6 αυτού προβλέφθηκε η προσθήκη στον Κώδικα Ποινικής Δικονομίας του άρθ. 72^Α με τίτλο τεκμήριο αθωότητας και περιεχόμενο «Οι ύποπτοι ή κατηγορούμενοι τεκμαίρονται αθώοι μέχρι να αποδειχθεί η ενοχή τους σύμφωνα με το νόμο». Ο νέος νόμος 4620/2019 προβλέπει το τεκμήριο αθωότητας στο άρθρο 71 του νέου ΚΠΔ. Επιπρόσθετα το τεκμήριο αθωότητας ενισχύεται με τη διάταξη του άρθ. 7 του ν. 4596/2019 σχετικά με τις δημόσιες αναφορές στην ενοχή του προσώπου^[1]. Το τεκμήριο αθωότητας προβλέπεται επίσης στην εσωτερική νομοθεσία που ρυθμίζει θέματα δημοσιογραφικής δεοντολογίας και συγκεκριμένα στο άρθ. 2 στοιχ. γ’ του Κώδικα Επαγγελματικής, Ηθικής και Κοινωνικής Ευθύνης των δημοσιογράφων – μελών της Ε.Σ.Η.Ε.Α αναφέρεται ότι ο δημοσιογράφος δικαιούται και οφείλει να σέβεται το τεκμήριο αθωότητας και να μην προεξοφλεί τις δικαστικές αποφάσεις. Τέλος, στο άρθ. 11 παρ. 1 του Κώδικα δεοντολογίας ειδησεογραφικών και άλλων δημοσιογραφικών και πολιτικών εκπομπών που καταρτίστηκε από το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης προβλέπεται ότι «η αρχή ότι ο κατηγορούμενος τεκμαίρεται αθώος μέχρι την αμετάκλητη καταδίκη του γίνεται σεβαστή και συνεπώς δεν προεξοφλείται το αποτέλεσμα της δίκης, ούτε οι κατηγορούμενοι αναφέρονται άμεσα ή έμμεσα ως ένοχοι»^[2]

2.Περί της Νομικής φύσης του τεκμηρίου αθωότητας

Ο προσδιορισμός της φύσης του τεκμηρίου αθωότητας παραμένει αόριστος με επικρατούσες τις θέσεις που το χαρακτηρίζουν ως «δικαίωμα» και ως «γενική αρχή του δικαίου». Πολλές απόψεις έχουν διατυπωθεί σχετικά με τη νομική φύση του τεκμηρίου αθωότητας. Σύμφωνα με τον Αλεξιάδη αποτελεί «δικαίωμα» καθώς σε αντίθετη περίπτωση (εάν δηλαδή θεωρούνταν γενική αρχή του δικαίου) θα μπορούσε να λειτουργήσει εναντίον του κατηγορουμένου. Η παραβίαση του τεκμηρίου αθωότητας ως «δικαιώματος» προκαλεί αφενός απόλυτη ακυρότητα κατ’ άρθ. 171 παρ. 1, εδ. δ’ Κ.Π.Δ (η οποία λαμβάνεται αυτεπαγγέλτως υπόψιν από το δικαστήριο σε κάθε στάδιο της δίκης) αφετέρου λόγο αναίρεσης κατ’ άρθ. 510 παρ. 1 Α’ Κ.Π.Δ. Επομένως, η προστασία του κατηγορουμένου είναι ισχυρότερη όταν το τεκμήριο αθωότητας αποτελεί «δικαίωμα» και όχι «γενική αρχή του δικαίου» λαμβανομένου μάλιστα υπόψιν ότι «όπου δικαιώματα κατηγορουμένου “προβιβάστηκαν” σε γενικές αρχές δικαίου τελικά στράφηκαν εναντίον του κατηγορουμένου»^[3]. Από την άλλη πλευρά, όσοι υποστηρίζουν τη θέση ότι αποτελεί «γενική αρχή του δικαίου» εδράζουν το επιχείρημά τους στο γεγονός ότι στο κείμενο του άρθρου 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ δεν γίνεται λόγος για «δικαίωμα»^[4]. Υπήρξαν και υποστηρικτές της διττής φύσης του τεκμηρίου αθωότητας σύμφωνα με τους οποίους αυτό αποτελεί κατά την αντικειμενική του όψη μια διαδικαστική εγγύηση υπέρ του κατηγορουμένου ενώ ταυτόχρονα αποτελεί και ένα υποκειμενικό διαδικαστικό δικαίωμα του κατηγορουμένου που αποσκοπεί στη διαφύλαξη της τιμής και της αξιοπρέπειάς του πέραν της προστασίας των υπερασπιστικών του δικαιωμάτων. Προς υποστήριξη της θέσης αυτής ο Τριανταφύλλου χρησιμοποιεί τη γραμματική διατύπωση του άρθ. 14 παρ. 2 ΔΣΑΠΔ όπου γίνεται ρητή αναφορά στο δικαίωμα του κατηγορουμένου να τεκμαίρεται αθώος^[5].

