«το αποκαταστατικό κίνημα, πέρα από την συμμετοχικότητα και αλληλεπίδραση που προτείνει μεταξύ δράστη και θύματος, καλεί στο τραπέζι επαγγελματίες από διαφορετικούς κλάδους που χρειάζεται να επικοινωνήσουν και να συνεργαστούν»

Δήμητρα Μουστάκα, Κατερίνα Σούλου, Λήδα Αυγουστή

To πρόγραμμα i-RESTORE της Terre des hommes και η ανάγκη προώθησης της αποκαταστατικής δικαιοσύνης για παιδιά στην Ελλάδα

Από τις 16 έως τις 24 Μαρτίου 2021, 43 Έλληνες επαγγελματίες από τους τομείς της Δικαιοσύνης και της Παιδικής Προστασίας εκπαιδεύτηκαν στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος «i-RESTORE: Protecting child victims through Restorative Justice», υπό την αιγίδα της Terre des hommes (Tdh). Βασική θεματική της εκπαίδευσης ήταν η αποκαταστατική δικαιοσύνη (restorative justice) και η εφαρμογή της κυρίως σε ανήλικα θύματα. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα αναπτύχθηκε από μια διεθνή ομάδα εμπειρογνωμόνων και ερευνητών εξειδικευμένων στον τομέα της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, με στόχο την ενίσχυση των επαγγελματιών, ώστε κατά τη (συν)εργασία τους με ανηλίκους και νέους να μπορούν να εφαρμόζουν φιλικές προς τα παιδιά διαδικασίες και περισσότερο αποκαταστατικές προσεγγίσεις. Στη διάρκεια των διαδικτυακών εκπαιδευτικών σεμιναρίων i-RESTORE, οι εκπαιδευόμενοι επαγγελματίες είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν καλύτερα τις βασικές αξίες και πρακτικές της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, ενώ παράλληλα, ήρθαν σε επαφή με προσεγγίσεις και πρακτικές που εφαρμόζονται σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Η συντακτική ομάδα του Crime Times προσκάλεσε την κα. Δήμητρα Μουστάκα, υπεύθυνη συντονίστρια του προγράμματος, την κα. Κατερίνα Σούλου, εκπαιδεύτρια των σεμιναρίων και υπεύθυνη προσαρμογής τους στο ελληνικό πλαίσιο, καθώς και την κα. Λήδα Αυγουστή, υποδιευθύντρια της Terre des hommes Hellas, σε μια κοινή, «συμμετοχική» συνέντευξη πάνω στη σημασία της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, στην εμπειρία αλλά και στα αποτελέσματα του i-RESTORE στην Ελλάδα.

Crime Times: Ποιο είναι το έργο της Tdh και με ποιον τρόπο σχετίζεται η οργάνωση με ζητήματα δικαιοσύνης ανηλίκων;

Λήδα Αυγουστή: H Tdh είναι μία διεθνής οργάνωση παιδικής προστασίας, ενεργή σε περισσότερες από 45 χώρες στον κόσμο, με προγράμματα για την υγεία, τη μετανάστευση, τη δικαιοσύνη ανηλίκων, την αντιμετώπιση της παιδικής εργασίας και εκμετάλλευσης και των επειγουσών αναγκών ανθρωπιστικού χαρακτήρα. Στην Ελλάδα υλοποιούμε προγράμματα παιδικής προστασίας και παροχής υπηρεσιών σε παιδιά και τις οικογένειές τους και σε νέους. Από το 2016 παρέχουμε υποστήριξη σε νέους πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο και στους φροντιστές τους, στην Αττική, τη Θεσσαλία, τη Θεσσαλονίκη και την Ήπειρο. Τα προγράμματά μας αφορούν επιπλέον δράσεις σχετικές με παιδιά υπό κράτηση, άστεγα, θύματα βασανιστηρίων, θύματα  ανθρώπινης εμπορίας και άλλων μορφών εκμετάλλευσης, έμφυλης βίας, κακοποίησης κλπ. Δυστυχώς, παρότι αρκετά παιδιά έρχονται αντιμέτωπα με το νόμο -είτε ως θύματα είτε ως θύτες- οι φωνές και οι ανάγκες τους δεν “ακούγονται”. Έχοντας λοιπόν ανιχνεύσει το κενό και τη μεγάλη ανάγκη που υπάρχει ώστε αυτό να καλυφθεί, η Tdh στράφηκε στην εκπόνηση προγραμμάτων για την προώθηση της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, όπως το i-RESTORE και το FOCUS. Στόχος μας είναι να δημιουργήσουμε το έδαφος ώστε από τη μία να ενισχύσουμε τους επαγγελματίες του χώρου της Δικαιοσύνης και από την άλλη να ενδυναμώσουμε τα ίδια τα παιδιά και να τα εμπλέξουμε άμεσα σε ζητήματα που αφορούν τη ζωή τους. Σκοπός μας είναι μια Δικαιοσύνη πιο φιλική για τα παιδιά, που θα βάζει στο επίκεντρο όχι την τιμωρία αλλά τον ουσιαστικό σωφρονισμό μέσα από την ενδυνάμωση και την επούλωση του τραύματος του παιδιού, θύτη και θύματος.

Εξάλλου, η Tdh έχει βάλει εδώ και χρόνια τη Δικαιοσύνη στην καρδιά της δράσης της για τα παιδιά παγκοσμίως. Ενδεικτικά αναφέρω ότι από το 2009 συμμετέχουμε ενεργά στη διοργάνωση του Παγκόσμιου Συνεδρίου για τη Δικαιοσύνη για τα Παιδιά (World Congress on Justice for Children) που αποτελεί μια μοναδική ευκαιρία για να συναντηθούν σημαντικοί φορείς από όλον τον κόσμο, δραστηριοποιούμενοι στο χώρο της Δικαιοσύνης ανηλίκων και στα παιδικά δικαιώματα. Το επόμενο συνέδριο που θα πραγματοποιηθεί φέτος στο Μεξικό, έχει θέμα τη δικαιοσύνη με και από τα παιδιά, σε συνεργασία μαζί τους δηλαδή, αναδεικνύοντας την προσπάθειά μας να τα κάνουμε ενεργούς φορείς της προστασίας τους.

