Οι αναπαραστάσεις του εγκλήματος στο ρεμπέτικο τραγούδι

Αγγελική Πεπόνη, υπ. Δρ.

 

Το έγκλημα αποτελεί ένα εξαιρετικά προσφιλές αντικείμενο ενασχόλησης σε ποικίλα πεδία: μέσα μαζικής ενημέρωσης, ανθρωπιστικές επιστήμες, κινηματογράφος, τέχνη, τραγούδι είναι μερικά από αυτά τα πεδία που ασχολούνται με το εγκληματικό φαινόμενο και προσπαθούν να το εξηγήσουν, να το παρουσιάσουν, να το κατανοήσουν ή να το αναπαράξουν. Ιδιαίτερα, μέσα από το τραγούδι – ανεξάρτητα από το είδος του - παρουσιάζονται συχνά σκηνές εγκλήματος ή προσεγγίζονται είδη εγκλημάτων. Μία τέτοια περίπτωση αποτελεί και το ρεμπέτικο τραγούδι.

Το ρεμπέτικο τραγούδι

Το ρεμπέτικο τραγούδι προέρχεται από την τουρκική λέξη ribat που σήμαινε στρατιωτικός καταυλισμός και έφθασε να σημαίνει περιθωριακός ή rebet, ο παράνομος, φθάνοντας σήμερα να χρησιμοποιείται στην Ελλάδα η λέξη ‘‘ρεμπέτης’’ για τον άνθρωπο που συνδέεται με το ρεμπέτικο τραγούδι. Άλλες λέξεις που συναντώνται σχετικά με την περιγραφή του ρεμπέτη είναι: κουτσαβάκης, μόρτης, μάγκας, βλάμης^[1], ενώ τα ρεμπέτικα τραγούδια συναντώνται και ως: κουτσαβάκικα, μόρτικα, μάγκικα, βλάμικα, μουρμούρικα, χασικλίδικα, σερέτικα, τσαχπίνικα,κ.ά.^[2]

Ως μουσικό είδος αποτελεί ένα κράμα δημοτικού και μικρασιατικού τραγουδιού που εμφανίστηκε στις αρχές του 20^ου αιώνα στην Ελλάδα. Αξιοσημείωτη είναι  η αναγνώριση του εν λόγω είδους από την UNESCO ως άυλη πολιτιστική κληρονομία, αποδίδοντάς του τεράστια αξία και παντοτινό κύρος, παρά τις αμφισβητήσεις και τις κριτικές που έχει δεχθεί, από τη γέννησή του.^[3]

Τα πρώτα ψήγματα ρεμπέτικου τραγουδιού εμφανίστηκαν τον 18^ο αιώνα με τα λεγόμενα μουρμούρικα τραγούδια, τα προρεμπέτικα. Από την ονομασία τους γίνεται κατανοητό πως πρόκειται για άσματα, τα οποία σιγοψιθυρίζονταν από τους εκφραστές τους και διαχέονταν με αυτόν ακριβώς τον τρόπο. Τα προρεμπέτικα ή μουρμούρικα τραγούδια εμφανίστηκαν στις φυλακές, όπου οι κρατούμενοι τα ψιθύριζαν, με τη συνοδεία αυτοσχέδιων οργάνων και ταξίδευαν από φυλακή σε φυλακή, φθάνοντας τελικά και στην ελεύθερη κοινωνία.^[4] Τα μουρμούρικα έγιναν γιαλάδικα, από τη συχνή χρήση της λέξης ‘‘γιάλα’’ και ‘‘γιαλελέλι’’ και αμανετζίδικα, εξαιτίας της χρήσης αμανέδων στα τραγούδια^[5].

Παρότι δεν ασχολείται κατ’ αποκλειστικότητα με θέματα συνδεδεμένα με το έγκλημα, το ρεμπέτικο τραγούδι έχει ταυτιστεί πολλάκις με την παραβατικότητα, την παρανομία και την περιθωριοποίηση^[6], ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που έχει ταυτιστεί με τη χρήση ναρκωτικών και ειδικά τη χρήση χασίς^[7].