Τέλος, το τεκμήριο αθωότητας, δεν ταυτίζεται με την αρχή in dubio pro reo (αρχή των αμφιβολιών) - την οποία καθιερώνει η παρ. 3 του άρθ. 178 του νέου ΚΠΔ κατά τρόπο ρητό, αναδεικνύοντάς την σε θεμελιώδη αρχή για το εθνικό μας δίκαιο^[6]. Σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη το τεκμήριο αθωότητας έχει ευρύτερο περιεχόμενο από την εν λόγω αρχή^[7]. Το αξίωμα in dubio pro reo ανήκει στους κανόνες εφαρμοστέου δικαίου^[8].

3.Πεδίο εφαρμογής του τεκμηρίου αθωότητας – Επέκταση της δέσμευσης και σε ιδιώτες;

Διεθνώς επικρατεί η άποψη ότι το άρθρο 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ δεν παρέχει προστασία στην περίπτωση προσβολής του τεκμηρίου από ιδιώτες, ωστόσο γίνεται δεκτό ότι «όταν κατά τη διάρκεια της δίκης ιδιώτες προσβάλλουν με ενέργειες ή εκδηλώσεις τους το τεκμήριο αθωότητας του κατηγορουμένου, το δικαστήριο οφείλει να επεμβαίνει και να προστατεύει τον κατηγορούμενο αλλιώς μπορεί να θεωρηθεί ότι συμμερίζεται την προκατάληψη των ατόμων αυτών»^[9], γεγονός που οδηγεί σε προβολή του δικαιώματος σε «δίκαιη εκδίκαση» της ποινικής κατηγορίας εναντίον του (άρθ. 6 παρ. 1 ΕΣΔΑ). Η εν λόγω μάλιστα παράβαση θεμελιώνει δικαίωμα προσφυγής κατά το άρθ. 25 ΕΣΔΑ στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο.

Έχει διατυπωθεί και η αντίθετη άποψη, η οποία βρίσκει απόλυτα σύμφωνη και τη γράφουσα, ότι το τεκμήριο της αθωότητας τριτενεργεί^[10]. Με λίγα λόγια, αναπτύσσει την ισχύ του και μεταξύ ιδιωτών όπως είναι η σχέση μεταξύ κατηγορουμένου και ΜΜΕ. Το τεκμήριο αθωότητας, κατοχυρωμένο από υπερνομοθετικής ισχύος διατάξεις προστατεύει τον κατηγορούμενο από πρόωρες κρίσεις περί ενοχής και σε μια εποχή όπου η καταστρατήγηση της τεκμαιρόμενης αθωότητας του κατηγορουμένου είναι πολύ συχνό φαινόμενο εξαιτίας και του έντονου ενδιαφέροντος του κοινού για τις ποινικές υποθέσεις, κρίνεται όχι μόνο  αναγκαία αλλά και απαραίτητη η δέσμευση των ιδιωτών από το τεκμήριο αθωότητας.

