Τεχνητή Νοημοσύνη και Δικαιοσύνη: Δύναται οι αλγόριθμοι να αντικαταστήσουν τους ανθρώπους;
| Υπάρχει διάχυτη στον επιστημονικό κόσμο και όχι μόνο η ανησυχία σχετικά με την ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας, μέρος της οποίας αποτυπώνεται στην δημιουργία εφαρμογών βασισμένων στη Τεχνητή Νοημοσύνη. Πολλοί τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας επηρεάζονται είτε θετικά είτε αρνητικά. Η χρήση της ΤΝ επιδρά σε μεγάλο βαθμό και στον τομέα της δικαιοσύνης. Στο πλαίσιο αυτό επιχειρείται αρχικά μια ανασκόπηση σχετικά με το νομοθετικό πλαίσιο ανάπτυξης, χρήσης και λειτουργίας της ΤΝ τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη. Ακολούθως διατυπώνονται τα αποτελέσματα της εφαρμογής της ΤΝ στο ποινικό Δίκαιο και κυρίως στον τομέα της εγκληματολογίας και τέλος ερευνάται το γεγονός αν μια εξελιγμένη εφαρμογή δύναται να αντικαταστήσει τον φυσικό δικαστή.
Σημείωση: Το συγκεκριμένο άρθρο έχει συνταχθεί στο πλαίσιο του Digital Criminology Lab του ΚΕ.Μ.Ε., το οποίο λειτουργεί υπό την επιστημονική ευθύνη του δρος Φώτιου Σπυρόπουλου (Αντιπροέδρου ΚΕ.Μ.Ε., Μεταδιδάκτορα) και της κ. Ευαγγελίας Ανδρουλάκη (μέλους Δ.Σ. ΚΕ.Μ.Ε., υπ. διδάκτορα ΠΑΔΑ). |
Εισαγωγή
Για την εννοιολογική αποσαφήνιση του όρου της Τεχνητής Νοημοσύνης [στο εξής ΤΝ[1] ή ΑΙ (Artificial Intelligence)] διατυπώθηκαν κατά καιρούς διαφορετικοί ορισμοί.[2] Το σημείο όμως το οποίο χρήζει ιδιαίτερης επισήμανσης αφορά στην κατηγοριοποίηση της ΤΝ. Ο διαχωρισμός της ΤΝ εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την συμμετοχή του ανθρώπινου παράγοντα στην εφαρμογή της. Η πρώτη κατηγορία αναφέρεται ως περιορισμένη ή αδύναμη ΤΝ (ΑΝΙ) και η δεύτερη αφορά την γενική ή ισχυρή ΤΝ (AGI). Στη σημερινή εποχή, παρόλο που η τεχνολογία αναπτύσσεται με ραγδαία ταχύτητα, χρησιμοποιείται κατά βάση η αδύναμη τεχνητή νοημοσύνη.[3] Σχετικά με την πρώτη κατηγορία συναντάται σε πολλές από τις καθημερινές δραστηριότητες και περιλαμβάνει τις εφαρμογές που επιτελούν μόνο μια λειτουργία. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η εντολή που δίδεται για την αξιολόγηση-διαχωρισμό των μηνυμάτων ηλεκτρονικού ταχυδρομείου που καθημερινά εισέρχονται στους ηλεκτρονικούς λογαριασμούς εκατομμυρίων χρηστών σε όλη την υφήλιο. Αντιθέτως η γενική ή ισχυρή ΤΝ παρουσιάζει κοινά στοιχεία με την ανθρώπινη νοημοσύνη. Η νίκη του υπερυπολογιστή της Google απέναντι στον παγκόσμιο πρωταθλητή Lee Sedol στο παραδοσιακό κινέζικο παιχνίδι Go το 2016 αναμφισβήτητα αποδεικνύει την δυναμική της ΤΝ.[4]
Η ανάπτυξη της ΤΝ παρέχει σημαντικά οφέλη στην ανθρωπότητα μερικά εκ των οποίων αφορούν την εξέλιξη των φαρμάκων στην προσπάθεια της καταπολέμησης ανίατων ασθενειών, τις ταχύτερες μεταφορές προϊόντων και την μεγαλύτερη διάρκεια υλικών. Εκτός όμως από τα οφέλη η ΤΝ επιφέρει ήδη πολλά αρνητικά αποτελέσματα κυρίως όσον αφορά τα θεμελιώδη δικαιώματα. Το σημαντικότερο ίσως μειονέκτημα αφορά στην μείωση των θέσεων εργασίας και στον περιορισμό – μείωση επαγγελμάτων.[5] Το ενδεχόμενο της ανέλιξης των εφαρμογών ΤΝ χωρίς την επιβολή περιορισμών για την προάσπιση των δικαιωμάτων των ανθρώπων απασχολεί τους ειδικούς. Υπάρχουν πλείστα ερωτήματα στα οποία καλούνται να δώσουν απαντήσεις όπως εάν το θεσμικό – νομικό πλαίσιο ανάπτυξης της ΤΝ είναι ικανό να αποσοβήσει τους κινδύνους που θα εμφανιστούν. Επιπροσθέτως, ειδικότερα στον τομέα του ποινικού δικαίου και δη της εγκληματολογίας παρατίθεται το ερώτημα αν οι εφαρμογές – λογισμικά που χρησιμοποιούνται για την εξιχνίαση εγκλημάτων ελαχιστοποιούν την πιθανότητα λάθους ώστε να μην καταδικαστεί αθώος. Σε όλα αυτά έρχεται να προστεθεί το καίριο ερώτημα κατά πόσο ένα λογισμικό δύναται να αντικαταστήσει επάξια τον φυσικό δικαστή. Ειδικότερα, σχετικά με το τελευταίο ερώτημα, αναπτύχθηκε ήδη λογισμικό και δοκιμάζεται στη Σαγκάη το οποίο θα είναι αρμόδιο να ασκεί ποινική δίωξη για μια σειρά αξιόποινων πράξεων και το οποίο βασίζεται σε 17.000 υποθέσεις που εξετάστηκαν από τις αρμόδιες αρχές την περίοδο 2015 – 2020.[6]
Νομοθετικό πλαίσιο ανάπτυξης
Η έννοια της Τεχνητής Νοημοσύνης δεν είναι τόσο πρόσφατη. Συναντάται για πρώτη φορά στους «Συλλογισμούς» του Αριστοτέλη (384-322 π.Χ.) όπου προσπάθησε, μέσω κανόνων ανάλυσης να αποκωδικοποιήσει την διαδικασία της σκέψης. Οι πρώτες σημαντικές στιγμές στη νεώτερη χρονική περίοδο εμφανίζονται το 1854, όταν ο George Boole αναφερόταν - στην προτασιακή λογική και το 1879 όπου ο Gottlob Frege παρουσίασε ένα σύστημα αυτοματοποιημένης συλλογιστικής το οποίο ήταν η απαρχή του κατηγορηματικού λογισμού (predicate calculus).[7] Ενδεικτικά οι σημαντικές ημερομηνίες στην ιστορία της ΤΝ είναι: Από το 1943 μέχρι και το 1956 όπου η Τεχνητή Νοημοσύνη πλέον εισέρχεται στο χώρο της επιστήμης.[8] Το χρονικό διάστημα από το 1956 μέχρι το 1970 όταν η ΤΝ εισέρχεται στην πρώτη φάση ανάπτυξης[9] και από το 1970 μέχρι το 1990 όταν πλέον παρουσιάζονται τα πρώτα αποτελέσματα των εφαρμογών ΤΝ.[10]
Μέχρι και το Νοέμβριο του 2022 δεν υφίσταται σαφές νομοθετικό πλαίσιο που να καθορίζει τις λειτουργίες και τους περιορισμούς της ΤΝ στην ΕΕ.[11] Η πρώτη ουσιαστική προσπάθεια εντός της ΕΕ έλαβε χώρα το 2017 όταν το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με ψήφισμα του καλούσε την Επιτροπή, υπό την μορφή συστάσεων, να προβεί σε μία σειρά από ενέργειες που αφορούν την ρομποτική και την τεχνητή νοημοσύνη και οι οποίες επιδρούν καταλυτικά στο αστικό δίκαιο.[12],[13] Στις 31 Αυγούστου 2017 δημοσιεύθηκε η γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Η τεχνητή νοημοσύνη — Η επίδραση της τεχνητής νοημοσύνης στην (ψηφιακή) ενιαία αγορά, στην παραγωγή, στην κατανάλωση, στην απασχόληση και στην κοινωνία».[14] Η Εσθονική προεδρία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου διοργάνωσε στο Τάλιν της Εσθονίας την «Ψηφιακή Σύνοδο Κορυφής» στις 29 Σεπτεμβρίου 2017 όπου παρέστησαν οι αρχηγοί Κρατών και Κυβερνήσεων της ΕΕ.[15] Στα αποτελέσματα της Συνόδου διατυπώθηκαν μεταξύ άλλων η ανάγκη προστασίας ψηφιακών δικαιωμάτων και δεδομένων από τα αρμόδια θεσμικά όργανα καθώς και η άμεση λήψη όλων των μέτρων που κρίνονται αναγκαία στη διαμόρφωση της νέας ψηφιακής εποχής.[16]
