Societas delinquere potest?
Σκέψεις με αφορμή μια περίπτωση κακομεταχείρισης ηλικιωμένων σε ιδιωτικό γηροκομείο|
Στο παρόν άρθρο θα επιχειρηθεί η ανάλυση της περίπτωσης ενός ιδιωτικού γηροκομείου, η οποία ήρθε στο φως της δημοσιότητας τον Φεβρουάριο 2022 και αφορούσε ηλικιωμένους που έπεφταν συστηματικά θύματα άγριας κακομεταχείρισης, κυρίως από το διευθυντικό προσωπικό της επιχείρησης για οικονομικούς λόγους. Αρχικά, θα αναφερθούμε εν συντομία στο ιστορικό της ανωτέρω υπόθεσης. Στη συνέχεια θα μιλήσουμε για το εταιρικό έγκλημα και στα δομικά χαρακτηριστικά του, τα οποία ανταποκρίνονται στην περίπτωση των δραστών της συγκεκριμένης περίπτωσης. Προσέτι ακολουθεί η αναφορά στην τυπολογία των θυμάτων βάσει διακεκριμένων εγκληματολόγων, αλλά και στις βασικές θεωρίες περί θυματοποίησης, καταλήγοντας στην κατηγορία που θα μπορούσαν να ενταχθούν οι ηλικιωμένοι της υπό κρίσης υποθέσεως. Ακόμη, θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε τους λόγους για τους οποίους δεν υφίστατο καταγγελία (μήνυση) από το νοσηλευτικό προσωπικό εις βάρος των παρανομούντων. Τέλος, θα προβούμε σε ορισμένες συμπερασματικές παρατηρήσεις. |
Σύντομο ιστορικό
Τον Φεβρουάριο του 2022 ήρθε στο φως της δημοσιότητας ένα περιστατικό βάναυσης κακοποίησης ηλικιωμένων ατόμων σε ιδιωτικό γηροκομείο στα Χανιά. Ο φάκελος της υπόθεσης επικεντρώνεται σε 30 ανθρωποκτονίες και οκτώ απόπειρες ανθρωποκτονίας. Από το 2009, όταν ξεκίνησε η λειτουργία της δομής, έως το 2021, καταγράφηκαν 293 θάνατοι ηλικιωμένων που εισήχθησαν στη δομή (https://www.ethnos.gr).
Για την ανωτέρω υπόθεση συνελήφθησαν ο διευθυντής, η κόρη και συνιδιοκτήτρια της μονάδας φροντίδας ηλικιωμένων, ο γενικός ιατρός που ήταν υπεύθυνος για τη μονάδα, ένας ψυχίατρος, δύο νοσηλευτές και ένας φροντιστής. Κατηγορούνται για συγκρότηση και ένταξη σε εγκληματική οργάνωση, ανθρωποκτονία, απάτη, παραβίαση του νόμου «περί των προϋποθέσεων ίδρυσης και λειτουργίας Μονάδων Φροντίδας Ηλικιωμένων», πλαστογραφία, χορήγηση και χρήση πλαστών ιατρικών πιστοποιητικών και εκθέσεων για τους λόγους θανάτου και παράβαση καθήκοντος. Κατά τη διάρκεια των 12 ετών λειτουργίας της μονάδας, εκτιμάται ότι οι διαχειριστές απεκόμισαν παράνομα οικονομικά οφέλη ύψους εκατομμυρίων ευρώ (https://www.protothema.gr).
Στις 7 Αυγούστου 2023 αποφυλακίσθηκαν υπό όρους οι βασικοί κατηγορούμενοι της υπόθεσης, καθώς συμπληρώθηκε το ανώτατο χρονικό όριο προσωρινής κράτησής τους (18 μήνες). Οι ως άνω κατηγορούμενοι άσκησαν έφεση κατά του βουλεύματος του Συμβουλίου Πλημμελειοδικών Χανίων και εν τέλει το Συμβούλιο Εφετών απεφάνθη ότι δεν παραπέμπονται σε δίκη με την κατηγορία της εγκληματικής οργάνωσης (https://www.in.gr). Σε ότι αφορά τις υπόλοιπες κατηγορίες, ο προσδιορισμός εκδίκασης της πολύκροτης αυτής υπόθεσης αναμένεται άμεσα.