Ο Χρυσόγονος μάλιστα παρατηρεί ότι από τη γραμματική ερμηνεία του το άρθ. 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ συνάγεται ότι δεσμεύονται όλα τα πρόσωπα που εμπλέκονται σε μια ποινική διαδικασία και όχι μόνο οι δικαστές δοθέντος μάλιστα ότι αυτός είναι και ο σκοπός της εγγυητικής λειτουργίας του τεκμηρίου, άποψη που υποστηρίζεται ευρέως στην ελληνική θεωρία^[11]. Την ίδια θέση υιοθετεί και το ΕΔΔΑ το οποίο δέχεται με πάγια νομολογία του ότι υφίσταται προσβολή του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη από την διαπόμπευση του κατηγορουμένου εκ μέρους των ΜΜΕ όταν τον εμφανίζουν ως ένοχο^[12]. Το ΕΔΔΑ έχει δεχθεί ότι από το τεκμήριο αθωότητας δεσμεύονται και οι αρχές που πληροφορούν απλώς το κοινό, χωρίς να ασκούν οι ίδιες δικαστική εξουσία. Σημαντική απόφαση υπήρξε η Allenet de Ribemont κατά Γαλλίας (10-02-1995) όπου το ΕΔΔΑ έκρινε ότι υπήρξε παραβίαση του άρθ. 6 παρ 2. ΕΣΔΑ από δηλώσεις δημοσίων αρχών και κατ’ επέκταση ότι το τεκμήριο αθωότητας δεν δεσμεύει μόνο τις δικαστικές αρχές^[13]. Ο αυστηρός περιορισμός του κύκλου των δημόσιων αρχών που δεσμεύονται από το τεκμήριο άλλωστε θα οδηγούσε σε καταστρατήγησή του και αναποτελεσματική προστασία. Επιπρόσθετα, πρέπει να ληφθεί υπόψιν ότι η εσωτερική μας νομοθεσία όπως αναφέρθηκε παραπάνω κατοχυρώνει ευθέως το τεκμήριο αθωότητας τόσο με το άρθ. 11 παρ. 1 του Κώδικα Δεοντολογίας ειδησεογραφικών και άλλων δημοσιογραφικών και πολιτικών εκπομπών του ΕΣΡ (ΠΔ 77/2003)^[14] όσο και με το άρθ. 3 παρ. 3Β του Ν. 1730/1987^[15].

3.1 Το επιχείρημα υπέρ της ενημέρωσης του κοινού και της ελευθερίας της έκφρασης

Το επιχείρημα που προβάλλουν όσοι προβαίνουν σε δηλώσεις ή ενέργειες που φαλκιδεύουν το τεκμήριο αθωότητας ενός υπόπτου ή κατηγορουμένου προκειμένου να μειώσουν την απαξία αυτών των ενεργειών βρίσκει έρεισμα στο άρθ. 10 ΕΣΔΑ καθώς και στο άρθ. 14 του Συντάγματος τα οποία κατοχυρώνουν την ελευθερία της έκφρασης. Η ελευθερία του Τύπου είναι βεβαίως υψίστης σημασίας και προστατεύεται σε υπερεθνικό επίπεδο. Απορρέει από την ελευθερία της έκφρασης και αποτελεί αναγκαίο όρο μιας δημοκρατικής κοινωνίας, ωστόσο εξίσου σημαντική είναι και η οριοθέτησή της ώστε να μην προσβάλλεται η προστασία του κατηγορουμένου. Από τη μια πλευρά της ζυγαριάς βρίσκεται η ελευθερία του Τύπου και από την άλλη το τεκμήριο αθωότητας. Το πρώτο συμβάλλει στην ενημέρωση του κοινού, το δεύτερο προστατεύει τα δικαιώματα των υπόπτων και κατηγορουμένων, όμως, όταν το ένα από τα δύο προστατεύεται σε βαθμό που μειώνει την προστασία του άλλου, τότε επιβάλλεται εξισορρόπηση^[16].

