Σωφρονιστικοί Αναστοχασμοί

Ομ. Καθηγ. Γιάννης Πανούσης

Στοχασμοί γύρω από το σωφρονιστικό σύστημα, αφορμώμενοι από διάφορα δημοσιεύματα.

Εφημερίδες, Μάρτης 2023

Ανασκαλίζοντας το Αρχείο μου κι «αναψηλαφίζοντας» τις εγκληματολογικές θεωρίες, σκέφτηκα, με την ευκαιρία των παραπάνω δημοσιευμάτων, να καταγράψω κάποιες προσωπικές, σωφρονιστικού χαρακτήρα, σκέψεις.[1]

1. Η ιστορία της φυλακής είναι μία ατέρμονη, ατελής κι απρόσφορη σειρά μεταρρυθμίσεων.[2] Το ιδεώδες (;), το νομοθετικό και το πραγματικό συγκρούονται και συνήθως υπερτερεί το «μοντέλο της ασφάλειας». Εκτός αυτού το οποιοδήποτε «εσωτερικό σύστημα» ακυρώνεται από την εξωτερική (κοινωνική) άρνηση της επανένταξης (στίγμα, φόβος κλπ).[3]

Ο θεσμός της φυλακής δεν εξελίσσεται εν κενώ (in vacuum),[4] αλλά επηρεάζεται από τα πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτισμικά δεδομένα κάθε χώρας και βέβαια αντικατοπτρίζει σχέσεις εξουσίας κι εξουσίασης κατά τη διαχείριση του «ποινικού πληθυσμού».[5] Άλλωστε η ιδεολογία της μεταχείρισης και της επανένταξης σχετίζονται ευθέως με την αντεγκληματική, σωφρονιστική αλλά και κοινωνική πολιτική του Κράτους.[6]

Τα όρια της βελτίωσης των φυλακών, λόγω και των ταξικών/φυλετικών παραμέτρων της εγκληματοποίησης,[7] αλλά και λόγω της υπερφόρτωσης και του συγχρωτισμού,[8] παραμένουν στενά. Έτσι οι μεταρρυθμίσεις αποκτούν συχνά χαρακτηριστικά «μύθων»,[9] καλών προθέσεων αλλά μέτριων αποτελεσμάτων.

Απομόνωση, αποξένωση, αλλοτρίωση, απόγνωση, ψυχική κόπωση και ιδρυματισμός σχηματίζουν έναν κλοιό γύρω από τον κρατούμενο που ολοένα τον σφίγγει περισσότερο και  περιορίζει τα περιθώρια επανένταξης.

Αν στα παραπάνω προσθέσουμε την εξοντωτική/αχρηστευτική σωφρονιστική πολιτική πολλών κρατών (λόγω της υστερίας της κοινής γνώμης γύρω από το έγκλημα και τον εγκληματία[10] και ιδιαίτερα ως προς τη μεταχείριση των τρομοκρατών,[11]) αντιλαμβανόμαστε γιατί τα «ειδικά καθεστώτα ασφάλειας» και οι εξαιρετικές καταστάσεις φύλαξης έγιναν ο κανόνας.[12]

2. Το σωφρονιστικό σύστημα ενισχύει το «εγκληματικό status»,[13] με την έννοια ότι αδιαφορεί για τον αποπολιτισμό (deculturation), το στιγματισμό και τον ιδρυματισμό των κρατουμένων, μειώνοντας έτσι τις δυνατότητες επανένταξης. Η φυλακή όμως δεν διοικείται εν λευκώ[14] αλλά με βάση τους κανόνες του κράτους δικαίου και η τιμωρία δεν αποτελεί αυτοσκοπό.

Η κοινωνική αποτυχία, ως continuum των αρνητικών όρων οικογένειας, σχολείου, περιβάλλοντος,[15] αν συνοδευτεί από μία ανάλογη σωφρονιστική μεταχείριση, καταλήγει σε μία οριστική ένταξη του ατόμου στην population criminelle.[16]

Η τιμωρητική κοινωνία (société punitive)[17] διευρύνεται  συνεχώς, περιλαμβάνοντας υποκουλτούρες και παρεκκλίσεις και χρησιμοποιώντας ως πρόσχημα τη δημόσια ασφάλεια. Η σωφρονιστική διοίκηση από τη μεριά της διαχωρίζει τους κρατούμενους σε «καλοπροαίρετους και μη»,[18] προκειμένου να διατηρεί ήρεμη τη φυλακή, μη ενδιαφερόμενη όμως για τους ηθικούς και υλικούς όρους διαβίωσης/συμβίωσης των ανθρώπων.