Τον Μάρτιο 2018 η Επιτροπή δημιούργησε μια ομάδα εμπειρογνωμόνων υψηλού επιπέδου, η οποία ανέλαβε την έκδοση μιας Έκθεσης για την ευθύνη σε σχέση με τις νέες τεχνολογίες.[17] Στις 10 Απριλίου 2018 η Νορβηγία και 24 κράτη μέλη της ΕΕ συμφώνησαν να συνεργαστούν για την ΤΝ[18] ενώ η Ελλάδα και η Κύπρος υπέγραψαν την Διακήρυξη τον Μάιο 2018.[19] Λίγες ημέρες αργότερα ακολούθησε η Ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με τον κοινό Ευρωπαϊκό χώρο δεδομένων[20] ενώ παράλληλα δημοσιεύθηκε και το έγγραφο εργασίας σχετικά με την απόδοση ευθυνών από τις ταχέως εξελισσόμενες νέες τεχνολογίες.[21] Τον Απρίλιο 2019 η ομάδα εμπειρογνωμόνων υψηλού επιπέδου για την ΤΝ εκπόνησε τις «Κατευθυντήριες γραμμές για αξιόπιστη ΤΝ»,[22] το Νοέμβριο του 2019 δημοσίευσε την Έκθεση για την ευθύνη σε σχέση με τις νέες τεχνολογίες[23] και τον Ιούλιο 2020[24] εξέδωσε τον «Κατάλογο κριτηρίων Αξιολόγησης της Αξιοπιστίας της ΤΝ».[25] Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας που ανέπτυξε για την ΤΝ εξέδωσε τη Λευκή Βίβλο.[26] Στις 25 Σεπτεμβρίου 2020 τέθηκε σε δημοσιότητα η Μελέτη εκτίμησης της Ευρωπαϊκής προστιθέμενης αξίας[27] και στις 20 Οκτωβρίου το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο προέβη στο ψήφισμα με τίτλο «Καθεστώς αστικής ευθύνης για την ΤΝ».[28] Ακολουθησε τον Απρίλιο του 2021 η αναθεώρηση στο «Συντονισμένο σχέδιο για την ΤΝ»[29] και η πρόταση για έναν κανονισμό για την ΤΝ.[30],[31] Από το Νοέμβριο 2021 μέχρι και τον Ιούνιο του 2022 δημοσιεύθηκαν γνωμοδοτήσεις επιτροπών και αρμόδιων φορέων για την ΤΝ. Τον Σεπτέμβριο του 2022 δημοσιεύθηκε η πρόταση οδηγίας για την ευθύνη της ΤΝ.[32]
Μέχρι και το 2022 και την δημοσίευση του νόμου 4961 με τίτλο «Αναδυόμενες τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών, ενίσχυση της ψηφιακής διακυβέρνησης και άλλες διατάξεις»[33] ο Έλληνας νομοθέτης δεν επεδείκνυε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για θέματα σχετιζόμενα με την ΤΝ.
Ειδικότερα στο άρθρο 14 του ανωτέρω νόμου «συστήνεται στο Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης Παρατηρητήριο Τεχνητής Νοημοσύνης, το οποίο υπάγεται στη Γενική Γραμματεία Ψηφιακής Διακυβέρνησης και Απλούστευσης Διαδικασιών, με κύρια αποστολή τη συλλογή δεδομένων σχετικά με την εφαρμογή της Εθνικής Στρατηγικής για την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης, τη σύνταξη αναφορών σχετικά με τις δραστηριότητες που αφορούν στην τεχνητή νοημοσύνη στη χώρα, καθώς και την υποστήριξη των αρμόδιων φορέων στον καθορισμό προτεραιοτήτων και την ανάδειξη ευκαιριών και τομέων προστιθέμενης αξίας».[34] Επιπροσθέτως, με τον συγκεκριμένο νόμο ρυθμίζονται οι υποχρεώσεις στις οποίες υπόκεινται φορείς τόσο του δημοσίου όσο και του ιδιωτικού τομέα σχετικά με θέματα που άπτονται των αναδυόμενων τεχνολογιών, πληροφορικής και επικοινωνιών και της ενίσχυσης της ψηφιακής διακυβέρνησης. Τέλος οριοθετείται το νομοθετικό πλαίσιο για την ΤΝ, την παροχή ταχυδρομικών υπηρεσιών με τη χρήση Συστημάτων μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών (ΣμηΕΑ), τις τεχνολογίες κατανεμημένου καθολικού (ΤΚΚ) και τα έξυπνα συμβόλαια καθώς και τις τρισδιάστατες εκτυπώσεις.[35] Ο νόμος αποτελεί καινοτομία για την χώρα αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι σε άλλες χώρες δεν υφίσταται νομοθετικό πλαίσιο.
Πριν από το νόμο αυτό αποσπασματικές διατάξεις βρίσκουμε στο νόμο 4624/2019, ο οποίος ενσωμάτωσε τον Κανονισμό 679/2016 και την οδηγία 680/2016 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου. Επιπροσθέτως η διάταξη του άρθρου 922 ΑΚ και το άρθρο 6 του ν. 2251/1994 αποτελούν ειδικότερες ρυθμίσεις σχετικά με την ΤΝ.
Τα οφέλη της ΤΝ στον χώρο της Δικαιοσύνης
Όπως σε πολλούς τομείς της ζωής μας, έτσι και στο χώρο της δικαιοσύνης είναι αισθητή πλέον η παρουσία της ΤΝ. Με την αυτοματοποίηση της νομικής πληροφορίας έχουμε οδηγηθεί στην απονομή δικαιοσύνης μέσω των συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης. Η ιδέα των δικαστών ρομπότ φαίνεται να είναι αρκετά μακριά από την υλοποίηση της εκτός από κάποιες εξαιρέσεις στις ΗΠΑ[36] και στην Κίνα.[37] Σε γενικές γραμμές η αξιοποίηση της ΤΝ στο χώρο της δικαιοσύνης αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο το οποίο θα βοηθήσει στην ταχύτερη και αποτελεσματικότερη απονομή της δικαιοσύνης, μέσω της συμβολής στο δικαστικό έργο.[38] Χρήσιμο, λοιπόν, είναι να αναλυθούν τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης στο χώρο της δικαιοσύνης.
Από τη μία πλευρά έχουν δημιουργηθεί εφαρμογές (γραμματειακής υποστήριξης, εξελιγμένης αναζήτησης νομολογιακών δεδομένων) οι οποίες λόγω του πεδίου εφαρμογής τους δεν δημιουργούν κινδύνους για τα ουσιαστικά και δικονομικά δικαιώματα των διαδίκων και ως εκ τούτου το όφελος είναι μεγαλύτερο από το εκτιμώμενο κόστος τους. Ωστόσο υπάρχουν εφαρμογές από τη χρήση των οποίων προκύπτουν πολύπλοκα νομικά και ηθικά ζητήματα και οι οποίες θέτουν σε κίνδυνο τα δικαιώματα των διαδίκων και συνακόλουθα δημιουργούν αμφιβολίες για την τήρηση των αρχών του κράτος δικαίου.