Το εταιρικό έγκλημα και τα δομικά χαρακτηριστικά του
Αρχικά, η εγκληματολογία ως επιστήμη είχε εστιάσει το ενδιαφέρον της ιδίως σε αδικήματα που διαπράττονται από άτομα με χαμηλό πνευματικό, κοινωνικό και μορφωτικό επίπεδο (Βασιλαντωνοπούλου, 2016). Εντούτοις, υπήρξαν και ακαδημαϊκοί οι οποίοι ασχολήθηκαν εκτενώς με εγκλήματα που τελούν άτομα με υψηλή κοινωνική θέση, στο πλαίσιο της επαγγελματικής τους δραστηριότητας. Ο αμερικανός κοινωνιολόγος E.Sutherland (1883-1950) ήταν ο πρώτος που μίλησε για εγκλήματα του λευκού περιλαιμίου, το Δεκέμβριο του 1939, στην εισήγησή του στην Αμερικανική Ένωση Κοινωνιολόγων (Κασάπογλου, 2016).
Το έγκλημα του λευκού περιλαιμίου (white collar crime) διαπράττεται από άτομα με υψηλό κύρος και κοινωνική θέση, στο πλαίσιο της επαγγελματικής τους δραστηριότητας. Mε τον ανωτέρω ορισμό, ο συγγραφέας επεδίωξε να αναδείξει «την παραβατική συμπεριφορά που υιοθετείται από επιχειρηματίες, υψηλόβαθμους επαγγελματίες…» (Βασιλαντωνοπούλου, 2012:56).
Σύμφωνα με τους Clinard και Quinney (1986:188), «εταιρικό έγκλημα συνιστούν οι προσβολές που διαπράττονται από τα εταιρικά στελέχη προς όφελος της εταιρείας και οι προσβολές της ίδιας της εταιρείας». Στο εταιρικό έγκλημα (corporate crime), λοιπόν, το ενδιαφέρον εστιάζεται στα δομικά χαρακτηριστικά μιας επιχείρησης (Slapper & Tombs, 1999:17).
Κατά τον Sutherland, τα χαρακτηριστικά του εγκλήματος του λευκού περιλαιμίου είναι: α) η ευρεία διάδοση, «σε βαθμό σχεδόν παγιωμένης επιχειρηματικής πρακτικής» και β) η ατιμωρησία, καθώς είθισται για άτομα που ανήκουν σε ανώτερα κοινωνικά στρώματα να περιβάλλονται από «ένα πέπλο προστασίας» (Βασιλαντωνοπούλου, 2012: 60).
Βασικές, ακόμη, ιδιότητες του εγκλήματος του λευκού περιλαιμίου είναι οι εξής: α) τούτο συνίσταται στην εκμετάλλευση της ευπιστίας των θυμάτων, β) τελείται με επιτηδευμένο τρόπο που δυσχεραίνει ή αποκλείει την ανακάλυψη του δράστη και γ) διαπράττεται από άτομα που έχουν επίγνωση του άδικου χαρακτήρα της δράσης τους, εντούτοις διαφωνούν με την εγκληματική ιδιότητα που αποδίδεται σε αυτήν (Κουράκης, 2001:770).
Τα εγκλήματα του λευκού κολάρου αποτελούν «ορθολογικά επιλεγμένες πράξεις» για τις οποίες βασικό στόχο αποτελεί «το οικονομικό κέρδος ή η επιτυχία στον εργασιακό τομέα η οποία μπορεί να οδηγήσει στο οικονομικό κέρδος» (Coleman, 1987:61).
Το εταιρικό έγκλημα διαπράττεται από άτομα ή συλλογικότητες ατόμων της επιχείρησης και έχει ως στόχο την εξυπηρέτηση των συμφερόντων της εταιρείας (Slapper & Tombs, 1999:14-16). Συνεπώς, στο εταιρικό έγκλημα ο δράστης συνιστά κυρίαρχο παράγοντα στην πραγματοποίησή του, παράλληλα όμως το εν λόγω αδίκημα συνδέεται με τη δομή, την κουλτούρα και τον τρόπο λειτουργίας της επιχείρησης (Slapper & Tombs, 1999:16).
Τυπολογία θυμάτων
Σύμφωνα με το ψήφισμα 40/34 της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών (29/11/1985), «ως θύματα νοούνται τα άτομα που, μεμονωμένα ή συλλογικά, έχουν υποστεί βλάβη, συμπεριλαμβανομένου του σωματικού ή ψυχικού τραυματισμού, του συναισθηματικού πόνου, της οικονομικής απώλειας ή της ουσιώδους προσβολής των θεμελιωδών δικαιωμάτων τους, μέσω πράξεων ή παραλείψεων που παραβιάζουν ποινικούς νόμους, οι οποίοι λειτουργούν εντός των κρατών μελών….».