Στόχος μας είναι με την ολοκλήρωση του προγράμματος να δημιουργήσουν τα ίδια τα παιδιά μία καμπάνια συνηγορίας και ενημέρωσης σχετικά με τη φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη, με την υποστήριξη φυσικά της οργάνωσης σε τεχνικό και συμβουλευτικό επίπεδο.

Crime Times: Τι είναι η αποκαταστατική δικαιοσύνη; Ποιες είναι οι αξίες και οι πρακτικές που προωθεί;

Κατερίνα Σούλου: Η Οδηγία 2012/29/ΕΕ για τα θύματα ορίζει την αποκαταστατική δικαιοσύνη ως «οιεσδήποτε διαδικασίες μέσω των οποίων το θύμα και ο δράστης μπορούν, εφόσον δώσουν την ελεύθερη συναίνεσή τους, να συμμετάσχουν ενεργά στην επίλυση των ζητημάτων που απορρέουν από την αξιόποινη πράξη με τη βοήθεια αμερόληπτου τρίτου» (άρθρο 2. δ). Πρόκειται πράγματι για μια προσέγγιση απονομής δικαιοσύνης, της οποίας οι σύγχρονες απαρχές εντοπίζονται τη δεκαετία του 1970 στην εγκληματολογία και η οποία εστιάζει πρωτίστως στα άτομα που εμπλέκονται σε ένα αδίκημα και στις απτές ζημιογόνες συνέπειες που αυτό επιφέρει (υλικές, ψυχικές, κοινωνικές, κτλ.), παρά στις νομικές συνέπειες της νομοπαραβίασης. Αξίζει να σημειώσουμε ότι η αποκαταστατική δικαιοσύνη ξεκίνησε από το πεδίο της δικαιοσύνης ανηλίκων και σταδιακά επεκτάθηκε και στη δικαιοσύνη ενηλίκων.

Η αποκαταστατική προσέγγιση λοιπόν, στηριζόμενη σε αξίες όπως η δικαιοσύνη lato sensu, η αλληλεγγύη και η ενεργή ανάληψη ευθύνης, ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και η αλήθεια, προτείνει μια ριζικά διαφορετική αντιμετώπιση και χειρισμό μιας κατάστασης έπειτα από την τέλεση ενός αδικήματος. Στο προσκήνιο τίθενται οι πραγματικοί πρωταγωνιστές του, δηλαδή το θύμα και ο δράστης και ενδεχομένως και άλλα μέρη που σχετίζονται με αυτούς όπως η οικογένεια και το κοντινό τους περιβάλλον. Αυτοί καλούνται σε συνάντηση «πρόσωπο με πρόσωπο», ώστε να εκφραστούν αυτοπροσώπως και χωρίς μεσάζοντες οι ζημιογόνες συνέπειες αλλά και οι ανάγκες που προκύπτουν από το αδίκημα, να εκτεθούν δηλαδή τα μέρη ο ένας στην αλήθεια του άλλου, και ενδεχομένως να καταλήξουν σε αποφάσεις και δράσεις για το χειρισμό της μετέπειτα κατάστασης μετά το αδίκημα. Πρόκειται συνεπώς για την παροχή μιας διπλής ευκαιρίας: τη δυνατότητα του θύματος (άμεσου ή έμμεσου) να εκφράζεται και να διεκδικεί και τη δυνατότητα του δράστη να αναλαμβάνει έμπρακτα ευθύνες που να απορρέουν οικεία βούληση (σε επίπεδο υλικό, συμβολικό, ή και τα δυο). Μια δυνατότητα κοινή και για τα δύο μέρη δηλαδή να συν-αποφασίζουν για μια κατάσταση που τους αφορά άμεσα.

Επιπλέον, βασικές αρχές των αποκαταστατικών συναντήσεων είναι η εθελοντική συμμετοχή βάσει ενημέρωσης και συγκατάθεσης, η άμεση και αυθεντική επικοινωνία, η εκτίμηση των αναγκών και ο σεβασμός της φωνής κάθε εμπλεκόμενου μέρους σε ένα αδίκημα, η αμερόληπτη διεξαγωγή της διαδικασίας για όλες τις πλευρές χωρίς επίκριση και, τέλος ο σεβασμός και η εφαρμογή των συμφωνημένων από τα μέρη δράσεων. Οι συναντήσεις αυτές μπορούν να πάρουν τη μορφή διαμεσολάβησης, δηλαδή δράστη-θύματος, η οποία είναι και η πιο διαδεδομένη τουλάχιστον στην Ευρώπη, ωστόσο υπάρχει η δυνατότητα συναντήσεων σε μορφή συνεδρίας, με συμμετοχή δηλαδή και οικείων προσώπων ή ακόμα και με τη μορφή κύκλου, με συμμετοχή δηλαδή και μελών της κοινωνίας των πολιτών, κτλ. Σε κάθε περίπτωση, ο ρόλος του «αμερόληπτου τρίτου», δηλαδή του διαμεσολαβητή, ή καλύτερα του διεκπεραιωτή (facilitator) αυτών των συναντήσεων έχει πραγματικά πολύ σημαντικό ρόλο σε όλο αυτό το διάβημα. Πρόκειται για τον επαγγελματία εκείνον που αναλαμβάνει να προετοιμάσει τα άτομα πριν τη συνάντηση, να διεκπεραιώσει μια ασφαλή επικοινωνία μεταξύ τους, αλλά και να παρέχει στήριξη και παρακολούθηση των συμφωνημένων δράσεων και μετά το πέρας της αποκαταστατικής συνάντησης.

Φυσικά μια αποκαταστατική συνάντηση αντιλαμβανόμαστε πώς δεν είναι ούτε εύκολη υπόθεση, αλλά και ούτε υλοποιήσιμη επιλογή σε κάθε περίπτωση. Είναι ωστόσο διεθνώς αποδεδειγμένο ότι η αποκαταστατική προσέγγιση είναι εφαρμόσιμη, και μάλιστα με ενθαρρυντικά αποτελέσματα, ακόμα και σε πολύ σοβαρές περιπτώσεις εγκληματικότητας, όπως ανθρωποκτονίες, τρομοκρατία, σεξουαλική βία, είτε εντός ποινικής διαδικασίας - ακόμα και κατά τη διάρκεια έκτισης της ποινής - είτε εκτός αυτής (π.χ. πριν ξεκινήσει η ποινική διαδικασία και προς αποφυγή αυτής, ή ακόμα και μετά το πέρας της ποινικής απάντησης, χρόνια μετά την αποφυλάκιση). Τα ενθαρρυντικά αποτελέσματα εντοπίζονται τόσο στην ικανοποίηση των θυμάτων όσο και από στην αποτροπή της υποτροπής των δραστών. Συνεπώς, διεθνής τάση είναι ότι θα πρέπει οι υπηρεσίες αποκαταστατικής δικαιοσύνης να παρέχονται ως δικαίωμα σε όλους τους διαδίκους μιας ποινικής υπόθεσης και μάλιστα ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου, εθνικότητας, μορφωτικού επιπέδου, κτλ.