Εφαρμογές που αποδεικνύονται ωφέλιμες στο χώρο της δικαιοσύνης συνιστούν αυτές της γραμματειακής υποστήριξης του δικηγόρου και του δικαστή μέσω της εύρεσης νομοθετικών και νομολογιακών δεδομένων για υπόθεση που τους ενδιαφέρει. Ενδεικτικά αναφέρονται συστήματα όπως τα JustAnswer, Lawbot, DoNotPay, Chatbot Lawyer, Legal bot τα οποία αναλύοντας και κατηγοριοποιώντας μεγάλο όγκο πληροφοριών δύναται να αυξήσουν την ταχύτητα εύρεσης μιας απόφασης αλλά και να περιορίσουν το κόστος.[39] Τέτοιου είδους υποβοήθηση στο έργο των δικαστών φαίνεται να είναι εξαιρετικά χρήσιμη για την ομοιόμορφη απονομή της δικαιοσύνης ενώ παράλληλα εξασφαλίζει τα δικαιώματα και την καλύτερη εξυπηρέτηση των πολιτών. Επιπροσθέτως υπάρχουν εφαρμογές οι οποίες συμβάλλουν στην άμεση πρόσβαση των πολιτών στη δικαιοσύνη οι οποίες καθοδηγούν και υποστηρίζουν τους πολίτες στις διοικητικές εργασίες καθώς και στην παροχή νομικής συμβουλευτικής σε νομικές υποθέσεις, όπως ο υπολογισμός των συντάξιμων ετών.[40]
Μια άλλη εξέλιξη η οποία εμπίπτει στον χώρο της δικαιοσύνης αφορά την δημιουργία συστημάτων ΤΝ τα οποία επιτρέπουν στους διοικούμενους να προσφεύγουν σε μια ηλεκτρονική πλατφόρμα ώστε να επιλύσουν ηλεκτρονικά τη διαφορά τους.[41],[42] Σημαντικά σε αυτή την περίπτωση είναι τα στάδια λήψης απόφασης, η αιτιολόγηση αυτής καθώς και η δυνατότητα των ατόμων να προσφύγουν σε κάθε περίπτωση σε φυσικό δικαστή. Άλλες σχετικές εφαρμογές είναι αυτές που δίνουν τη δυνατότητα πρόβλεψης δικαστικής απόφασης μέσω καταρτίσεως προφίλ βάσει πρότερης νομολογίας του δικαστή. Οι τελευταίες θα αποφαίνονται σχετικά με την πιθανότητα ευοδώσεως μιας υπόθεσης και θα συμβάλλουν με διττό τρόπο στον τομέα απονομής δικαιοσύνης. Αφενός οι αιτούντες δύναται να μάθουν για την πιθανότητα ευδοκίμησης της υπόθεσης και σε περίπτωση αρνητικής έκβασης θα αποφασίζουν ανάλογα αν θέλουν να προσφύγουν στη δικαιοσύνη. Αφετέρου, οι εφαρμογές αυτές θα είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για τους πολίτες οι οποίοι θα παραμένουν ενημερωμένοι και θα είναι σε θέση να λαμβάνουν υπόψη όλες τις παραμέτρους πριν απευθυνθούν στο δικαιοδοτικό σύστημα για την επίλυση της υπόθεσης τους.[43]
Ιδιαίτερα βοηθητικές είναι οι εφαρμογές διατυπώσεως πρότασης προς το δικαστή, ιδίως για τεχνικά ζητήματα, όπως ο υπολογισμός του ύψους αποζημίωσης, διατροφής[44] κτλ. Σε κάθε περίπτωση το αλγοριθμικό πόρισμα δε θα πρέπει να θεωρείται δεσμευτικό, αλλά απλώς επιβοηθητικό του έργου του δικαστή, ο οποίος θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του τα εξατομικευμένα πραγματικά περιστατικά που διαφοροποιούν την κάθε υπόθεση. Επιπρόσθετα, η τεχνητή νοημοσύνη δύναται να χρησιμοποιηθεί σε αυτοματοποιημένες διαδικασίες όπως στην έκδοση ψηφιακής διαταγής πληρωμής.[45]
Από την άλλη πλευρά υπάρχουν εφαρμογές που αν χρησιμοποιηθούν ως εργαλεία ανάκρισης δύναται να δημιουργήσουν δυσλειτουργίες στην αξιολόγηση του ατόμου. Χαρακτηριστικά είναι τα συστήματα νευροαπεικονιστικής απεικονίσεως του εγκεφάλου τα οποία ανιχνεύουν ενδεχόμενες ψευδείς δηλώσεις, μοιάζουν με ανιχνευτές ψεύδους και ενέχουν πολλούς κινδύνους για την αξιολόγηση του ατόμου. Τα συγκεκριμένα λογισμικά, όπως αποδεικνύεται στην πράξη ενέχουν πολλαπλούς κινδύνους και γι’ αυτό η ελληνική νομοθεσία τις έχει απαγορεύσει βάσει του άρθρου 137A του ΠΚ εκλαμβάνοντας τες ως βασανιστήριο.[46]
Η ανάπτυξη αυτών των εφαρμογών, πέραν των θετικών αποτελεσμάτων, ενδέχεται να προκαλέσουν διαμαρτυρίες των δικαστών με το επιχείρημα ότι παραβιάζουν την ιδιωτική τους σφαίρα. Ωστόσο, όπως υποστηρίζουν οι υποφαινόμενοι, αυτός ο ισχυρισμός θα πρέπει να απορριφθεί με το επιχείρημα ότι η καταγραφή προηγούμενης θέσης του δικαστή σε μια αντίστοιχη υπόθεση δεν μπορεί να κριθεί ότι ανάγεται στην ιδιωτική του σφαίρα, καθώς οι κρίσεις των δικαστών αφορούν ζητήματα γενικότερου κοινωνικού ενδιαφέροντος.[47],[48]
Η εφαρμογή της ΤΝ στην υπηρεσία της εγκληματολογίας
Η εγκληματολογία, ως επιστήμη, αποτελεί έναν πολύ ελκυστικό χώρο ο οποίος επιμερίζεται σε εξειδικευμένες υπηρεσίες. Στην εγκληματολογία οι ειδικοί προσπαθούν να απαντήσουν σε πλειάδα ερωτημάτων μερικά εκ των οποίων αφορούν την ουσία, την εμφάνιση αλλά και τον τρόπο που διαπράχθηκε ένα έγκλημα, την προστασία των θυμάτων, την ανεύρεση αιτιών και συνθηκών που οδήγησαν στην τέλεση, την αποτελεσματική αντιμετώπιση αυτού—μέσω της αντεγκληματικής πολιτικής—και τον σωφρονισμό.[49]
Τα τελευταία χρόνια η ανάπτυξη των εφαρμογών ΤΝ συντελεί στην εξιχνίαση εγκλημάτων ακόμη και αυτών που θεωρούνταν στην εκτέλεσή τους ως «τέλεια». Ενδεικτικά αναφέρονται παρακάτω ορισμένες εφαρμογές η συμβολή των οποίων αποδεικνύεται καθοριστική. Το λογισμικό COPLINK, το οποίο βασίζεται στη μέθοδο «datamining», παρέχει πληροφορίες (από διάφορες πηγές) σε πραγματικό χρόνο με σκοπό την ταχύτατη εξιχνίαση εγκλημάτων.[50] Επιπροσθέτως τα συστήματα ANPR (Automatic number plate recognition),[51] ETIAS (European Travel Information and Authorization System),[52] η εφαρμογή CITYCOP,[53] η διαδικτυακή πύλη στη Βόρεια Ιρλανδία PsNI (Police service of Northern Ireland)[54] η εφαρμογή Trillion[55] που χρησιμοποιείται στην ΕΕ για την αναφορά γεγονότων σε συγκεκριμένες περιοχές (που ορίζει ο εκάστοτε χρήστης) και την παραχώρηση εικόνας και ήχου συμβάλλουν τα μέγιστα στην πρόληψη, στον εντοπισμό και στην αποσόβηση των εγκλημάτων.
Από την άλλη πλευρά υποστηρίζεται η άποψη ότι η χρήση νέων τεχνολογιών παραβιάζει σε πολλές περιπτώσεις τα προσωπικά δεδομένα.[56] Χαρακτηριστική περίπτωση ως προς τα ανωτέρω αποτελεί η βιομετρική ταυτοποίηση από απόσταση και κυρίως η τεχνολογία αναγνώρισης προσώπου (Facial Recognition Technology).[57],[58] Η τελευταία χρησιμοποιεί δεδομένα με σκοπό την σύγκριση πολλών ψηφιακών εικόνων, στις οποίες αποτυπώνονται πρόσωπα, προκειμένου να ταυτοποιήσει το άτομο το οποίο διέπραξε ένα έγκλημα. Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημανθούν οι κάτωθι παρατηρήσεις σχετικά με την αποθήκευση και επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων.
Η χρήση των εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης έχει ως αποτέλεσμα την αποθήκευση τεράστιων όγκων δεδομένων. Το γεγονός αυτό καθιστά πολλές φορές εύκολη την αφαίρεση με παράνομο τρόπο και διοχέτευση προσωπικών στοιχείων στο διαδίκτυο με σκοπό τον προσπορισμό κέρδους από τους χάκερς.[59] Ζήτημα παραμένει επίσης και ο ακριβής προσδιορισμός του χρονικού διαστήματος κατά το οποίο θα βρίσκονται αποθηκευμένα τα δεδομένα αυτά.
Σε άμεση συνάφεια με τα ανωτέρω βρίσκεται η αρχή της αναλογικότητας, η οποία, λαμβάνοντας υπόψη τον απόλυτο σεβασμό του δικαιώματος της προστασίας των δεδομένων, παρέχει τις ανάλογες εγγυήσεις και εξηγεί επαρκώς την ανάγκη επεξεργασίας προσωπικών στοιχείων. Επισημαίνεται ότι στην επιχειρηματολογία για την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων η προβαλλόμενη ανάγκη πρέπει να είναι ουσιώδους σημασίας και να αποφεύγεται η χρήση αποκλειστικά και μόνο για την εξοικονόμηση πόρων ή για την μείωση του κόστους.
Επιπροσθέτως οι εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης πιθανόν να παραβιάζουν θεμελιώδη δικαιώματα όπως της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ιδιωτικότητας και του πληροφοριακού αυτοκαθορισμού.[60] Το ζήτημα αυτό υφίσταται όταν συλλέγονται βιομετρικά στοιχεία κάποιου προσώπου χωρίς προηγουμένως να υπάρχει ενημέρωση του ιδίου για τον σκοπό για τον οποίο πρόκειται να χρησιμοποιηθούν.