Κατά τη δικτατορία του Μεταξά, τα ρεμπέτικα απαγορεύτηκαν και κρίθηκαν ως ανήθικα, είτε εξαιτίας της ανατολίτικης ρίζας τους είτε γιατί θεωρήθηκαν ως σημάδι παρακμής και στασιμότητας της εξέλιξης της ελληνικής κοινωνίας, αν όχι οπισθοδρόμησης αυτής.^[8]

Η θεματολογία του ρεμπέτικου τραγουδιού ποικίλλει και δεν εξαντλείται στο έγκλημα, αφού συναντά κανείς όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής και τις ανθρώπινες σχέσεις να αναπαρίστανται στο ρεμπέτικο τραγούδι. Η αγάπη, το πάθος, η ζήλεια, η εκδίκηση, η απιστία και άλλες παρόμοιες αποχρώσεις του ίδιου φάσματος απασχόλησαν κατά καιρούς τους ρεμπέτες και το τραγούδι αποτέλεσε το μέσο έκφρασής τους. Ανάμενα στα θέματα-αντικείμενα του ρεμπέτικου, συγκαταλέγεται η εναντίωση στον κρατικό παρεμβατισμό και η αντίδραση κατά της κρατικής εξουσίας.^[9]

Ωστόσο, όπως ήδη αναφέρθηκε, στη συνείδηση των ανθρώπων, το ρεμπέτικο τραγούδι είχε  χαραχθεί ως μουσικό είδος του περιθωρίου και της παρακμής, του υποκόσμου, μίας υποκουλτούρας ανθρώπων, συχνά υποκουλτούρας βίας^[10] που εκφράζουν τα πάθη τους μέσα από το εν λόγω μουσικό είδος για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, στιγματίζοντας, όχι μόνο τους ανθρώπους που ταυτίζονταν με τα ρεμπέτικα και τις ιστοριές τους εξαιτίας προσωπικών βιωμάτων, αλλά και όποιον απολάμβανε το άκουσμα αυτών, ανεξάρτητα από το status του. Έντονος, λοιπόν, παρατηρείται να είναι ο στιγματισμός^[11] των ατόμων που συνδέονταν – με τον όποιο τρόπο – με το ρεμπέτικο.

Εγκλήματα & ρεμπέτικο τραγούδι

Επιστρέφοντας στο προσφιλές θέμα του εγκλήματος, στα ρεμπέτικα τραγούδια εντοπίζονται αναφορές στο έγκλημα ως πράξη, σε επιμέρους είδη εγκλήματος, στα βασικά στοιχεία του εγκλήματος^[12], στο σύστημα απονομής της ποινικής δικαιοσύνης, στο σύστημα κράτησης και στην πορεία προς την επακοινωνικοποίηση των κρατουμένων μετά την ολοκλήρωση της ποινής τους.

Εστιάζοντας στο εγκληματολογικό περιεχόμενο των ρεμπέτικων, τα βασικά αδικήματα^[13] που συναντώνται είναι: ανθρωποκτονία, απειλή, οπλοφορία, οπλοκατοχή, οπλοχρησία, απάτη, κλοπή, παράνομα παιχνίδια (τζόγος), λαθρεμπόριο, διακίνηση και χρήση ναρκωτικών^[14]. Ακολουθούν ενδεικτικά τρία από τα πιο δημοφιλή ρεμπέτικα τραγούδια, τα οποία αναπαρίστανται γλαφυρά εικόνες του εγκλήματος.

Η υπόθεση Αθανασόπουλου (Το έγκλημα στη Χαροκόπου)

Μία γνωστή πραγματική υπόθεση ανθρωποκτονίας που αποτέλεσε έμπνευση που μετουσιώθηκε σε τραγούδι^[15] από τον Ιάκωβο Μοντανάρη^[16] ήταν η ανθρωποκτονία του Δημήτρη Αθανασόπουλου τον Ιανουάριο του 1931 από τη σύζυγό του, τον ξάδελφό όπως και την πεθερά του, με τη βοήθεια της οικιακής βοηθού της οικογένειας^[17].