Crime Times: Σε γενικές γραμμές ποια θα λέγατε ότι είναι η διαφορά της αποκαταστατικής προσέγγισης από το αναμορφωτικό μοντέλο δικαιοσύνης, το οποίο εφαρμόζεται κατεξοχήν στον πεδίο των ανηλίκων;

Κατερίνα Σούλου: Η αναμορφωτική προσέγγιση δικαιοσύνης (rehabilitative approach) απομακρύνεται μεν από το τιμωρητικό μοντέλο - ως προς αυτό υπάρχει σύγκλιση με την αποκαταστατική λογική -, ωστόσο εστιάζει αποκλειστικά στο δράστη και στη προσπάθεια καλύτερης (επαν)ένταξής του στη κοινωνία, μέσω θεραπευτικών ή εκπαιδευτικής φύσης προσεγγίσεων. Η εστίαση είναι δηλαδή κατεξοχήν μονομερής, και όχι αμφιμερής όπως προωθεί το αποκαταστατικό κίνημα, καθώς το θύμα εξακολουθεί να είναι δευτερεύουσα φιγούρα στην αναμορφωτική λογική, αν όχι απούσα. Και μια ακόμα διαφορά των δύο προσεγγίσεων είναι και ο τρόπος αντιμετώπισης του δράστη καθαυτός. Ενώ δηλαδή στην αναμορφωτική λογική ο δράστης αντιμετωπίζεται ως όν που χρειάζεται βοήθεια κατάλληλη για να αλλάξει, να συμμορφωθεί, με τρόπο κάπως “παθητικό”, στην αποκαταστατική λογική ο δράστης αντιμετωπίζεται ως όν ικανό να εκτίθεται στις βλαπτικές επιπτώσεις της συμπεριφοράς τους και να αναλαμβάνει έμπρακτη ευθύνη για αυτές, να αλλάξει δηλαδή με τρόπο που να προέρχεται από τον ίδιο, με τρόπο “ενεργητικό”.

Crime Times: Τι είναι λοιπόν το ευρωπαϊκό πρόγραμμα i-RESTORE και ποιοι είναι οι κύριοι στόχοι του;

Δήμητρα Μουστάκα: Το i-RESTORE ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 2019 και πρόκειται να ολοκληρωθεί τον Νοέμβριο του 2021, με χρηματοδότηση από το τμήμα Δικαιοσύνης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Υλοποιείται σε τρεις χώρες, την Ελλάδα, την Αλβανία και τη Ρουμανία από την Tdh Hellas σε συνεργασία με την Tdh Ουγγαρίας, Ρουμανίας και Αλβανίας, το European Forum for Restorative Justice στο Βέλγιο και την οργάνωση Restorative Justice Netherlands. Ο στόχος του προγράμματος είναι, μέσω της εκπαίδευσης των επαγγελματιών και της ενδυνάμωσης των ίδιων των παιδιών, να ενισχύσει την εφαρμογή διαδικασιών αποκαταστατικής δικαιοσύνης στις υποθέσεις εκείνες που εμπλέκονται παιδιά, πρωτίστως ως θύματα αλλά και ως παραβάτες. Άλλωστε, οι ανάγκες παιδιών θυμάτων και παιδιών παραβατών είναι κοινές όπως έχει τονίσει μέσα από το έργο της και η γνωστή εγκληματολόγος Tali Gal. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι τα παιδιά εκείνα που αποκτούν την ταυτότητα του παραβάτη έχουν πολύ συχνά θυματοποιηθεί τα ίδια ή πολύ συχνά θυματοποιούνται εντός του δικαστικού συστήματος.

Εστιάζουμε επομένως, σε τρεις βασικούς τομείς/άξονες, ώστε να πετύχουμε αυτόν τον στόχο. Ο ένας είναι η έρευνα που αποτέλεσε και το σημείο εκκίνησης του προγράμματος. Πραγματοποιήσαμε μία έρευνα σε εθνικό επίπεδο ώστε να διαπιστώσουμε τι συμβαίνει στην πράξη στην Ελλάδα και εάν και με ποιον τρόπο εφαρμόζονται αποκαταστατικές πρακτικές σε υποθέσεις όπου εμπλέκονται παιδιά. Μπορείτε να διαβάσετε ολόκληρη τη σχετική έκθεση εδώ. Το δεύτερο πεδίο δράσης μας αφορά στην επιμόρφωση. Διοργανώσαμε και πραγματοποιήσαμε μία σειρά εκπαιδευτικών σεμιναρίων για τους επαγγελματίες που εργάζονται με παιδιά στο δικαστικό σύστημα και για επαγγελματίες παιδικής προστασίας για τα οποία μπορούμε να μιλήσουμε και αναλυτικότερα στη συνέχεια. Και τέλος, στο πλαίσιο του προγράμματος, δουλεύουμε συστηματικά σε επίπεδο συνηγορίας, ενημέρωσης και κινητοποίησης τόσο των άμεσα εμπλεκόμενων φορέων και επαγγελματιών, όσο και του ευρέως κοινού σε ό,τι αφορά την αποκαταστατική δικαιοσύνη και την εφαρμογή της με παιδιά. Ο στόχος μας, μέσα από αυτό το τρίπτυχο δράσεων, είναι να δημιουργήσουμε εύφορο έδαφος για τη διεκδίκηση αναγκαίων αλλαγών στο δικαστικό σύστημα και τη βελτίωσή του σύμφωνα με τις ανάγκες των παιδιών που εμπλέκονται σε αυτό.