Μπορεί η ΤΝ να αντικαταστήσει τον φυσικό δικαστή;
Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως η ΤΝ «άγγιξε» και τον χώρο της δικαιοσύνης. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα λαμβάνοντας αποφάσεις, με έμμεσο τρόπο, οι οποίες τείνουν να αντικαταστήσουν τον φυσικό δικαστή.[61] Ο νομικός κόσμος ήδη επεσήμανε πολλά από τα αρνητικά στοιχεία στην απονομή της δικαιοσύνης γενικότερα, και όχι μόνο της ποινικής, από τις εφαρμογές ΤΝ εγείροντας σοβαρά ερωτήματα σχετικά με τον προσδιορισμό του δράστη όταν προκαλείται μια βλάβη από τη χρησιμοποίηση αποκλειστικά μηχανών ΤΝ, στην απόδοση ευθύνης, στην απόδειξη των συμβάντων καθώς επίσης και στη νομιμότητα λήψης μιας δικαστικής απόφασης από αλγορίθμους.[62]
Για το σκοπό αυτό, προκειμένου να μην δημιουργηθούν ασάφειες, επιχειρείται στο άρθρο αυτό η παράθεση όλων των δεδομένων και στοιχείων τα οποία λαμβάνει υπόψη ο φυσικός ή νόμιμος δικαστής προτού εκδώσει μια απόφαση.[63] Αξίζει να επισημανθεί ότι ο όρος «φυσικός» ή «νόμιμος» δικαστής ενυπάρχει τόσο στην ισχύουσα Ελληνική νομοθεσία[64] όσο και σε υπερεθνικά Διεθνή[65] και Ευρωπαϊκά κείμενα.[66] Στην προσπάθεια της εννοιολογικής αποσαφήνισης του παραπάνω όρου ο νόμιμος δικαστής είναι «ο καθορισμένος με βάση ρύθμιση γενική και αφηρημένη».[67]
Ο εφαρμοστής του δικαίου οφείλει να ακολουθεί συγκεκριμένη διαδικασία όταν επιδιώκει να εκφέρει νομική κρίση. Αυτό καλείται δικανικός συλλογισμός. Στο πλαίσιο αυτό αξιολογούνται τόσο τα νομικά όσο και τα πραγματικά περιστατικά προκειμένου να καταλήξει στο συμπέρασμα το οποίο πρέπει να είναι πλήρως αιτιολογημένο, εύλογο και έγκυρο. Σημαντικό στοιχείο του δικανικού συλλογισμού αποτελεί η διανοητική αυτοπειθαρχία του δικαστή.[68] Σε άμεση συνάφεια με την εκφορά ορθής νομικής κρίσης βρίσκονται τόσο η έννοια της επιείκειας όσο και η αρχής της αναλογικότητας.[69]
Η αρχή της επιείκειας επιτελεί τον ρόλο της συμπλήρωσης των κενών των κανόνων δικαίου που ανακύπτουν στο θετικό δίκαιο. Με βάση την αρχή αυτή ο δικαστής διευρύνει τη βούληση του νομοθέτη. Ουσιαστικά δηλαδή διαμορφώνει νέα νομολογία και κατ’ επέκταση δημιουργεί νέες μορφές δικαίου. Πέραν των ανωτέρω ο δικαστής ενεργεί ως αυτοδιορθωτικός μηχανισμός στις διατάξεις των γραπτών νόμων και παρεμβαίνει δυναμικά προκειμένου να τους ερμηνεύσει με τον ορθότερο τρόπο.[70]
Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα του φυσικού δικαστή έναντι των εφαρμογών ΤΝ έγκειται στην εκφορά νομικής κρίσης στηριζόμενη στην αρχή της αναλογικότητας. Με την εν λόγω αρχή, λαμβάνοντας υπόψη τα συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα αλλά και τις συμβάσεις και τα κείμενα υπέρ-νομοθετικής ισχύος, επιδιώκεται η αξιολόγηση όλων των δεδομένων και η επιβολή περιορισμών τηρώντας την αναγκαιότητα, την συνάφεια και την καταλληλότητα. Αυτό δεν υφίσταται ακόμη στις μηχανές ΤΝ καθόσον οι μηχανές δεν έχουν αναπτύξει νοημοσύνη όπως είναι η ανθρώπινη.
Επιπροσθέτως, η χωρίς έλεγχο εισαγωγή δεδομένων στους αλγορίθμους εγκυμονεί κινδύνους σχετικά με την έκδοση ορθής δικαστικής απόφασης. Επισημαίνεται ότι τα στοιχεία που εισάγονται στις μηχανές ΤΝ επιτελούν καθοριστικό ρόλο στην ορθή απονομή δικαιοσύνης. Ειδικότερα στο ποινικό δίκαιο, όπου η απόφαση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην μετέπειτα ζωή του κατηγορουμένου, τα δεδομένα που εισάγονται πρέπει να μην στηρίζονται σε προσωπικές πεποιθήσεις του προγραμματιστή διότι ενδέχεται να επιβληθεί ποινή μεγαλύτερη του αναμενομένου λόγω χρώματος ή σεξουαλικών προτιμήσεων.[71]
Έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι η λήψη μιας δικαστικής απόφασης στηριζόμενη σε μεγάλο βαθμό σε αλγορίθμους για τον προσδιορισμό της ποινής δίχως ο κατηγορούμενος να έχει την δυνατότητα του ελέγχου της λειτουργίας των συγκεκριμένων αλγορίθμων παραβιάζει το δικαίωμα του σε δίκαιη δίκη, καθόσον δεν του δίδεται η δυνατότητα να αναπτύξει κατάλληλη επιχειρηματολογία με σκοπό την εναντίωσή του στους συγκεκριμένου ισχυρισμούς.[72] Χαρακτηριστική ως προς αυτό είναι η υπόθεση του Ανώτατου Δικαστηρίου του Wisconsin όπου με απόφαση του καταδίκασε τον Αφροαμερικάνο Loomis βασιζόμενο κυρίως σε δεδομένα αλγορίθμων.[73]
Ένα επιπλέον ζήτημα που ανακύπτει κυρίως στην ποινική δίκη αφορά στον προσδιορισμό των τιμωρούμενων υποκειμένων καθώς και στην απόδοση της ευθύνης όταν συνυπάρχουν οι άνθρωποι με τις μηχανές. Όπως είναι γνωστό στο ελληνικό ποινικό δίκαιο δεν υφίσταται απόδοση ευθυνών σε νομικά πρόσωπα. Αυτό σημαίνει ότι αν από την χρήση ενός συστήματος ΤΝ προκληθεί προσβολή της σωματικής ακεραιότητας σε κάποιο πρόσωπο[74] ο δικαστής επιδιώκει, βάσει όλων των στοιχείων που έχει στην διάθεση του, να εντοπίσει τον αυτουργό της πράξης και να του αποδώσει τις ανάλογες ευθύνες. Για τον σκοπό αυτό πρώτιστο μέλημα του αποτελεί η εύρεση της αιτιώδους συνάφειας της πράξης με το αποτέλεσμα. Από τα μέχρι στιγμής δεδομένα οι εφαρμογές ΤΝ βρίσκονται ακόμη σε πολύ πρώιμο στάδιο στο να αναπτύξουν μια τέτοια μεθοδολογία.[75]
Επίλογος – Συμπέρασμα
Συμπερασματικά η ΤΝ επιδρά αποφασιστικά τόσο στον τομέα της ποινικής δικαιοσύνης και της εγκληματολογίας ειδικότερα όσο και στην επιτάχυνση της απονομής δικαιοσύνης. Επιπροσθέτως βοηθά το έργο των δικηγόρων και δικαστικών λειτουργών παρέχοντας χρήσιμα εργαλεία που μειώνουν κατά πολύ τον χρόνο έρευνας, μέσω μιας συνεκτικότερης νομολογίας και δίδοντας τους την δυνατότητα να ασχοληθούν με πιο σύνθετα ζητήματα.