Αρχικά, ο θεμελιωτής της θυματολογίας, Hans von Hentig (1888-1974), διέκρινε ορισμένες κατηγορίες θυμάτων, με βάση το πόσο ευπαθή και τρωτά είναι τα άτομα αυτά. Οι σημαντικότερες κατηγορίες είναι: α) οι νέοι, β) οι γυναίκες, γ) οι ηλικιωμένοι και δ) οι ψυχικά διαταραγμένοι (Brotto & Petheric, 2017:83-84).
Στη συνέχεια, ο Benjamin Mendelsohn (1900-1998), ο οποίος θεωρήθηκε ως πατέρας της επιστήμης της θυματολογίας, ανέπτυξε με τη σειρά του μια τυπολογία θυμάτων με 6 κατηγορίες, βασιζόμενος στο βαθμό ευθύνης του θύματος: α) το τελείως αθώο θύμα, β) το θύμα με ελάχιστο βαθμό ευθύνης, γ) το θύμα με τον ίδιο βαθμό ευθύνης με το δράστη, δ) το θύμα με μεγαλύτερο βαθμό ευθύνης από το δράστη, ε) το ένοχο θύμα που διαπράττει ένα αδίκημα εις βάρος άλλου και εξαιτίας τούτου τραυματίζεται είτε χάνει τη ζωή του και στ) το υποτιθέμενο θύμα (Brotto & Petheric, 2017:84).
Τέλος, ο εγκληματολόγος Stephan Schafer (1911-1976) ανέπτυξε κι αυτός μια τυπολογία θυμάτων, βασισμένος στη θεωρία του Mendelsohn. Οι κυριότερες από αυτές ήταν οι εξής: α) το αδύναμο θύμα, β) το προκλητικό θύμα, γ) το επισπεύδον ή έμμεσα προκλητικό θύμα και δ) το θύμα που αυτοθυματοποιείται (Brotto & Petheric, 2017:85).
Σε ότι αφορά την υπό κρίση υπόθεση, θα μπορούσαμε να κατατάξουμε τους ηλικιωμένους στην κατηγορία του αδύναμου και ανίσχυρου, να υπερασπισθεί τον εαυτό του, θύματος. Πιο αναλυτικά, τα θύματα δεν φέρουν καμία ευθύνη για το έγκλημα που διαπράττεται εναντίον τους, αποτελώντας απομονωμένο και εύκολο στόχο για το δράστη (Brotto & Petheric, 2017:85).
Θεωρίες θυματοποίησης
Ως θυματοποίηση νοείται η συμπεριφορά, συνειδητή ή μη, την οποία επιδεικνύουν ορισμένα άτομα, δίνοντας την αφορμή ή προκαλώντας την τέλεση ενός αδικήματος εις βάρος τους, προσφέροντας την κατάλληλη ευκαιρία (Αλεξιάδης, 2004: 255). Για την ερμηνεία της συμβολής του θύματος στην τέλεση του εγκλήματος αναπτύχθηκαν ορισμένες θεωρίες: α) η θεωρία της επίσπευσης ή έμμεσης πρόκλησης του θύματος (victim recipitation), β) η θεωρία του τρόπου ζωής του θύματος (lifestyle theory), γ) η θεωρία του τόπου όπου κυριαρχεί η παρανομία (theory of deviant place) και δ) η θεωρία των επαναλαμβανόμενων δραστηριοτήτων (routine activities theory) (Amir, 1968:502, Siegel, 2010:77-80).
H προαναφερθείσα δράση των κατηγορουμένων σχετίζεται με τη θεωρία των επαναλαμβανόμενων δραστηριοτήτων των M.Felson και L.E.Cohen (1979), καθώς αυτοί δράττονται της ευκαιρίας που τους παρουσιάζεται για να αποκομίσουν περιουσιακό όφελος, εκμεταλλευόμενοι τις συνθήκες του περιβάλλοντος στο οποίο λειτουργούν. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οι τρεις μεταβλητές που δημιουργούν την ευκαιρία τέλεσης του εγκλήματος είναι: α) δράστες με κίνητρα (όπως εδώ το διευθυντικό προσωπικό είχε οικονομικά κίνητρα), β) κατάλληλοι στόχοι (οι ηλικιωμένοι ως ευάλωτα άτομα εν προκειμένω) και γ) η απουσία φυλάκων- επαρκούς ελέγχου της ορθής λειτουργίας της συγκεκριμένης επιχείρησης (Siegel, 2010:79).