Crime Times: Ποια είναι η σημασία του προγράμματος για την Ελλάδα και γιατί αποφασίσατε να το υλοποιήσετε τώρα;

Δήμητρα Μουστάκα: Το i-RESTORE είναι ένα πρόγραμμα απολύτως επίκαιρο για την Ελλάδα για δύο λόγους. Ο πρώτος αφορά στην έντονη πλέον ανάγκη να στραφούμε σε ένα μοντέλο δικαιοσύνης λιγότερο τιμωρητικό και περισσότερο ουμανιστικό. Είναι μία τάση που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια ως προς την αντιμετώπιση των παιδιών παραβατών με σημαντικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση. Ταυτόχρονα, έχει επιτέλους ξεκινήσει και η συζήτηση για τον ρόλο του θύματος στις δικαστικές διαδικασίες, για την ενεργή του συμμετοχή, για τη δυνατότητά του να ακουστεί με τρόπο κατάλληλο προς τις ανάγκες του και να επηρεάσει τη διαδικασία. Αυτά τα ζητήματα ανακύπτουν με ακόμα μεγαλύτερη ένταση όταν μιλάμε για παιδιά θύματα. Οι πρόσφατες αποκαλύψεις περί παιδικής κακοποίησης σε διάφορους χώρους που παρακολουθήσαμε στη χώρα μας και συνεχίζουμε να παρακολουθούμε, σε συνδυασμό με το κίνημα #metoo που δυναμικά αναδύθηκε και στη χώρα μας, μας αναγκάζουν να συνειδητοποιήσουμε επιτέλους την παντελή έλλειψη κατάλληλων συστημάτων αναφοράς και διαδικασιών προσαρμοσμένων στις ανάγκες των θυμάτων.  Αυτή η συνειδητοποίηση θα πρέπει να οδηγήσει σε αλλαγές και βελτίωση του υπάρχοντος συστήματος ώστε τα παιδιά θύματα να μπορούν να ακούγονται, να υποστηρίζονται και να διαμορφώνουν ενεργά τις διαδικασίες που τα αφορούν. Η αποκαταστατική δικαιοσύνη έχει ακριβώς αυτή την προσέγγιση, την ενδυνάμωση του θύματος και την ελεύθερη συμμετοχή του σε μια αποκαταστατική διαδικασία, εφόσον φυσικά το επιθυμεί.

Crime Times: Αναφέρατε την έννοια της ενδυνάμωσης των παιδιών. Μπορείτε να μας πείτε κάποια επιπλέον πράγματα για αυτό;

Κατερίνα Σούλου: Αρχικά να πούμε συνοπτικά ότι η έννοια της ενδυνάμωσης (empowerment) κατέχει κεντρική θέση στην γενικότερη φιλοσοφία και προσέγγιση του αποκαταστατικού κινήματος, κάτι που φαίνεται ήδη στα έργα των πρώτων του θεωρητικών, όπως ο  Nils Christie, ο John Braithwaite και ο Howard Zehr. Ενδυνάμωση σημαίνει αναγνώριση στα άτομα της δυνατότητας του «ενεργείν». Παρότι αφορά κατεξοχήν στα θύματα, τα οποία είναι δευτερεύουσες φιγούρες στη λογική της ποινικής δικαιοσύνης, η έννοια αυτή αφορά εξίσου και στους δράστες, οι οποίοι αντιμετωπίζονται ως «παθητικοί» δέκτες των συνεπειών της πράξης τους από το ποινικό σύστημα. Πράγματι, η αποκαταστατική λογική είναι αμφίπλευρη, εστιάζοντας ταυτόχρονα στην ενδυνάμωση τόσο των θυμάτων, όσο και των δραστών. Η ενδυνάμωση παίρνει λοιπόν τη μορφή της ενθάρρυνσης των μερών ώστε αφενός να προσδιορίσουν οι ίδιοι τις ζημιογόνες συνέπειες και τις ανάγκες που προκύπτουν από το αδίκημα, αφετέρου να αναζητήσουν μόνοι τους και να υιοθετούν τις λύσεις που θεωρούν περισσότερο ικανοποιητικές.

Δήμητρα Μουστάκα: Ακριβώς για αυτούς τους λόγους, η ενεργή και ουσιαστική συμμετοχή των παιδιών δεν θα μπορούσε να λείπει από ένα πρόγραμμα που επιδιώκει να προωθήσει την αποκαταστατική δικαιοσύνη για παιδιά. Άλλωστε, για την Tdh Hellas η ενεργή συμμετοχή και η ενδυνάμωση των παιδιών είναι βασικά συστατικά όλων των προγραμμάτων που υλοποιεί. Στο πλαίσιο του i-RESTORE λοιπόν, έχουμε δημιουργήσει μία ομάδα παιδιών ηλικίας 15 έως 18 ετών που την ονομάζουμε Συμβουλευτική Επιτροπή Νέων. Με την ομάδα αυτή πραγματοποιούμε μηνιαίες συναντήσεις στις οποίες συζητάμε ζητήματα αποκαταστατικής και φιλικής προς τα παιδιά δικαιοσύνης με απολύτως συμμετοχικό τρόπο. Αυτό που επιδιώκουμε είναι να δώσουμε στα παιδιά τον χώρο, τον χρόνο και τα εργαλεία για να ενημερωθούν για τα δικαιώματά τους ώστε να διεκδικήσουν τα ίδια ένα βελτιωμένο σύστημα δικαιοσύνης και να γίνουν φορείς ενημέρωσης και κινητοποίησης για τον σεβασμό των δικαιωμάτων κάθε παιδιού. Η Συμβουλευτική Επιτροπή Νέων συμμετέχει ενεργά σε κάθε στάδιο του προγράμματος προσφέροντας ανατροφοδότηση και κριτική ματιά στις δράσεις που υλοποιούνται. Στόχος μας είναι με την ολοκλήρωση του προγράμματος να δημιουργήσουν τα ίδια τα παιδιά μία καμπάνια συνηγορίας και ενημέρωσης σχετικά με τη φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη, με την υποστήριξη φυσικά της οργάνωσης σε τεχνικό και συμβουλευτικό επίπεδο. Πιστεύουμε ακράδαντα ότι τα παιδιά πρέπει να έχουν ενεργό ρόλο σε όποια δράση τα αφορά και προσπαθούμε αυτή την ιδέα να την κάνουμε πράξη όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικά.