Το έγκλημα απασχόλησε τον τύπο όπως εποχής, με τα πρωτοσέλιδα που αναφέρονταν στο έγκλημα στη Χαροκόπου να πληθαίνουν και το ένα να διαδέχεται το επόμενο, εστιάζοντας στα βασικά πρόσωπα του εγκλήματος, χαρακτηρίζοντάς τα και εστιάζοντας στο βίαιο θάνατο του θύματος.^[18]

Πέραν των εφημερίδων, η ανθρωποκτονία του Δημήτρη Αθανασόπουλου απασχόλησε όλη την κοινωνία όπως εποχής, φθάνοντας να αποτελέσει αντικείμενο για ρεμπέτικο τραγούδι, αναπαριστώντας την σκηνή του εγκλήματος και όλη την προσπάθεια απόκρυψης του πτώματος από τους δράστες { Βάλτε φωτιά και κάφτε τον και κάντε τον κομμάτια και μπρος να τον πετάξουμε να μη όπως δούνε μάτια}, εκφράζοντας ταυτόχρονα την κοινωνική αντίδραση και αποστροφή για την τέλεση ενός τόσο βίαιου και αποτρόπαιου εγκλήματος { δαιμονισμένη, Βρε μούλα, Κι εσύ κακούργα πεθερά}. Μάλιστα, το σχετικό τραγούδι αποτελεί ένα ευρέως γνωστό και χαρακτηριστικό ρεμπέτικο τραγούδι μέχρι και σήμερα.

Κακούργα πεθερά ή αλλιώς Καημένε Αθανασόπουλε (απόσπασμα)

‘‘Στου Χαροκόπου τα στενά μια μικροπαντρεμένη
εσκότωσε τον άντρα όπως βρε η δαιμονισμένη

Στον ύπνο που κοιμόντανε μάνα και θυγατέρα
έβάλανε τον ανηψιό και του ‘ριξε τη μια σφαίρα

Κι η Φούλα τότε φώναξε, μάνα μου πώς σπαράζει!
Κι η μάνα όπως όπως απαντά “πνίχτε τον” και διατάζει:
“Βάλτε φωτιά και κάφτε τον και κάντε τον κομμάτια
και μπρος να τον πετάξουμε να μη όπως δούνε μάτια”.’’^[19]

Χρήση ναρκωτικών & ρεμπέτικο τραγούδι

Φωτογραφία από http://iscreta.gr/2016/11/%CF%87%CE%B1%CF%83%CE%B9%CF%83%CE%BF%CF%80%CF%8C%CF%84%CE%B5%CF%82-%CF%84%CE%B5%CE%BA%CE%AD%CE%B4%CE%B5%CF%82-%CF%81%CE%B5%CE%BC%CF%80%CE%AD%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%BF-%CE%BD%CF%84%CE%B1%CE%AE%CE%B4/

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, το ρεμπέτικο τραγούδι συνδέθηκε από πολλούς με τη χρήση και διακίνηση ναρκωτικών. Ιδιαίτερα το χασίς αποτέλεσε μία συχνά αναφερόμενη ναρκωτική ουσία στα ρεμπέτικα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αναφοράς στα ναρκωτικά και ειδικότερα στο χασίς, αποτελεί το τραγούδι ‘‘Ο μάγκας του Βοτανικού^[20]’’, στο οποίο παρουσιάζεται ένας πρώην έγκλειστος μάγκας που κάνει χρήση χασίς { Τη φουμάρει, μαστουριάζει, με τη γκόμενά του στον τεκέ} και εμπλέκεται με παράνομα παιχνίδια, πιθανότατα τζόγο {πι και φι ξηγιέται στο λεπτό
στα παιχνίδια και στα καμπαρέ} , μετά την αποφυλάκισή του, τονίζοντας την ανδροπρέπεια^[21] του και τη μαγκιά του. Αξίζει να σημειωθεί ότι το εν λόγω τραγούδι είχε ευρεία απήχηση στην εποχή του, αλλά και μεταγενέστερα, παρά την αναφορά του σε ναρκωτικές ουσίες που από το 1936 χαρακτηρίστηκαν επισήμως ως παράνομες.