Όπως αναλύθηκε προηγουμένως ο ρόλος των εφαρμογών της ΤΝ πρέπει να είναι υποστηρικτικός στο έργο του δικαστή και όχι κύριος. Η εμφάνιση αλγορίθμων που καθορίζουν μια δικαστική απόφαση ενέχει πολλούς περιορισμούς και δύναται να προκαλέσει αρκετά προβλήματα. Για την αποφυγή δυσλειτουργιών απαιτείται να ληφθούν μέτρα, ένα εκ των οποίων αφορά την ανατροφοδότηση των αλγορίθμων με ποιοτικά δεδομένα. Στην έννοια των ποιοτικών δεδομένων περιλαμβάνονται η πληρότητα, η ακρίβεια, η συνοχή και η εγκυρότητα. Μέσω της αξιολόγησης των δεδομένων αυτών κάθε οργανισμός είναι σε θέση να εντοπίσει σφάλματα και ανωμαλίες και να προβεί στην διόρθωσή τους.[76] Πέρα από αυτό κρίνεται επιτακτική η ανάγκη τα δεδομένα αυτά να είναι διαθέσιμα σε όποιον θίγεται από μια δικαστική απόφαση στο πλαίσιο της θεμελιώδους αρχής της δίκαιης δίκης.[77]
Ο ρόλος του φυσικού δικαστή σε σχέση με τις μηχανές ΤΝ είναι ζωτικής σημασίας, καθόσον αντιλαμβάνεται πληρέστερα τις αλλαγές που επέρχονται στο κοινωνικό γίγνεσθαι και επομένως δύναται να ερμηνεύσει τις νομοθετικές διατάξεις υπό το πρίσμα των συνεχόμενων κοινωνικών εξελίξεων και όχι μέσα από σταθερούς και αμετάβλητους κανόνες.[78]
Φωτογραφία: Shelley Evans - Pixabay
[1] Richard A., Berk, (2021), Artificial Intelligence Predictive Policing, and Risk Assessment for Law Enforcement, Annual Review of Criminology, Ανακτήθηκε από https://www.annualreviews.org/doi/full/10.1146/annurev-criminol-051520-012342 Προσπελάσιμο την 12 Νοεμβρίου 2023.
[2] Ενδεικτικά αναφέρεται ο ορισμός που διατυπώθηκε στην υπ’ αριθμ. COM (2018) 237 final όπου: «Η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) αναφέρεται σε συστήματα που χαρακτηρίζονται από ευφυή συμπεριφορά, αναλύοντας το περιβάλλον τους και ενεργώντας – με κάποιο βαθμό αυτονομίας – για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων. Τα συστήματα που λειτουργούν βάσει τεχνητής νοημοσύνης μπορούν να βασίζονται αποκλειστικά σε λογισμικό, ενεργώντας στον εικονικό κόσμο (π.χ. βοηθοί φωνής, λογισμικό ανάλυσης εικόνας, μηχανές αναζήτησης, συστήματα αναγνώρισης ομιλίας και προσώπου) ή η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να ενσωματωθεί σε συσκευές υλισμικού (π.χ. προηγμένα ρομπότ, αυτόνομα αυτοκίνητα, δρόμοι ή εφαρμογές του Διαδικτύου των Πραγμάτων). Χρησιμοποιούμε την τεχνητή νοημοσύνη σε καθημερινή βάση, π.χ. για να μεταφράσουμε γλώσσες, να τοποθετήσουμε υπότιτλους σε βίντεο ή να μπλοκάρουμε ανεπιθύμητη ηλεκτρονική αλληλογραφία. Πολλές τεχνολογίες τεχνητής νοημοσύνης απαιτούν δεδομένα προκειμένου να βελτιώσουν τις επιδόσεις τους. Από τη στιγμή που θα λειτουργήσουν σωστά, μπορούν να υποστηρίξουν τη βελτίωση και την αυτοματοποίηση της λήψης αποφάσεων στον ίδιο τον τομέα. Για παράδειγμα, ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης θα εκπαιδευτεί και, ακολούθως, θα χρησιμοποιηθεί για να εντοπίζει κυβερνοεπιθέσεις βάσει των δεδομένων του οικείου δικτύου ή συστήματος» Ανακτήθηκε από https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52018DC0237&from=EN Προσπελάσιμο την 02 Μαΐου 2023.
[3] Παπαπαναγιώτου, Α. & Ζάχου, Χ., (2021). Συστήματα στον τομέα της δικαιοσύνης. Τα ηθικά διλήμματα και τα όρια του Ευρωπαϊκού χάρτη δεοντολογίας. Ανακτήθηκε από https://www.esdi.gr/wp-content/uploads/images/stories/pdf/epimorfosi/2021/zachou-papapanagiotou_2021.pdf Προσπελάσιμο την 08 Νοεμβρίου 2023
[4] Τάσσης, Σ., (2019), Το Δίκαιο στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, Ανακτήθηκε από https://www.lawspot.gr/nomika-blogs/spiros_tassis/dikaio-stin-epohi-tis-tehnitis-noimosynis
[5] Τεχνητή νοημοσύνη: Ευκαιρίες και απειλές (2020), Ανακτήθηκε από https://www.europarl.europa.eu/news/el/headlines/society/20200918STO87404/techniti-noimosuni-eukairies-kai-apeiles Προσπελάσιμο την 13 Σεπτεμβρίου 2023
[6] Κίνα: Η τεχνητή νοημοσύνη σε ρόλο…εισαγγελέα, (2021) Ανακτήθηκε από https://www.protagon.gr/epikairotita/kina-i-texniti-noimosyni-se-rolo-eisaggelea-44342415510 προσπελάσιμο την 13 Σεπτεμβρίου 2023
[7] Γεωργούλη, Κ., (2015), Τεχνητή Νοημοσύνη – Μια εισαγωγική προσέγγιση, Ανακτήθηκε από https://repository.kallipos.gr/handle/11419/3381 σελ.16, προσπελάσιμο την 07 Μαΐου 2023.
[8] ο.π. Ειδικότερα το 1943 οι McCulloch και Pitts παρουσίασαν ένα μοντέλο τεχνητών νευρώνων που έχει τη δυνατότητα να μαθαίνει και να υπολογίζει κάθε υπολογίσιμη συνάρτηση. Το 1950 ο Alan Turing εμπνέεται το τεστ της μίμησης (τεστ Τούρινγκ) για την αναγνώριση ευφυών μηχανών. Το 1951 οι Minsky και Edmonts υλοποιούν το πρώτο νευρωνικό δίκτυο, το SNARC (Stochastic Neural Analog Reinforcement Calculator), το οποίο έχει 40 νευρώνες και χρησιμοποιεί 3000 λυχνίες. Το διάστημα 1956-70 έχουμε την πρώτη φάση ανάπτυξης της Τεχνητής Νοημοσύνης.
[9] ο.π. Το 1956 πραγματοποιείται συνάντηση στο Dartmouth College ερευνητών από το χώρο των Μαθηματικών, της Ηλεκτρονικής και Ψυχολογίας (McCarthy, Allen Newell, Herbert Simon, Marvin Minsky) με κοινό στόχο τη μελέτη δυνατοτήτων χρήσης των υπολογιστών για την προσομοίωση της ανθρώπινης νοημοσύνης και το 1958 δημιουργείται η γλώσσα Lisp από τον McCarthy. Εν συνεχεία το 1966 ο Weizenbaum δημιουργεί το ELIZA.
[10] ο.π. Το 1977 δημιουργούνται τα πρώτα συστήματα DENDRAL (1971), MYCIN (1975) και Prospector (1977). Το 1972 οι Colmerauer και Roussel από το Πανεπιστήμιο της Μασσαλίας σε συνεργασία με τον R. Kowalski από το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου καταλήγουν στη δημιουργία της γλώσσας λογικού προγραμματισμού PROLOG και ο Winograd εμβαθύνει στην κατανόηση φυσικής γλώσσας. Ακολούθως το 1975 & το 1977 ο M. Minsky δημοσιεύει κεφάλαια περί αναπαράστασης της γνώσης σε βιβλία και επιπροσθέτως το 1976 οι Newell & Simon υποστηρίζουν την υπόθεση ότι ένα φυσικό συμβολικό σύστημα διαθέτει τα απαραίτητα χαρακτηριστικά για νοήμονες ενέργειες. Επίσης το 1970 αναπτύσσονται οι εξελικτικοί αλγόριθμοι. Εκδίδονται βιβλία με μελέτες: Το 1973 εκδίδεται το βιβλίο του Rechenberg για τη βελτιστοποίηση των τεχνικών συστημάτων και τις αρχές της βιολογικής εξέλιξης και 1975 του Holland για την προσαρμοστικότητα στα φυσικά και τεχνητά συστήματα. Ακολούθως το 1992 ο Koza εκδίδει το βιβλίο, για το Γενετικό Προγραμματισμό (Genetic Programming) και το 1995 ο Fogel για τον Εξελικτικό Υπολογισμό (Evolutionary Computation). Στην δεκαετία 1980-90 αναγεννιούνται τα Τεχνητά Νευρωνικά Δίκτυα. Το 1986 οι Rumelhart and McClelland περιγράφουν τη δημιουργία προσομοιώσεων της αντίληψης στον υπολογιστή και το 1987 λαμβάνει χώρα το 1ο Διεθνές Συνέδριο για τα Νευρωνικά Δίκτυα του IEEE (Institute of Electrical and Electronics Engineers). Το 1983 ο Sugeno διατυπώνει την «Ασαφή Θεωρία» και το 1992 πραγματοποιείται το 1ο Συνέδριο του ΙΕΕΕ για τα Ασαφή Σύνολα. Επιπροσθέτως το 1990 δημιουργούνται αφενός τα υπολογιστικά συστήματα και μηχανές που βασίζονται σε αρχές της ΤΝ και τα οποία παρουσιάζουν τάσεις προσαρμογής στο περιβάλλον τους (π.χ. ρομπότ) και αφετέρου αναπτύσσονται εφαρμογές που τείνουν να “μαθαίνουν” από την εμπειρία τους: Νοήμονες πράκτορες, Μηχανές Αναζήτησης στο διαδίκτυο, Περιρρέουσα Νοημοσύνη.