Crime Times: Προβλέπεται η αποκαταστατική δικαιοσύνη στο ελληνικό ποινικό σύστημα;

Κατερίνα Σούλου: Πράγματι, υπάρχουν μερικές νομοθετικές “χαραμάδες” ας μου επιτραπεί να πω για την εφαρμογή μιας τέτοιας προσέγγισης στην Ελλάδα, ειδικά στο πεδίο των ανηλίκων, χωρίς όμως να μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η αποκαταστατική δικαιοσύνη προβλέπεται ρητά νομοθετικά, ως διαδικασία, και εφαρμόζεται ευρέως. Συγκεκριμένα, εισήχθη ήδη από το 2003 στον ποινικό κώδικα (άρθρο 122 παρ. 1) η δυνατότητα «συνδιαλλαγής» μεταξύ ανήλικου δράστη και θύματος για «έκφραση συγγνώμης» και εν γένει για εξώδικη διευθέτηση των συνεπειών της πράξης. Η συγκεκριμένη δυνατότητα, παρότι σημαντική, απομακρύνεται από την αποκαταστατική λογική κυρίως για τους εξής λόγους: αρχικά προβλέπεται ως «αναμορφωτικό μέτρο» για ανηλίκους παραβάτες, βάση για την εφαρμογή της δηλαδή είναι ο ανήλικος δράστης και η αντιμετώπισή του (μονόπλευρη εστίαση). Η δε πρόβλεψή για «έκφραση συγγνώμης» προκαταλαμβάνει το αποτέλεσμα της συνδιαλλαγής, πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με την αποκαταστατική λογική, καθώς στη τελευταία το αποτέλεσμα εξαρτάται από τα μέρη και όχι από την επιταγή του νόμου. Και τέλος, η εφαρμογή του μέτρου της «συνδιαλλαγής» στην Ελλάδα  γίνεται από τους Επιμελητές ανηλίκων, επαγγελματίες δηλαδή που εργάζονται σε στενή συνεργασία και προς όφελος των ανήλικων δραστών, συνεπώς de facto είναι πολύ δύσκολο να ανταποκριθούν στην αρχή ουδετερότητας και αμεροληψίας απέναντι στους δράστες και τα θύματα, όπως απαιτεί ο ρόλος ενός διεκπεραιωτή αποκαταστατικών πρακτικών.

Επιπλέον, στο ελληνικό ποινικό σύστημα προβλέπεται η διαδικασία «ποινικής διαμεσολάβησης» για ενήλικες θύματα και παραβάτες ενδοοικογενειακής βίας (άρθρο 11-14 ν.3500/2006). Ούτε και στη περίπτωση αυτή μπορούμε να κάνουμε λόγο για γνήσια αποκαταστατική πρακτική, καθώς στην συγκεκριμένη διαδικασία ο εισαγγελέας διαδραματίζει πολύ κεντρικό ρόλο, ενεργώντας σχεδόν ως «διαμεσολαβητής». Πράγματι, η εφαρμογή αυτής της διαδικασίας εξαρτάται αποκλειστικά από την αξιολόγηση της υπόθεσης από τον εισαγγελέα, κάτι που θα έπρεπε να συν-αξιολογείται και από εξειδικευμένο επαγγελματία, δηλαδή τον διεκπεραιωτή. Η λογική είναι κι εδώ παραβατοκεντρική και όχι αμφίπλευρη. Αυτό διότι μόνο ο δράστης της ενδοοικογενειακής βίας έχει το δικαίωμα να ζητήσει μια διαδικασία «διαμεσολάβησης», «υποσχόμενος» ότι δεν θα επαναλάβει τις αξιόποινες πράξεις του, ο εισαγγελέας διαβιβάζει το αίτημά του στο θύμα και το τελευταίο μπορεί απλά να δώσει την συγκατάθεσή του, χωρίς όμως ουσιαστική δυνατότητα συναπόφασης για το μέλλει γενέσθαι σχετικά με την αντιμετώπιση της κατάστασης.

Τέλος, το άρθρο 104Β παρ. 2 του ποινικού κώδικα προβλέπει ότι «το δικαστήριο δεν επιβάλλει ποινή στον υπαίτιο πλημμελήματος, αν έχει ολοκληρωθεί επιτυχώς διαδικασία αποκαταστατικής δικαιοσύνης μεταξύ αυτού και του παθόντος». Η εφαρμογή όμως της διάταξης αυτής είναι εξαιρετικά δυσχερής στη πράξη, καθώς δεν υπάρχει νομοθετική ή άλλη διευκρίνιση σχετικά με το τι είναι μια διαδικασία αποκατάστασης δικαιοσύνης, με ποιους τρόπους μπορεί να εκκινηθεί και από ποιόν, ποιες είναι οι βασικές αρχές που τη διέπουν, ποιοι οι υπεύθυνοι φορείς και επαγγελματίες για την εφαρμογή της, κτλ.

Crime Times: Δεδομένου του διεπιστημονικού χαρακτήρα των σεμιναρίων του i-Restore, ποια ήταν η ανταπόκριση συμμετοχής των Ελλήνων επαγγελματιών;

Δήμητρα Μουστάκα: Ενώ αρχικά τα σεμινάρια επρόκειτο να είναι δια ζώσης, οι υγειονομικοί περιορισμοί λόγω της πανδημίας μας ανάγκασε να τα πραγματοποιήσουμε διαδικτυακά. Συνειδητοποιήσαμε λοιπόν ότι αυτή η συνθήκη μας έδωσε τη δυνατότητα να απευθύνουμε κάλεσμα και να φιλοξενήσουμε εκπαιδευόμενους από πολλές και διαφορετικές περιοχές την Ελλάδας, κάτι που για εμάς καταγράφηκε ως μεγάλο κέρδος και πλεονέκτημα των σεμιναρίων. Δεχτήκαμε έναν πολύ μεγάλο αριθμό αιτήσεων αλλά δυστυχώς δεν μπορέσαμε να τις ικανοποιήσουμε όλες. Λόγω του τρόπου που είχαν σχεδιαστεί τα σεμινάρια ώστε να εξασφαλιστεί η συμμετοχικότητα και η αλληλεπίδραση των εκπαιδευομένων, ο αριθμός των διαθέσιμων θέσεων ήταν συγκεκριμένος. Οι συνολικά 43 εκπαιδευόμενοι επιλέχθηκαν βάσει της εμπειρίας τους στο πεδίο της παιδικής δικαιοσύνης και παιδικής προστασίας και της εξοικείωσής τους με ζητήματα αποκαταστατικής δικαιοσύνης, και προέρχονταν κυρίως από τους κλάδους των επιμελητών ανηλίκων, εργαζομένων σε εταιρείες προστασίας ανηλίκων, καταστήματα κράτησης νέων, δομές φιλοξενίας ανηλίκων, αστυνομία (τμήμα ανηλίκων). Ορισμένοι από τους εκπαιδευόμενους ήταν εκπαιδευτικοί ή εργαζόμενοι σε ΜΚΟ. Σε κάθε περίπτωση, η ανταπόκριση των επαγγελματιών ήταν μεγάλη και αυτό αντανακλά τόσο την αυξημένη ανάγκη επιμόρφωσης όσο και τη διάθεση και επιθυμία των ίδιων των επαγγελματιών που εργάζονται στη δικαιοσύνη ανηλίκων να ενημερώνονται, να ενισχύονται και να εξελίσσονται. Την καταγράψαμε αυτή την επιθυμία και ελπίζουμε να συνεχίσουμε να ανταποκρινόμαστε σε αυτή.