Είναι γεγονός ότι το άρθ. 10 ΕΣΔΑ περιλαμβάνει την ελευθερία να ψάχνει κανείς, να λαμβάνει, να μεταδίδει, να δημοσιεύει και να διανέμει πληροφορίες και ιδέες, όμως, όχι μόνο αυτές που θεωρούνται αβλαβείς αλλά και εκείνες που προσβάλλουν, σοκάρουν ή ενοχλούν^[17] αρκεί να πληρούνται οι εξής προϋποθέσεις: να αφορούν ζήτημα δημοσίου συμφέροντος, ο δημοσιογράφος να μην στηρίζεται σε μονομερή στοιχεία αλλά να έχει λάβει υπόψιν όλα τα πραγματικά περιστατικά και να ενεργεί με καλή πίστη τηρώντας τον κώδικα δημοσιογραφικής δεοντολογίας^[18]. Επομένως, όταν κάποιο δημοσίευμα των ΜΜΕ προεξοφλεί την ενοχή του υπόπτου ή του κατηγορουμένου το ΕΔΔΑ προβαίνει σε μια στάθμιση. Το δικαίωμα ενημέρωσης του κοινού ως απόρροια του δικαιώματος της ελευθερίας της έκφρασης εξετάζεται σε συνδυασμό με την αρχή της μυστικότητας της ανάκρισης η οποία συμβάλλει στην ορθή απονομή της δικαιοσύνης και φυσικά στον σεβασμό του τεκμηρίου αθωότητας.

3.2 Η ανασκευή του ως άνω επιχειρήματος

Το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης που κατοχυρώνει το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ δεν είναι απόλυτο και στην δεύτερη παράγραφο μάλιστα του εν λόγω άρθρου διατυπώνονται ορισμένοι περιορισμοί, όροι αλλά και κυρώσεις ως μέτρα στα οποία αυτή η ελευθερία υπόκειται. Άξια αναφοράς είναι η απόφαση Crociani κ.α κατά Ιταλίας όπου εξετάστηκε εάν τα δυσμενή για τους προσφεύγοντες δημοσιεύματα στον Τύπο υπονόμευαν το τεκμήριο αθωότητας ή όχι. Η επιτροπή έκρινε ότι το δικαίωμα της ελευθερίας του Τύπου είναι θεμελιώδες για κάθε δημοκρατική κοινωνία, ωστόσο υπόκειται σε περιορισμό λόγω της υποχρέωσης της πολιτείας να διασφαλίζει σωστή απονομή δικαιοσύνης σε κάθε κατηγορούμενο^[19].

Στη θέση ότι δεν υφίσταται προσβολή του τεκμηρίου αθωότητας μετά την καταδίκη σε πρώτο βαθμό και ενώ εκκρεμοδικεί η έφεση, έχει απαντήσει το ΕΔΔΑ αφού έκρινε ότι η καταδίκη του προσφεύγοντος σε πρώτο βαθμό αποτελεί το κεντρικό σημείο της κατ’ έφεση δίκης και κατ’ επέκταση εάν έπαυε η ισχύς του τεκμηρίου αθωότητας μετά την πρωτόδικη απόφαση τότε θα έχανε το νόημά της υποχρεώνοντας τον δικαστή να δικάσει την υπόθεση από την αρχή^[20].

Αναφορικά με την ταυτοποίηση του προσφεύγοντος προκειμένου να στοιχειοθετηθεί προσβολή του τεκμηρίου αθωότητας, το ΕΔΔΑ κρίνει ότι η ταυτοποίηση είναι δυνατή από το περιεχόμενο της δήλωσης σε συνδυασμό με άλλα γεγονότα και έχει δεχθεί ότι ο προσφεύγων έχει ταυτοποιηθεί σε περιπτώσεις που οι δηλώσεις γίνονται δύο ημέρες μετά την ανακοίνωση της σύλληψής του^[21] ή όταν η υπόθεση είναι ήδη ευρέως γνωστή και απασχολεί την κοινή γνώμη^[22]. Επίσης, το ΕΔΔΑ εξετάζει την ιδιότητα του δηλούντος ώστε να εκτιμήσει εάν και κατά πόσο θα μπορούσε να έχει επίδραση και επιρροή τόσο στην έκβαση της δίκης όσο και στην διαμόρφωση της κοινής γνώμης^[23].