[11] Ενδεικτικές είναι κάποιες οδηγίες όπως η 85/375/ΕΚ περί ευθύνης ελαττωματικών προϊόντων, η 92/59/ΕΟΚ για τη γενική ασφάλεια προϊόντων, η 2014/104/ΕΚ που αφορά αγωγές αποζημίωσης για παραβάσεις δικαίου ανταγωνισμού, η 2009/103/ΕΟΚ για την υποχρεωτική ασφάλιση αστικής ευθύνης αυτοκινήτων, η 2014/65/ΕΕ για τις αγορές χρηματοπιστωτικών μέσων και ο ΓΚΠΔ (2016/679)
[12] Τρούλη, Ε., (2021), Εξωσυμβατική ευθύνη στο πλαίσιο της Τεχνητής Νοημοσύνης: ο μακρύς δρόμος για τα υπό διαμόρφωση νομοθετικά εργαλεία της ΕΕ, σελ.1128 επ., εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας.
[13] Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 16ης Φεβρουαρίου 2017 με συστάσεις προς την Επιτροπή σχετικά με ρυθμίσεις αστικού δικαίου στον τομέα της ρομποτικής (2015/2103(INL) (2017), σελ. 247 επ. Ανακτήθηκε από https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=OJ:C:2018:252:FULL&from=%20IT Προσπελάσιμο την 07 Μαΐου 2023.
[14] Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Η τεχνητή νοημοσύνη — Η επίδραση της τεχνητής νοημοσύνης στην (ψηφιακή) ενιαία αγορά, στην παραγωγή, στην κατανάλωση, στην απασχόληση και στην κοινωνία» (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας) (2017/C 288/01) (2017), Ανακτήθηκε από https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52016IE5369 Προσπελάσιμο την 12 Νοεμβρίου 2023.
[15] Ψηφιακή Σύνοδος Κορυφής του Τάλιν, (29 Σεπτεμβρίου 2017.), Ανακτήθηκε από https://www.consilium.europa.eu/el/meetings/eu-council-presidency-meetings/2017/09/29/ Προσπελάσιμο την 08 Νοεμβρίου 2023.
[16] Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, Σύνοδος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου (19 Οκτωβρίου 2017) - Συμπεράσματα (2017), Ανακτήθηκε από https://www.consilium.europa.eu/media/21603/19-euco-final-conclusions-el.pdf Προσπελάσιμο την 08 Νοεμβρίου 2023.
[17] The Expert Group on Liability and New Technologies – New Technologies (2019), Liability for Artificial Intelligence and other emerging digital technologies, Ανακτήθηκε από file:///C:/Users/user/Downloads/liability%20for%20artificial%20intelligence%20and%20other%20emerging-DS0319742ENN.pdf Προσπελάσιμο την 08 Νοεμβρίου 2023.
[18] European Commision (2018), EU Member States sign up to cooperate on Artificial Intelligence, Ανακτήθηκε από https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/news/eu-member-states-sign-cooperate-artificial-intelligence Προσπελάσιμο την 08 Νοεμβρίου 2023
[19] Γνώμη πρωτοβουλίας Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής Ελλάδος (2022), Τεχνητή Νοημοσύνη: Προτάσεις για εναρμονισμένη εθνική προσέγγιση, Ανακτήθηκε από https://www.oke.gr/sites/default/files/gnomi_oke_tehniti_noimosyni_teliko.pdf Προσπελάσιμο την 08 Μαΐου 2023
[20] Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2018), Ανακοίνωση «Προς έναν κοινό ευρωπαϊκό χώρο δεδομένων», Ανακτήθηκε από https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52018DC0232 Προσπελάσιμο την 08 Μαΐου 2023
[21]European Commission, (2018), Artificial intelligence for Europe {COM(2018) 237 final}, Ανακτήθηκε από https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52018SC0137 Προσπελάσιμο την 08 Μαΐου 2023
[22] European Commission, (2021),Regulatory framework proposal on artificial intelligence, Ανακτήθηκε από Regulatory framework proposal on artificial intelligence | Shaping Europe’s digital future (europa.eu) Προσπελάσιμο την 10 Μαΐου 23
[23] Τρούλη, Ε., (2021), Εξωσυμβατική ευθύνη στο πλαίσιο της Τεχνητής Νοημοσύνης: ο μακρύς δρόμος για τα υπό διαμόρφωση νομοθετικά εργαλεία της ΕΕ, εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας σελ. 1131
[24] European Commission, (2020), Assessment List for Trustworthy Artificial Intelligence (ALTAI) for self-assessment, Ανακτήθηκε από https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/library/assessment-list-trustworthy-artificial-intelligence-altai-self-assessment Προσπελάσιμο την 10 Μαΐου 2023.
[25] Γνώμη Πρωτοβουλίας της Ο.Κ.Ε. «Τεχνητή Νοημοσύνη: Προτάσεις για εναρμονισμένη εθνική προσέγγιση», Ιούλιος 2022, Ανακτήθηκε από https://www.oke.gr/sites/default/files/gnomi_oke_tehniti_noimosyni_teliko.pdf Προσπελάσιμο την 10 Μαΐου 2023.
[26] European Commission, (2020), WHITE PAPER On Artificial Intelligence - A European approach to excellence and trust, Ανακτήθηκε από https://commission.europa.eu/system/files/2020-02/commission-white-paper-artificial-intelligence-feb2020_en.pdf Προσπελάσιμο την 08 Μαΐου 2023
[27] European Parliament Research Service, (2020), Civil liability regime for artificial intelligence, European added value assessment, Ανακτήθηκε από EPRS_STU(2020)654178_EN.pdf (europa.eu) Προσπελάσιμο την 10 Μαΐου 2023.
[28] European Parliament, (2020), European Parliament resolution of 20 October 2020 with recommendations to the Commission on a civil liability regime for artificial intelligence, Ανακτήθηκε από https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2020-0276_EN.html Προσπελάσιμο την 10 Μαΐου 2023.
[29] European Commision, (2021), Coordinated Plan on Artificial Intelligence 2021 Review, Ανακτήθηκε από https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/library/coordinated-plan-artificial-intelligence-2021-review Προσπελάσιμο την 10 Μαΐου 2023.
[30] European Commision, (2021), Proposal for a Regulation laying down harmonised rules on artificial intelligence, Ανακτήθηκε από https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/library/proposal-regulation-laying-down-harmonised-rules-artificial-intelligence Προσπελάσιμο την 10 Μαΐου 2023.
[31] European Parliament (news), (2023), EU ΑΙ Act: first regulation on artificial intelligence, Ανακτήθηκε από https://www.europarl.europa.eu/news/en/headlines/society/20230601STO93804/eu-ai-act-first-regulation-on-artificial-intelligence?at_campaign=20226-Digital&at_medium=Google_Ads&at_platform=Search&at_creation=Sitelink&at_goal=TR_G&at_advertiser=Webcomm&at_audience=ai%20act&at_topic=Artificial_intelligence_Act&gclid=Cj0KCQjwrfymBhCTARIsADXTabmE9VVntjgWvvKXI8jEXwSpI1eKt6El3HpKzk5-Fs3hvL5xqWft80YaAsoAEALw_wcB Προσπελάσιμο την 13 Σεπτεμβρίου 2023
[32] European Commision (2023), A European approach to artificial intelligence, Ανακτήθηκε από https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/policies/european-approach-artificial-intelligence Προσπελάσιμο την 10 Μαΐου 2023.
[33] Μπακιρτζόγλου, Χ., Μαρσέλλου, Ι., Κωστοπούλου, Α., (2022), Ν. 4961/2022 : Ρυθμίσεις για την Ανάπτυξη της Τεχνητής Νοημοσύνης στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα και την ψηφιακή αναβάθμιση της δημόσιας διοίκησης, Ανακτήθηκε από https://www.eea.gr/arthra-eea/n-4961-2022-rythmiseis-gia-tin-anaptyxi-tis-technitis-noimosynis-ston-dimosio-kai-idiotiko-tomea-kai-tin-psifiaki-anavathmisi-tis-dimosias-dioikisis/ Προσπελάσιμο την 10 Μαΐου 2023.
[34] Άρθρο 14 του Ν. 4961/2022 (ΦΕΚ Α 146/27.7.2022) «Αναδυόμενες τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών, ενίσχυση της ψηφιακής διακυβέρνησης και άλλες διατάξεις.»
[35]Μήτσιος, Σ., (2022), Το Νέο Εθνικό Νομοθετικό Πλαίσιο για τις Αναδυόμενες Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών, Ανακτήθηκε από https://www.ey.com/el_gr/tax/tax-alerts/l-4961-2022-the-greek-legal-framework-on-emerging-technologies Προσπελάσιμο την 14 Μαΐου 2023.