Λόγοι μη καταγγελίας εγκλημάτων του λευκού κολάρου
Δράστης ενός εταιρικού εγκλήματος είναι συνήθως υψηλόβαθμο στέλεχος μιας επιχείρησης, το οποίο διαθέτει, πέραν της οικονομικής επιφάνειας, δύναμη και εξουσία, ούτως ώστε να λαμβάνει αποφάσεις, να οργανώνει και να εφαρμόζει (μέσω εντολών στους υφισταμένους του) τις επιλογές της επιχείρησής του. Ωστόσο, δράστης της εν λόγω κατηγορίας εγκλημάτων μπορεί να είναι και χαμηλόμισθος υπάλληλος, ο οποίος οφείλει να ενεργήσει σύμφωνα με τις αποφάσεις της διοίκησης, ακόμη κι αν διαφωνεί με αυτές (Tombs & Whyte 2007:125-127).
Ένας σημαντικός παράγοντας ο οποίος αποθαρρύνει ένα τέτοιο άτομο από το να καταγγείλει έγκλημα που τελείται εις γνώσιν του σε βάρος άλλων είναι ο φόβος απώλειας της εργασίας του, αλλά και τυχόν αντίποινα σε περίπτωση όπου δεν συμμορφωθεί με τις πρακτικές της εταιρείας. Άλλος ένας σημαντικός λόγος είναι η υπόσχεση για ωφελήματα (δωροδοκία) των μελών μιας εταιρείας προς τον υπάλληλο, προκειμένου να μην καταθέσει ως μάρτυρας σε ενδεχόμενη δίκη εις βάρος της εταιρείας αυτής (Slapper & Tombs, 1999: 4).
Στην υπό κρίση περίπτωση, το γεγονός ότι ορισμένοι εργαζόμενοι στο γηροκομείο άργησαν να καταγγείλουν τα τεκταινόμενα εις βάρος των ηλικιωμένων οφείλεται κατά κύριο λόγο σε εκβιασμούς που δέχονταν εις βάρος των ίδιων και των οικογενειών τους. Από την πλευρά των ηλικιωμένων, το γεγονός ότι δεν θα γίνονταν πιστευτοί για το μέγεθος της κακομεταχείρισης που υφίσταντο, τους οδηγούσε εν τέλει σε σιγή ιχθύος.
Συμπεράσματα
Η ανάπτυξη των ιδιωτικών εταιρειών έφερε νέα δεδομένα στο προσκήνιο, καθώς η εταιρική εγκληματική συμπεριφορά εξετάζεται πλέον υπό νέους όρους, εφόσον στην περίπτωση αυτή δράστης του αδικήματος δεν είναι το άτομο, αλλά μια απρόσωπη εταιρεία. Διαρκώς επιβεβαιώνεται η διαπίστωση ότι και οι εταιρείες παρουσιάζουν εγκληματική συμπεριφορά κατά τις δραστηριότητές τους, καθώς και οι ανησυχητικές συνέπειες της εγκληματικής συμπεριφοράς των εταιρειών, σε πολλές περιπτώσεις είναι σοβαρότερες των συνεπειών των εγκλημάτων που διαπράττουν τα μεμονωμένα άτομα (Κόλλια, 2019).
Η διαφθορά των αρμόδιων αρχών που έχουν τον έλεγχο για τη λειτουργία μονάδων τέτοιου τύπου αλλά και η γνώση ότι παρανομούν και άλλες επιχειρήσεις επιδρά θετικά στην ψυχολογία και στο μυαλό του δράστη, ούτως ώστε να υιοθετεί εγκληματικές συμπεριφορές αυτού του τύπου. Παράλληλα, η οικονομική επιφάνεια των δραστών εξασφαλίζει σε αυτούς καλούς δικηγόρους, ούτως ώστε να μπορέσουν να απαλλαχθούν από τις εις βάρος τους κατηγορίες ή έστω να εξασφαλίσουν ευνοϊκότερη ποινική μεταχείριση (Βασιλαντωνοπούλου, 2012: 60, Λαμπροπούλου, 2012: 47-54).