Ο μάγκας του Βοτανικού (απόσπασμα)

‘‘Ένας μάγκας στο Βοτανικό, πι και φι ξηγιέται στο λεπτό
στα παιχνίδια και στα καμπαρέ, και στου Περδικάκη τον τεκέ
Τη φουμάρει, μαστουριάζει, με τη γκόμενά του στον τεκέ
κι η Αγγέλω του πατά φωτιές στον αργιλέ
Είναι μάγκας, είναι μερακλής, στο Βοτανικό είν΄ο πιο νταής
τόνε τρέμουν όλες οι μαγκιές, μα δεν του καίγεται καρφί που λες
Τη φουμάρει, μαστουριάζει, και μπαφιάζει πάντα βερεσέ
γιατί πήρε σύνταξη από το Μεντρεσέ’’.^[22]

Απειλή στο ρεμπέτικο τραγούδι

Η αρρενωπότητα και η ανδροπρέπεια του μάγκα υπερτονίζεται στο ρεμπέτικο τραγούδι. Συχνή είναι η εξαπόλυση απειλών από τον νταή προς άλλα άτομα – ακόμη και την ίδια την σύντροφό του – στα πλαίσια της διατήρησης της ανδροπρεπούς και ισχυρής κοινωνικής  του ταυτότητας. Μία περίπτωση απειλής εξιστορείται στη σφαίρα της μυθοπλασίας (εξ’ όσων τουλάχιστον έχουν γίνει γνωστά) και στο ρεμπέτικο τραγούδι ‘‘Θα κάνω ντου βρε πονηρή’’ του Βασίλη Τσιτσάνη^[23]. Ο πρωταγωνιστής του άσματος εφιστά την προσοχή στην σύντροφό του, απειλώντας την και αφήνοντας να εννοηθεί πως, εάν αντιληφθεί πως εκείνη είναι άπιστη ή τουλάχιστον πως διατηρεί δεσμό με κάποιον άλλον άνδρα, πέραν του ίδιου, θα της αφαιρέσει τη ζωή {να ξέρεις δεν τη βγάζεις, να ξέρεις η βραδιά σου αυτή
θα είν’ η τελευταία}.

Θα κάνω ντου βρε πονηρή (απόσπασμα)

‘‘Θα κάνω ντου για να σε βρω
Αθήνα και Περαία
κι αν θα σε κάνω τσακωτή
να ξέρεις η βραδιά σου αυτή

θα είν’ η τελευταία’’^[24]

Η αξία του ρεμπέτικου τραγουδιού, η οποία έχει αναγνωρισθεί και παγκοσμίως, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, είναι τεράστια και διαχρονική. Παρά τις δριμείες κριτικές ανά τα έτη και τις ποικίλες επιθέσεις του δέχθηκε, το στιγματισμό και τη περιθωριοποίηση του ίδιου του είδους και των υποστηρικτών του, το ρεμπέτικο τραγούδι παραμένει αναλλοίωτο, να μεταφέρει εικόνες και ιστορίες σε όσους το ακούν. Όλα τα μουσικά είδη προβάλλουν πτυχές της ανθρώπινης ζωής και της κοινωνικής πραγματικότητας και το έγκλημα αποτελεί ένα κοινωνικό φαινόμενο που δεν θα μπορούσε να μην αναφέρεται σε αυτά.

 

Αγγελική Πεπόνη, Κοινωνιολόγος, ΜΔΕ Εγκληματολογίας Παντείου Πανεπιστημίου, Υποψήφια διδάκτωρ τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού Παντείου Πανεπιστημίου