[36] Πετράκου, Δ., (05 Απριλίου 2021), Η Τεχνητή Νοημοσύνη στη Δικαιοσύνη – Τα ρομπότ στην έδρα, οι άνθρωποι στο εδώλιο, Ανακτήθηκε από https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/h-texnhth-nohmosynh-sth-dikaiosynh-ta-robot-sthn-edra-oi-anthrwpoi-sto-edwlio/ Προσπελάσιμο την 12 Νομεβρίου 2023.
[37] Παζόπουλος, Β., (29 Οκτωβρίου 2023), Πόσο μακριά είμαστε από μία κοινωνία όπου θα δικάζουν… ρομπότ, Ανακτήθηκε από https://www.euro2day.gr/investments/crypto/article/2215270/poso-makria-eimaste-apo-mia-koinonia-opoy-tha-dika.html Προσπελάσιμο την 12 Νοεμβρίου 2023)
[38] Μήτρου, Λ., (2023), Η τεχνητή νοημοσύνη και εμείς, εκδ. Νέες Καθημερινές Εκδόσεις Μον. Α.Ε., σελ. 138-140
[39] ο.π. σελ. 140-141
[40] Κανέλλου, Λ., (2020), Η τεχνητή νοημοσύνη στην υπηρεσία μιας έξυπνης δικαιοσύνης, Ανακτήθηκε από https://www.lawspot.gr/nomika-nea/i-tehniti-noimosyni-stin-ypiresia-mias-exypnis-dikaiosynis προσπελάσιμο την 15 Σεπτεμβρίου 2023
[41] Κυβέρνηση (2021), Βίβλος Μεταψηφιακού Μετασχηματισμού 2020-2025, Ανακτήθηκε από https://digitalstrategy.gov.gr/website/static/website/assets/uploads/digital_strategy.pdf Προσπελάσιμο την 11 Νοεμβρίου 2023
[42] Υπουργική Απόφαση 120301 ΕΞ 2021 (ΦΕΚ 2894/Β/5-7-2021), Βίβλος Ψηφιακού Μετασχηματισμού, Ανακτήθηκε από https://www.e-nomothesia.gr/kat-demosia-dioikese/upourgike-apophase-120301-eks-2021.html Προσπελάσιμο την 11 Νοεμβρίου 2023.
[43] Παναγοπούλου – Κουτνατζή, Φ., (2023), Τεχνητή νοημοσύνη: Ο δρόμος προς έναν ψηφιακό συνταγματισμό, μια ηθικο-συνταγματική θεώρηση, εκδ. Παπαζήση
[44] Κοφίνης, Σ., (2021), Από την ψηφιακή δικαιοσύνη στον ψηφιακό δικαστή: μπορεί η Τεχνητή Νοημοσύνη να αντικαταστήσει τους δικαστές;, Ανακτήθηκε από https://www.esdi.gr/wp-content/uploads/images/stories/pdf/epimorfosi/2021/kofinis_2021.pdf, Προσπελάσιμο την 12 Νοεμβρίου 2023
[45] Πλεύρη, Εμ. Α., (22 Οκτωβρίου 2021), Πρακτικά ζητήματα εφαρμογής της ψηφιακής τεχνολογίας στις υποθέσεις έκδοσης διαταγής πληρωμής και ευρωπαϊκής διαταγής πληρωμής, Ανακτήθηκε από https://www.esdi.gr/wp-content/uploads/images/stories/pdf/epimorfosi/2021/plevrit_2021.pdf Προσπελάσιμο την 12 Νοεμβρίου 2023, σελ. 6 και επ.
[46] Μπινιάρη, Ι., (14 Απριλίου 2022), Η χρήση του ανιχνευτή ψεύδους ως αποδεικτικού μέσου, Ανακτήθηκε από https://docs.google.com/document/d/11zfcriN333bPfm2eZGoX-0z-ko9KZ-FE/edit Προσπελάσιμο την 12 Νοεμβρίου 2023.
[47] Κονιδάρη, Α., (2017), Δικαστική νοοτροπία: πως λαμβάνουν αποφάσεις οι δικαστές;, Crimetimes, Ανακτήθηκε από https://www.crimetimes.gr/%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%BD%CE%BF%CE%BF%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%AF%CE%B1-%CE%BF%CE%B9-%CE%AD%CF%81%CE%B5%CF%85%CE%BD%CE%B5%CF%82/ προσπελάσιμο την 17 Σεπτεμβρίου 2023.
[48] Σακελλαροπούλου, Κ., (2020), Το Σύνταγμα, Η Δικαιοσύνη και Ο Δικαστής, Ανακτήθηκε από https://www.dianeosis.org/2020/01/to-syntagma-i-dikaiosyni-kai-o-dikastis/ προσπελάσιμο την 17 Σεπτεμβρίου 2023.
[49] Ο τομέας της εγκληματολογίας περιλαμβάνει και άλλες υπηρεσίας και οι αναγραφόμενες είναι ενδεικτικές.
[50] Τεχνίτης, Μ., (2019), Τεχνητή Νοημοσύνη και Αντεγκληματική πολιτική, Crimetimes, Ανακτήθηκε από https://www.crimetimes.gr/%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%B7%CF%84%CE%AE-%CE%BD%CE%BF%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CF%83%CF%8D%CE%BD%CE%B7-%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B5%CE%B3%CE%BA%CE%BB%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%80%CE%BF/ Προσπελάσιμο την 24 Μαΐου 2023.
[51] Αυτόματη αναγνώριση πινακίδων (ANPR). Η εξέλιξη τα τελευταία χρόνια [Editorial] (2017). Το σύστημα αυτό προβαίνει στην διαπίστωση (μέσω της αναγνώρισης πινακίδων) εάν το όχημα που κινείται είναι νόμιμο, ο ιδιοκτήτης του έχει πληρώσει όλους τους νόμιμους φόρους κλπ. Ανακτήθηκε από https://www.bmlsecurity.gr/nea/38-%CE%B1%CF%85%CF%84%CF%8C%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B7-%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%BD%CF%8E%CF%81%CE%B9%CF%83%CE%B7-%CF%80%CE%B9%CE%BD%CE%B1%CE%BA%CE%AF%CE%B4%CF%89%CE%BD-anpr-%CE%B7-%CE%B5%CE%BE%CE%AD%CE%BB%CE%B9%CE%BE%CE%B7-%CF%84%CE%B1-%CF%84%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%85%CF%84%CE%B1%CE%AF%CE%B1-%CF%87%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%B9%CE%B1 Προσπελάσιμο την 27 Μαΐου 2023
[52] Ευρωπαϊκό Σύστημα Πληροφοριών και Αδειοδότησης Ταξιδιού (ETIAS): έγκριση του κανονισμού από το Συμβούλιο, Ανακτήθηκε από https://www.consilium.europa.eu/el/press/press-releases/2018/09/05/european-travel-information-and-authorisation-system-etias-council-adopts-regulation/ Προσπελάσιμο την 2023. Αφορά ένα εργαλείο που ενισχύει τον έλεγχο των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ και την προστασία των πολιτών.
[53] THE CITYCOP PROJECT (χ.χ.), Ανακτήθηκε από http://www.citycop.eu/the-citycop-project/thecitycop-project.kl Προσπελάσιμο την 27 Μαΐου 2023.
[54] Police Service of Northern Ireland (χ.χ.), Ανακτήθηκε από https://www.psni.police.uk/ Στην συγκεκριμένη ιστοσελίδα δίνεται η ευκαιρία σε κάθε πολίτη να αναφέρει ένα έγκλημα ανώνυμα. Προσπελάσιμο την 27 Μαΐου 2023.
[55] European Commission (2020), TRusted, CItizen - LEA coILaboratIon over sOcial Networks, Ανακτήθηκε από https://cordis.europa.eu/project/id/653256 Προσπελάσιμο την 27 Μαΐου 2023.
[56] Τσιγνοπούλου, Γ., (2020), Πόσο προσωπικά είναι τα προσωπικά μας δεδομένα, Ανακτήθηκε από https://thesafiablog.com/2020/04/03/personaldatasocialmedia/ προσπελάσιμο την 15 Σεπτεμβρίου 2023.
[57] Ντούτση, Δ., (2021), Τεχνολογία αναγνώρισης προσώπου και δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα, Ανακτήθηκε από https://www.rhetor.gr/technologia-anagnorisis-prosopoy-kai-dedomena-prosopikoy-charaktira-368 προσπελάσιμο την 15 Σεπτεμβρίου 2023.
[58] Ακρίβου, Σ., (2017), Η τεχνητή νοημοσύνη στην πρόληψη και καταπολέμηση του εγκλήματος, Crimetimes, Ανακτήθηκε από https://www.crimetimes.gr/i-texniti-noimosyni-stin-prolipsi-kai-t/ προσπελάσιμο την 17 Σεπτεμβρίου 2023.