Τέλος, οι παραβάτες εταιρικών εγκλημάτων λειτουργούν τις περισσότερες φορές δίχως να εντοπισθούν. Αλλά και σε περίπτωση εντοπισμού τους, δεν είναι βέβαιη η άσκηση ποινικής δίωξης εις βάρος τους. Ακόμη κι αν το τελευταίο συμβεί, δεν συνεπάγεται ότι θα υπάρξει καταδίκη των υπαιτίων (Slapper & Tombs, 1999:4).
Συμπερασματικά, η εγκληματική δράση των κατηγορουμένων της παρούσης ανταποκρίνεται σε όλα τα προαναφερθέντα δομικά χαρακτηριστικά ενός εταιρικού εγκλήματος. Σε ότι αφορά δε τη διαδικασία θυματοποίησης, οι δράστες είθισται να επιλέγουν ως στόχο άτομα ευάλωτα και ανήμπορα να αντιδράσουν στις παράνομες πράξεις που στρέφονται εις βάρος τους.
Βιβλιογραφία
Α. Ελληνική
Αλεξιάδης Σ. (2004), Εγκληματολογία, δ’ έκδοση, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη
Βασιλαντωνοπούλου Β. (2012), Tο έγκλημα του λευκού περιλαιμίου από εγκληματολογική και θυματολογική σκοπιά, Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Σχολή Κοινωνικών επιστημών, Τμήμα Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής
Κουράκης Ν. (2001), Το οικονομικό έγκλημα στην Ελλάδα σήμερα στο: Οι Ποινικές Επιστήμες στον 21ο αιώνα, Τιμητικός Τόμος για τον καθηγητή Διονύσιο Σπινέλλη, Αθήνα- Κομοτηνή, Α.Ν.Σάκκουλας 2001: 269-292
Λαμπροπούλου Ε. (2001), Κοινωνιολογία του ποινικού δικαίου και των θεσμών της ποινικής δικαιοσύνης, Ι.Σιδέρης, Αθήνα
Ψήφισμα 40/34 της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών (29/11/1985)
Β. Ξενόγλωσση
Amir M. (1968), Victim precipitated forcible rape: The journal of criminal law criminology and police science 58 (4): 493-502
Brotto G.L.M., Petheric W. (2017), Victimology and predicting victims of personal violence στο: The Psychology of Criminal and Antisocial behavior, Petheric W., Sinnamon G., εκδ. Academic Press, Amsterdam
Clinard M.B. & Quinney R. (1973), Criminal behavior systems, A typology, New York: Holt, Rinehart and Winston
Clinard M.B. & Yeager P.C. (1980), Corporate crime, New York: Free Press
Coleman J.W. (1987), Toward an Integrated Theory of White Collar Crime στο: American Journal of Sociology 93 (2): 406-439
Slapper G. & Tombs S. (1999), Corporate crime, London: Longman
Siegel L. (2010), Criminology theories patterns and typology, 10th edition, Wedsworth Canada
Tombs S. & Whyte D. (2007), Researching Corporate and White-Collar Crime in an Era of Neo-Liberalism. Σε Pontell, H & Geis, G. (Επιμ.), International Handbook of White-Collar and Corporate Crime, Ελβετία, Springer Nat
Γ. Διαδικτυακές πηγές
Βασιλαντωνοπούλου Β. (2016), Ποιοι είναι οι «εγκληματίες» στην εποχή μας; Η διαχρονική απάντηση του εγκλήματος του λευκού κολάρου στο: http://crime-in-crisis.com/
Γηροκομείο – κολαστήριο στα Χανιά: Κυνική η ιδιοκτήτρια - «Θα απολογηθώ εγώ που τους πήρε ο χάρος;» στο: https://www.ethnos.gr/
Γηροκομείο στα Χανιά: Αποφυλακίστηκαν οι ιδιοκτήτριες – Απαγορεύεται να πλησιάσουν την δομή στο: https://www.in.gr/
Γηροκομείο στα Χανιά: Η κυνική δήλωση της ιδιοκτήτριας – Σήμερα οι απολογίες των 7 συλληφθέντων στο: https://www.protothema.gr/
Κασάπογλου Α. (2016), Οικονομική κρίση και κρατούμενοι για οικονομικά εγκλήματα και εγκλήματα του «λευκού κολάρου» Οι επιδράσεις του εγκλεισμού στην κοινωνική τους ταυτότητα στο: http://crime-in-crisis.com/
Κόλλια Π. (2019), Ποινική ευθύνη νομικών προσώπων; στο: https://theartofcrime.gr/
Φωτογραφία: Sasirin Pamai - Pixabay