Crime Times: Αναφέρατε ότι τα σεμινάρια του i-Restore σχεδιάστηκαν με βάση τη λογική της συμμετοχικότητας και της αλληλεπίδρασης, κάτι που είναι μάλλον καινοτόμο ως εκπαιδευτική διαδικασία. Πώς λειτούργησε αυτό στη πράξη;

Κατερίνα Σούλου: Η ίδια η γέννηση του σύγχρονου αποκαταστατικού κινήματος στηρίχθηκε σε μια λογική «αλληλεπίδρασης» και «ανταλλαγής» μεταξύ θεωρητικών και ακαδημαϊκών εξελίξεων αφενός και μελέτης, παρατήρησης της πράξης αφετέρου. Επιπλέον, το αποκαταστατικό κίνημα, πέρα από την συμμετοχικότητα και αλληλεπίδραση που προτείνει μεταξύ δράστη και θύματος, καλεί στο τραπέζι επαγγελματίες από διαφορετικούς κλάδους που χρειάζεται να επικοινωνήσουν και να συνεργαστούν. Πράγματι, δεν νοείται εφαρμογή και ανάπτυξη μιας τέτοιας προσέγγισης που στηρίζεται σε μια πολυεπίπεδη λογική, χωρίς την διεπιστημονικότητα και την καλή συνεργασία μεταξύ διαφορετικών επαγγελματιών φορέων. Με βάση τη σκέψη αυτή, στόχος των συγκεκριμένων σεμιναρίων ήταν όχι μόνο να συγκεντρώσει επαγγελματίες που δουλεύουν σε διαφορετικούς κλάδους, αλλά να προσφέρει ένα φόρουμ ουσιαστικού διαλόγου και αλληλεπίδρασης μεταξύ τους, γνωρίζοντας ότι μια τέτοια ευκαιρία είναι εξαιρετικά σπάνια στην καθημερινή πρακτική και στη συνεχή επιμόρφωση των επαγγελματιών. Η λογική της συμμετοχικότητας και της αλληλεπίδρασης εισήχθη λοιπόν στα σεμινάρια i-RESTORE, τόσο στο περιεχόμενο όσο και στον τρόπο διεξαγωγής τους.

Αφενός, σε ότι αφορά το περιεχόμενο των σεμιναρίων, συλλέχθηκαν και παρουσιάστηκαν εμπειρίες και γνώσεις από διαφορετικούς επαγγελματίες (διαμεσολαβητές, ακαδημαϊκούς, δικαστές, καλλιτέχνες, νομικούς, εκπαιδευτικούς, κτλ.). τόσο από το εξωτερικό (Ισραήλ, Βέλγιο, Αυστρία, κτλ.) όσο και από την χώρα μας. Συγκεκριμένα για την Ελλάδα, να σας αναφέρω ότι στο πλαίσιο των σεμιναρίων πλησιάσαμε και πήραμε συνέντευξη από αξιόλογους επαγγελματίες που προέρχονται από διαφορετικούς χώρους: τον κ. Στάθη Γράψα, εμψυχωτή και σκηνοθέτη του Εθνικού Θεάτρου με πολυετή εμπειρία σε καταστήματα κράτησης νέων, τον κ. Ιωάννη Παπαδόπουλο, Δικηγόρο (LL.M., Ph.D.) και Σύμβουλο Ασύλου-Παιδικής Προστασίας στην Tdh Hellas, τον κ. Πέτρο Αλικάκο, Δ.Ν. Πρόεδρο Πρωτοδικών, εκπρόσωπο της Εθνικής Σχολής Δικαστικών Λειτουργών (ΕΣΔΙ) στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο για τη Δικαστική Εκπαίδευση (EJTN) και τέλος την κ. Καλλιόπη Ραμουτσάκη, Νομικό, Παιδαγωγό και Εκπαιδεύτρια της Συμβουλευτικής Επιτροπής Νέων της Tdh Hellas. Θα θέλαμε να τους ευχαριστήσουμε ακόμα μια φορά για τη συνεργασία τους και από αυτό το βήμα.

Αφετέρου, σε ότι αφορά τον τρόπο διεξαγωγής των σεμιναρίων, χρήσιμο είναι να σχολιαστεί ότι ακόμα και σήμερα, η εν εξελίξει θεωρητικοποίηση της αποκαταστατικής δικαιοσύνη εμπνέεται και στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό από τις εμπειρίες επαγγελματιών στο πεδίο δράσης. Για το λόγο αυτό, θελήσαμε η εμπειρία των Ελλήνων επαγγελματιών να εκφραστεί, να συζητηθεί και να καταγραφεί. Η συμμετοχικότητα και η αλληλεπίδρασή τους στα σεμινάρια εξασφαλίστηκε μέσω συνεχών και εναλλασσόμενων ασκήσεων σε ομάδες συζήτησης και brainstorming, μέσω ερωτήσεων κρίσης και δυνατότητα σχολιασμού πάνω σε κάθε υλικό που παρουσιάσαμε, κτλ. Ακόμα και στο κλείσιμο κάθε μέρας, ακολουθούσαμε ένα τελετουργικό «αποκαταστατικού κύκλου», δίνοντας το λόγο σε όλους να μοιραστούν με την ομάδα αυτά που αποκόμισαν από τις εργασίες της ημέρας. Η εκπαιδευτική διαδικασία στηρίχθηκε πράγματι σε ένα «οριζόντιο» μοντέλο επικοινωνίας και ανταλλαγής γνώσης, βασιζόμενο στη λογική ότι «όλοι μαθαίνουν από όλους». Και πράγματι, παρατηρήσαμε ότι οι εκπαιδευόμενοι είχαν μεγάλη η ανάγκη να επικοινωνήσουν ουσιαστικά μεταξύ τους, να διαφωνήσουν, να συμφωνήσουν, να ανακαλύψουν μαζί ένα καινοτόμο αντικείμενο εργασίας για όλους, αυτό της αποκαταστατικής δικαιοσύνης. Μάλιστα οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να συνεργαστούν για να προτείνουν οι ίδιοι ένα εθνικό σχέδιο δράσης, με στόχο τον εντοπισμό των δυσκολιών αλλά και την πρόταση αναγκαίων αλλαγών για την καλύτερη ανάπτυξη του θεσμού της αποκαταστατικής δικαιοσύνης στην Ελλάδα. Νομίζω ότι αυτό ήταν το πλέον συμμετοχικό και αλληλεπιδραστικό κομμάτι των σεμιναρίων.