[59] Βλ. Χάκερ (Hacker) ονομάζεται συνήθως το άτομο το οποίο εισβάλει σε υπολογιστικά συστήματα και πειραματίζεται με κάθε πτυχή τους. Ωστόσο παλαιότερα είχε την έννοια του εφευρέτη, αυτού που ασχολείται έτσι ώστε να ανακαλύψει το πως λειτουργεί ένα σύστημα και να το βελτιώσει ή να το αλλάξει τροποποιώντας το. Οι λεγόμενοι χάκερ έχουν τις κατάλληλες γνώσεις και ικανότητες να διαχειρίζονται σε μεγάλο βαθμό υπολογιστικά συστήματα. Συνήθως οι χάκερς είναι προγραμματιστές, σχεδιαστές συστημάτων αλλά και άτομα τα οποία ενώ δεν ασχολούνται επαγγελματικά με τομείς της πληροφορικής, έχουν αναπτύξει τέτοιες δεξιότητες και δουλεύουν είτε σε ομάδες (hacking-groups) είτε μόνοι τους. Αν οι πράξεις τους αυτές είναι κακόβουλες αποκαλούνται κράκερ. Ανακτήθηκε από https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A7%CE%AC%CE%BA%CE%B5%CF%81 Προσπελάσιμο την 30 Μαΐου 2023.
[60]Χρυσόγονος, Κ., & Βλαχόπουλος, Σ., (2017), Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 4η Αναθεωρημένη Έκδοση, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 249-250. Στο Άρθρο 9Α του Συντάγματος, το οποίο προστέθηκε μετά και την αναθεώρηση το 2001, κατοχυρώνεται ρητά το δικαίωμα της πληροφοριακής αυτοδιάθεσης ή πληροφοριακού αυτοκαθορισμού ή πληροφοριακού αυτοπροσδιορισμού. Το εν λόγω δικαίωμα συνδέεται τόσο με το άρθρο 2 παρ. 1 όσο και με το άρθρο 9 παρ. 1 εδ. β Συντάγματος.
[61] Τσιριγωτάκη, Ε., (07 Φεβρουαρίου 2023), Κολομβία: Δικαστής χρησιμοποίησε Chat GPT σε απόφασή του, Ανακτήθηκε από https://www.ertnews.gr/eidiseis/diethni/kolomvia-dikastis-xrisimopoiise-chatgpt-se-apofasi-tou/ Προσπελάσιμο την 14 Μαΐου 2023. Αφορά την περίπτωση όπου ένας δικαστής στην Κολομβία χρησιμοποίησε το εργαλείο τεχνητής νοημοσύνης ChatGPT για να εκδώσει μια δικαστική απόφαση,
[62] Γκμπάντι, Καϊάφα Μ., (2023), Η τεχνητή νοημοσύνη ως πρόκληση για το ποινικό δίκαιο – Προς αναζήτηση ενός νέου μοντέλου Ποινικής ευθύνης;, Ποινικά Χρονικά, σελ. 3 και επ.
[63] Βραζιλία: Ενώπιον Δικαιοσύνης… δικαστής που εξέδωσε ετυμηγορία μέσω Chat GPT (14 Νοεμβρίου 2023), Ανακτήθηκε από https://www.kathimerini.gr/world/562728007/vrazilia-enopion-dikaiosynis-dikastis-poy-exedose-etymigoria-meso-chatgpt/ Προσπελάσιμο την 17 Ιανουαρίου 2024.
[64] Στο άρθρο 8 παρ. 1 του Συντ. διασφαλίζεται το ατομικό δικαίωμα στο φυσικό ή νόμιμο δικαστή. Η ανωτέρων συνταγματική αρχή συνδέεται άμεσα με τα άρθρα 26 παρ. 3 εδ. α, 87 παρ.1, 94 παρ.2 και 96 παρ. 2 Σ. Βλ. Κουβαράς Η. (2023), Σύνταγμα Ερμηνεία κατ’ άρθρο, Ηλεκτρονική Έκδοση, Ανακτήθηκε από https://www.syntagmawatch.gr/my-constitution/arthro-8/ Προσπελάσιμο την 14 Μαΐου 2023
[65] Άρθρα 8 και 10 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του ΟΗΕ και άρθρο 14 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα
[66] Άρθρο 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ και άρθρου 47 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ
[67] Χρυσόγονος, Κ., & Βλαχόπουλος, Σ., (2017), Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 4η Αναθεωρημένη Έκδοση, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη σελ. 442 και επ.
[68] Σταμάτης, Κ., (2016), Μεθοδολογία του Δικαίου – Θεμελίωση των νομικών κρίσεων, εκδ. Σάκκουλα, σελ. 52
[69] Δαλιάνη, Φ., (2023), Τεχνητή» Δικαιοσύνη: Η παρουσία της τεχνητής νοημοσύνης στο χώρο της απονομής δικαιοσύνης, Ανακτήθηκε από https://www.lawspot.gr/nomika-nea/tehniti-dikaiosyni-i-paroysia-tis-tehnitis-noimosynis-ston-horo-tis-aponomis-dikaiosynis
[70] Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ «ΕΠΙΕΙΚΕΙΑΣ» ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗΝ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΠΑΡ’ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙ, (12 Φεβρουαρίου 2019), Ανακτήθηκε από https://loukadounoslawfirm.gr/%CE%B7-%CE%B5%CE%BD%CE%BD%CE%BF%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%83-%CE%B5%CF%80%CE%B9%CE%B5%CE%B9%CE%BA%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%83-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC/ Προσπελάσιμο την 17 Μαΐου 2023
[71] Πετράκου, Δ., (2021), Η Τεχνητή Νοημοσύνη στη Δικαιοσύνη – Τα ρομπότ στην έδρα, οι άνθρωποι στο εδώλιο, Ανακτήθηκε από https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/h-texnhth-nohmosynh-sth-dikaiosynh-ta-robot-sthn-edra-oi-anthrwpoi-sto-edwlio/ Προσπελάσιμο την 17 Μαΐου 2023.
[72] Βλάχου, Π., (Νοέμβριος 2020), Αλγόριθμοι, machine learning και big data στην ποινική δίκη, Crimetimes, Ανακτήθηκε από https://www.crimetimes.gr/%CE%B1%CE%BB%CE%B3%CF%8C%CF%81%CE%B9%CE%B8%CE%BC%CE%BF%CE%B9-machine-learning-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-big-data-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B4%CE%AF%CE%BA%CE%B7/ Προσπελάσιμο την 12 Νοεμβρίου 2023
[73] Παπαδημητράκης, Γ., (2019), Big data και αλγοριθμικές μελέτες επικινδυνότητας – νέες προκλήσεις στο χώρο της ποινολογίας. Ανακτήθηκε από https://papadimimitrakislaw.com/2019/05/14/big-data-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CE%BB%CE%B3%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%B8%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CE%B5%CF%83-%CE%BC%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%84%CE%B5%CF%83-%CE%B5%CF%80%CE%B9%CE%BA%CE%B9%CE%BD%CE%B4%CF%85%CE%BD/ Προσπελάσιμο την 21 Μαΐου 2023.
[74] Όπως για παράδειγμα η πρόκληση σωματικής βλάβης σε πεζούς από όχημα που χρησιμοποιεί για την κίνησή του εφαρμογές ΤΝ ή από βλάβη που προκαλείται στον εγκέφαλο ενός ασθενή από μηχάνημα που έχει εμφυτευτεί στο πλαίσιο της αντιμετώπισης μιας νόσου όπως Parkinson.
[75] Γκμπάντι, Καϊάφα Μ., (2023), Η τεχνητή νοημοσύνη ως πρόκληση για το ποινικό δίκαιο – Προς αναζήτηση ενός νέου μοντέλου Ποινικής ευθύνης;, Ποινικά Χρονικά, σελ. 3 και επ.
[76] Η σημασία της ανάλυσης δεδομένων για την τεχνητή νοημοσύνη, (08 Σεπτεμβρίου 2023). Ανακτήθηκε από https://ts2.space/el/%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CE%BB%CF%85%CF%83%CE%B7-%CF%80%CE%BF%CE%B9%CF%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1%CF%82-%CE%B4%CE%B5%CE%B4%CE%BF%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CF%89%CE%BD-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD/ Προσπελάσιμο την 17 Σεπτεμβρίου 2023
[77] Βλ. Άρθρο 22 του ΓΚΠΔ «Το υποκείμενο των δεδομένων έχει το δικαίωμα να μην υπόκειται σε απόφαση που λαμβάνεται αποκλειστικά βάσει αυτοματοποιημένης επεξεργασίας, συμπεριλαμβανομένης της κατάρτισης προφίλ, η οποία παράγει έννομα αποτελέσματα που το αφορούν ή το επηρεάζει σημαντικά με παρόμοιο τρόπο.»
[78] Πετράκου, Δ., (2021), Η Τεχνητή Νοημοσύνη στη Δικαιοσύνη – Τα ρομπότ στην έδρα, οι άνθρωποι στο εδώλιο, Ανακτήθηκε απόhttps://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/h-texnhth-nohmosynh-sth-dikaiosynh-ta-robot-sthn-edra-oi-anthrwpoi-sto-edwlio/ Προσπελάσιμο την 07 Ιουνίου 2023.