Συμπεραίνεται ότι το δικαίωμα που έχουν βάσει του άρθρου 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ όσοι κατηγορούνται ώστε να τεκμαίρονται αθώοι μέχρι να αποδειχθούν ένοχοι έχει σημασία ώστε να μη διευρύνεται απεριόριστα η ελευθερία του λόγου που παρέχει το άρθρο 10 ΕΣΔΑ. Οφείλεται να τηρείται η αρχή της αναλογικότητας, δηλαδή, το «μέσο» έρευνας (εν προκειμένω το δημοσίευμα που προεξοφλεί την ενοχή του κατηγορουμένου) θα πρέπει να είναι κατάλληλο και αναγκαίο να ικανοποιήσει το δημόσιο συμφέρον για πληροφόρηση, όπως επίσης να είναι και το πλέον ανώδυνο μέσο. Το δικαίωμα στην προσωπικότητα υπερισχύει του δικαιώματος για ενημέρωση^[24].

4.Συμπερασματικές σκέψεις

Αποδεχόμενοι τη διττή φύση του τεκμηρίου αθωότητας, δεν αποτελεί απλώς ένα δικαίωμα αλλά και μια διαδικαστική εγγύηση που καλύπτει όλο το φάσμα της ποινικής διαδικασίας ενώ η ισχύς του δεσμεύει όχι μόνο τους δικαστές αλλά και κάθε κρατικό αξιωματούχο ή ιδιώτη βάσει της αρχής της τριτενέργειας^[25]. Οι ποινικές υποθέσεις ανέκαθεν προκαλούσαν το έντονο ενδιαφέρον του κοινού με αποτέλεσμα συχνά να κυκλοφορούν πολλά δημοσιεύματα που παραβιάζουν το τεκμήριο αθωότητας και υπονομεύουν την απονομή της δικαιοσύνης. Τα Μ.Μ.Ε έχουν αποκτήσει το χαρακτήρα μιας «παράλληλης δικαιοσύνης» μέσω «τηλεδικών» και δημοσιευμάτων που προεξοφλούν την ενοχή του κατηγορουμένου, με αποτέλεσμα την πρόωρη μεταχείριση του κατηγορουμένου ως ενόχου^[26]. Με αυτό τον τρόπο το τεκμήριο αθωότητας, αυτή η μεγάλη κατάκτηση του νομικού πολιτισμού, κινδυνεύει να μετατραπεί σε «τεκμήριο ενοχής». Τα «δικαστικά ρεπορτάζ» οφείλουν να παρουσιάζουν μια υπόθεση με αντικειμενικότητα, διακριτικότητα και πάνω απ’ όλα με σεβασμό στην αξία του ανθρώπου διαφορετικά όχι μόνο παραβιάζουν το τεκμήριο αθωότητας αλλά υπονομεύουν την ορθή απονομή δικαιοσύνης μέσα από τον σχηματισμό κοινής γνώμης για γεγονότα που δεν έχουν ακόμα κριθεί δικαστικά^[27] δημιουργώντας κλίμα εκδίκησης και υποταγής στα ανθρώπινα πάθη.

Η ελεύθερη ενημέρωση που είναι επιθυμητή και ευκταία φυσικά,  θα πρέπει να πραγματοποιείται με σωστό και αντικειμενικό τρόπο, να αφορά στην παράθεση των γεγονότων που είναι αναγκαία για την ενημέρωση των πολιτών με σεβασμό στο τεκμήριο αθωότητας και στην ανθρώπινη αξία, κάτι που προϋποθέτει βεβαίως την κατάλληλη παιδεία των παρεχόντων την πληροφορία.

Ζαχαρούλα (Χαρά) Βλαμάκη, Δικηγόρος, Υπ. Δρ. Εγκληματολογίας – Διαπ. Διαμεσολαβήτρια ΥΔΔΑΔ,
Απόφοιτος Νομικής Σχολής Αθηνών (ΕΚΠΑ), LL.M Εγκληματολογία & Αντεγκληματική Πολιτική, Νομικής Αθηνών (ΕΚΠΑ).