Crime Times: Πώς οργανώθηκε αυτό το εγχείρημα ανάπτυξης ενός εθνικού σχεδίου δράσης πάνω στην αποκαταστατική δικαιοσύνη από τους Έλληνες εκπαιδευόμενους;  Μπορείτε να μας παρουσιάσετε τα βασικά σημεία των προτάσεών τους;

Δήμητρα Μουστάκα: Όπως ανέφερε αναλυτικά και η Κατερίνα, η συμμετοχικότητα και η αλληλεπίδραση ήταν τα βασικά στοιχεία που διαμόρφωσαν τόσο τα ίδια τα σεμινάρια όσο και την προσπάθεια ανάπτυξης ενός εθνικού σχεδίου δράσης για την αποκαταστατική δικαιοσύνη με παιδιά. Την τέταρτη ημέρα του σεμιναρίου λοιπόν, και έχοντας ήδη συζητήσει και ανταλλάξει απόψεις και εμπειρίες τόσο πάνω στην αποκαταστατική δικαιοσύνη εν γένει όσο και στην ειδικότερη πραγματικότητα της ελληνικής εμπειρίας, θέσαμε το ζήτημα του «επόμενου βήματος». Τι πρέπει δηλαδή να γίνει ώστε να δούμε την αποκαταστατική δικαιοσύνη να ενσωματώνεται στο ελληνικό δικαστικό σύστημα και να εφαρμόζεται στις υποθέσεις παιδιών. Οι επαγγελματίες που συμμετείχαν στα σεμινάρια ήταν οι πλέον κατάλληλοι για να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα έχοντας χρόνια εμπειρίας χρόνια εμπειρίας στο πεδίο και γνωρίζοντας καλά το τι συμβαίνει στην πράξη. Για την ευχέρεια των συζητήσεων και την ουσιαστική ανταλλαγή απόψεων, η κάθε ομάδα εκπαιδευομένων χωρίστηκε σε τρεις επιμέρους ομάδες, αξιοποιώντας τις δυνατότητες που προσέφερε η πλατφόρμα που χρησιμοποιήσαμε για την διεξαγωγή των σεμιναρίων. Στην κάθε ομάδα δόθηκε μία σειρά ερωτήσεων που έθεταν τα ζητήματα των αναγκαίων αλλαγών σε τρία διαφορετικά επίπεδα: σε μίκρο επίπεδο, δηλαδή στο επίπεδο της καθημερινής εργασίας του κάθε επαγγελματία, σε μέσο επίπεδο, δηλαδή στο επίπεδο διυπηρεσιακής επικοινωνίας και συνεργασίας φορέων και σε μάκρο επίπεδο, δηλαδή σε επίπεδο πλέον εθνικής πολιτικής. Με τη χρήση επιπλέον διαδικτυακών εργαλείων που επέτρεπαν την προσθήκη σημειώσεων σε έναν κοινό πίνακα εργασίας, η κάθε ομάδα δούλεψε αυτόνομα για περίπου 45’ (15’ ανά επίπεδο). Στη συνέχεια, επέστρεψαν στην ολομέλεια για μια κοινή συζήτηση επί του θέματος.

Η εκπαιδευτική διαδικασία στηρίχθηκε πράγματι σε ένα «οριζόντιο» μοντέλο επικοινωνίας και ανταλλαγής γνώσης, βασιζόμενο στη λογική ότι «όλοι μαθαίνουν από όλους».

Για εμάς ήταν εντυπωσιακό ότι επαγγελματίες από διαφορετικά πεδία, διαφορετικές υπηρεσίες αλλά και διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας συμφώνησαν ως προς τα αναγκαία βήματα για την βελτίωση της υπάρχουσας κατάστασης και οι προσεγγίσεις των διαφορετικών ομάδων συνέκλιναν σε μεγάλο βαθμό. Είναι αδύνατον να μεταφέρουμε με λεπτομέρειες τα όσα ενδιαφέροντα συζητήθηκαν, ωστόσο θα ήθελα να σημειώσω τρία βασικά στοιχεία που αναδείχθηκαν ως πρωταρχικής σημασίας από τους συμμετέχοντες. Αρχικά, η ανάγκη επιμόρφωσης, η οποία ενέχει πολλές προεκτάσεις αλλά σίγουρα αφορά και στον συνεχιζόμενο και υποχρεωτικό χαρακτήρα της ώστε να επιτευχθεί η αναγκαία στήριξη, ενδυνάμωση και ενίσχυση επαγγελματιών και υπηρεσιών και η διαμόρφωση μίας αποκαταστατικής κουλτούρας. Δεύτερον, τονίστηκε η ανάγκη της συστηματοποίησης και περαιτέρω θεσμοθέτησης της διυπηρεσιακής συνεργασίας. Η έλλειψη πρωτοκόλλων συνεργασίας, κωδίκων δεοντολογίας και διαδικασιών αναφοράς και παραπομπής αναδείχθηκε ως ένα από τα πλέον προβληματικά σημεία εντός του συστήματος δικαιοσύνης που αποτελεί τροχοπέδη σε όποια προσπάθεια βελτίωσης. Και τρίτον, η ανάγκη ενός ξεκάθαρου και εφαρμόσιμου νομοθετικού πλαισίου, και αυτό είναι κρίσιμο γιατί δεν αρκεί η εισαγωγή μίας διάταξης που θα προβλέπει γενικά μία αποκαταστατική διαδικασία, χωρίς να προβλέπεται εξίσου ο τρόπος εφαρμογής της στην πράξη ή όταν ανατίθεται σε μία υπηρεσία χωρίς την διάθεση των αναγκαίων πόρων για την υλοποίησή της, όπως πολύ συχνά βλέπουμε στην Ελλάδα.