Μ’ αυτά και μ’ αυτά η υπεράσπιση  του (ανώφελου;) ωφελιμισμού (sic) και η κατάχρηση του πανοπτισμού[19] επιβιώνουν, αλλοιώνοντας την εικόνα και το ποιόν του εγκληματία στην κοινή γνώμη[20] κι εντέλει καταστρέφουν κάθε προσπάθεια βελτίωσης του συστήματος[21].

Και δεν φτάνουν αυτά. Το ποινικό μητρώο κυνηγάει τον αποφυλακισθέντα περισσότερο κι από τις Ερινύες,[22] οι άδειες συχνά εξαρτώνται από τα εθνοτικά χαρακτηριστικά του αιτούντος,[23] η υφ’ όρον απόλυση σχετίζεται με το κλίμα ανασφάλειας της συγκυρίας[24] κλπ.

3. Οι σχέσεις με τους «έξω» συνιστά κρίσιμο παράγοντα της επανένταξης, όσο και τα δικαιώματά του «μέσα».[25] Η πραγματική ζωή, που περιμένει τον κρατούμενο να επιστρέψει,[26] εξαρτάται από τη λειτουργία της σωφρονιστικής διοίκησης, των δικαστικών αρχών, των δικηγόρων, των κοινωνικών επιστημόνων,[27] αλλά κι από την ηθική υποστήριξη όλων.[28] Οι αντιλήψεις όμως βαίνουν προς την αντίθετη κατεύθυνση.

Αν και οι φύλακες δηλώνουν εγγυητές της «έσω» τάξης και ασφάλειας (όπως ο αστυνόμος για τους «έξω»),[29] η κοινή γνώμη τους υποπτεύεται ως συμμετόχους σε ζητήματα βίας ή απόδρασης.[30] Το ίδιο συμβαίνει και με τους άλλους παράγοντες του σωφρονιστικού συστήματος. Άπαντες θεωρούνται επικίνδυνοι, διά πράξεων ή παραλείψεων. Οπότε «το όλον» αμφισβητείται τόσο για την εύρυθμη/σύννομη λειτουργία του, όσο και για την αποτελεσματικότητά του.

4. Μπορεί η αρχιτεκτονική και η εν γένει διαχείριση του χώρου των φυλακών[31] να παίζουν ρόλο στην ψυχοσύνθεση των κρατουμένων, όμως η σύνδεση της Πράσινης Εγκληματολογίας με την «πράσινη φυλακή» παραμένει μία ουτοπία.[32] Κι αυτό συμβαίνει όχι μόνον για οικονομικούς λόγους αλλά και γιατί η κοινωνία αδιαφορεί για τη ζωή της αντι-κοινωνίας [της].
5. «Αν έτσι κι αλλιώς ο κόσμος είναι μία φυλακή»,[33] τούτο δεν σημαίνει ότι πρέπει η πίεση της κοινής γνώμης[34] για αυστηρότερες ποινές ή για επαναφορά της ποινής του θανάτου,[35] να παρασύρει το νομοθέτη.

Από τους φτωχοδιάβολους του δρόμου στους ανήλικους κρατούμενους[36] κι από τους vip’s διεφθαρμένους στο οργανωμένο έγκλημα η απόσταση είναι πολύ μεγάλη για να θεσμοθετηθεί ενιαία ταχύτητα ποινών. Κάθε κατηγορία εγκληματία, όπως και κάθε κρατούμενος, χρήζει ειδικής μεταχείρισης. Η φυλακή πρέπει να πάψει να εμφανίζεται ως ολοκληρωτικό φρούριο (forteresse totalitaire) και να ενισχύσει στον κρατούμενο-πολίτη την αναγκαία υπευθυνότητα και στον κρατούμενο-άνθρωπο την αισιοδοξία της δεύτερης ευκαιρίας.

Έτσι θ’ αρχίσει το âge d’or της Νέας Σωφρονιστικής Εποχής.