Τέλος, σημειώνουμε ότι το σχέδιο δράσης που συντάχθηκε από τους συμμετέχοντες δεν θα μείνει στα χαρτιά. Στόχος μας είναι να κοινοποιηθεί άμεσα προς τους αρμόδιους φορείς καλώντας τους σε μία ανοιχτή συζήτηση για την φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη και τους τρόπους επίτευξης αυτής. Δεδομένου ότι το ίδιο το κίνημα της αποκαταστατικής δικαιοσύνης ξεκίνησε πρώτα από τους επαγγελματίες που εργάζονταν στο πεδίο και οδήγησε στη συνέχεια στη θεσμοθέτηση διαδικασιών, όπως ανέφερε η Κατερίνα, θεωρούμε ότι αυτή η κίνηση και προσπάθεια έχει ιδιαίτερη αξία και ελπίζουμε ότι θα επιφέρει και τα ανάλογα αποτελέσματα.

Crime Times: Κλείνοντας την πολύ ενδιαφέρουσα συζήτησή μας, πώς βλέπετε το μέλλον του θεσμού της αποκαταστατικής δικαιοσύνης στη χώρα μας;  

Δήμητρα Μουστάκα: Αξιολογώντας την υπάρχουσα κατάσταση, υπάρχουν πολλά βήματα που πρέπει να γίνουν. Η δυσκολία έγκειται στην επίτευξη ουσιαστικής αλλαγής και επιστρέφουμε σε αυτό που αναφέραμε και πριν ότι μία νομοθετική αλλαγή, όσο σημαντική και προοδευτική και να είναι, δεν μπορεί να είναι αποτελεσματική από μόνη της, αν δηλαδή δεν συνοδευτεί με θεσμοθετημένες προβλέψεις και στήριξη των υπηρεσιών προκειμένου για την υλοποίησή της. Επειδή αυτό είναι κάτι που έχουμε δει αρκετές φορές στην Ελλάδα, να υπάρχει δηλαδή ένα νομοθετικό πλαίσιο που δεν αντικατοπτρίζει το τι συμβαίνει εν τέλει στην πράξη, πρέπει οι διεκδικήσεις μας να αφορούν μια συστηματική αλλαγή και μια ευρεία ενημέρωση. Σε κάθε περίπτωση, η κινητοποίηση και ευαισθητοποίηση των επαγγελματιών που δουλεύουν στο πεδίο, την οποία διαπιστώσαμε στη διάρκεια των σεμιναρίων είναι ιδιαίτερης αξίας και μπορεί να επιφέρει σημαντικές βελτιώσεις.

Κατερίνα Σούλου: Πάνω σε αυτό το τελευταίο που τονίζει η Δήμητρα, αξίζει να αναφερθεί ότι η χώρα μας συμμετέχει αυτή τη στιγμή και σε ένα άλλο σχετικό ευρωπαϊκό πρόγραμμα, το RE-JUSTICE, το οποίο είναι μια διεθνής συνεργασία μεταξύ διαφόρων εταίρων, συμπεριλαμβανομένων πανεπιστημίων και εθνικών σχολών κατάρτισης δικαστών. Σκοπός του προγράμματος είναι ο σχεδιασμός και η παροχή εξειδικευμένης κατάρτισης στους δικαστές και τους εισαγγελείς στην Ελλάδα, την Ιταλία και την Ισπανία, πάνω στη θεματική της αποκαταστατικής δικαιοσύνης. Τα αποτελέσματα αυτού του εγχειρήματος αναμένονται υποσχόμενα τόσο στη χώρα μας όσο και πανευρωπαϊκά, καθώς το εκπαιδευτικό αυτό πρόγραμμα προορίζεται να επεκταθεί και στα υπόλοιπα κράτη μέλη μετά την υλοποίησή του. Η συμμετοχή της Ελλάδας γίνεται μέσω της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης υπό την επίβλεψη της κ. Ελισάβετ Συμεωνίδου Καστανίδου και της Εθνικής Σχολής Δικαστών.

Σε ότι αφορά τη νομοθετική αλλαγή, η οποία είναι εμφανώς αναγκαία και σε σχέση με τα όσα έχουν προκύψει μέχρι τώρα από την επαφή μας με τους δικαστές στο πλαίσιο του RE-JUSTICE, θεωρώ πολύ πιθανή την μελλοντική υιοθέτηση κάποιας ευρωπαϊκής οδηγίας πάνω στην αποκαταστατική δικαιοσύνη σε ποινικές υποθέσεις, στο πρότυπο της Σύστασης CM/Rec(2018)8 του Συμβουλίου της Ευρώπης. Πρόκειται για έναν σαφή πλέον στόχο και του European Forum for Restorative Justice αλλά και των υποστηρικτών του αποκαταστατικού κινήματος πανευρωπαϊκά και εργαζόμαστε προς αυτή τη κατεύθυνση. Διότι, χρησιμοποιώντας τα λόγια του Victor Hugo, «τίποτα δεν είναι πιο δυνατό από μια ιδέα της οποίας η ώρα έχει έρθει^[1]».

Λήδα Αυγουστή: Θέλω κι εγώ από τη μεριά μου να σημειώσω ότι ως οργάνωση με πολυετή εμπειρία στην παιδική δικαιοσύνη παγκοσμίως, βλέπουμε ξεκάθαρα ότι η αποκαταστατική δικαιοσύνη στην Ελλάδα είναι ένας τομέας με μεγάλες δυνατότητες για το μέλλον. Για να αναπτυχθεί όμως η αποκαταστατική δικαιοσύνη με τρόπο αποτελεσματικό, να εφαρμόζεται ώς συστημική προσέγγιση, χρειάζεται θέληση και επένδυση από την κυβέρνηση, αλλά και εμπλοκή τόσο από ολόκληρο και το σύστημα δικαιοσύνης αλλά και από οργανώσεις σαν την Tdh που έχουν να προσφέρουν εμπειρία και τεχνογνωσία. Και εμείς σκοπεύουμε να είμαστε παρόντες για να προσφέρουμε και τα δύο σε βάθος χρόνου.