Πόση εγκληματολογική αλήθεια κρύβει η σειρά Mindhunter;

Δέσποινα Τζάνη, Βαρβάρα Βαγιανού

Τέλη της δεκαετίας του '70, δύο πράκτορες της Συμπεριφορικής Μονάδας του FBI, ο Holden Ford και ο Bill Tench, αποφασίζουν να μιλήσουν και κυρίως να κατανοήσουν τι κρύβουν οι πιο σκοτεινές πλευρές των ανθρώπων, προσπαθώντας να απαντήσουν σ’ αυτό που καμία επιστήμη μέχρι σήμερα (ούτε η ίδια η εγκληματολογία) δεν έχει καταφέρει να απαντήσει: Γιατί οι άνθρωποι εγκληματούν;

Με την βοήθεια της ψυχολόγου Wendy Carr, ξεκινούν τις συνεντεύξεις με τους πιο περιβόητους ανθρωποκτόνους της Αμερικής. Έτσι, λοιπόν, αναπτύσσουν τις πρώτες τυπολογίες ανθρωποκτόνων με την ελπίδα, πως θα είναι σε θέση όχι μόνο να επιλύουν, αλλά και να προλαβαίνουν μελλοντικά εγκλήματα. Μία σειρά βασισμένη στο βιβλίο του Jonh E. Douglas (του πραγματικού Holden Ford) «MindHunter: Inside the FBI's Elite Serial Crime Unit» μας παραδίδει εγκληματολογικά μαθήματα ή τουλάχιστον μας δίνει την αφορμή να εμβαθύνουμε στις αλήθειες, που η νέα επιτυχημένη σειρά του Netflix μας διηγείται.

Serial killer/mass murderer/ spree murderer

Ο Holden και ο Bill ξεκινούν τις συνεντεύξεις με τον Edmund Kemper, έναν άντρα που σκότωσε δέκα ανθρώπους συμπεριλαμβανομένων των παππούδων και της μητέρας του. Οι δολοφονίες του παρουσίαζαν μία ακολουθία, με μεμονωμένα επεισόδια μέσα στον χρόνο και στην αρχή του αποδίδουν τον όρο “sequence killer”. Φτάνουν όμως, στο προτελευταίο επεισόδιο της σειράς, να διαμορφώσουν τον πιο εύηχο και ελκυστικό όρο serial killer, μία έννοια έκτοτε χιλιοειπωμένη και παρεξηγημένη.

Το παράδοξο είναι, πως μία τηλεοπτική σειρά έρχεται να τον αποσαφηνίσει και να τον διαφοροποιήσει από τους mass και spree murderers. Παρακάτω ακολουθεί ο πίνακας[1] με τα βασικά στοιχεία κάθε μιας εκ των κατηγοριών. Ωστόσο, τα όρια ανάμεσα σε αυτές τις έννοιες είναι ενίοτε ρευστά, καθώς πάντοτε έχουμε να κάνουμε με ανθρώπινες συμπεριφορές, επομένως οι τυπολογίες είναι μόνο ενδεικτικές.

	Serial killer/ Κατ’ εξακολούθηση                    ανθρωποκτόνος[2]	Mass murderer/ Κατά συρροή      ανθρωποκτόνος	Spree murderer/ Κατά συρροή ανθρωποκτόνος
Τόπος τέλεσης	Διαφορετικές τοποθεσίες διάπραξης των ανθρωποκτονιών.	Συγκεκριμένη τοποθεσία ή γεωγραφική περιοχή (μπορεί να περιλαμβάνει δημόσιο χώρο).	Διαφορετικές τοποθεσίες διάπραξης των ανθρωποκτονιών.
Χρόνος τέλεσης	Διάπραξη ανθρωποκτονιών σε περισσότερες από 30 ημέρες.	Μεμονωμένο επεισόδιο που εκτείνεται σε διάστημα λίγων ωρών έως και 48 ωρών.	Διάπραξη ανθρωποκτονιών σε διάστημα μέχρι 30 ημέρες, συχνά συνοδεύεται και από άλλο κακούργημα (ληστεία, βιασμός κ.α.).
Τρόπος τέλεσης	Μεθοδικός, συχνά περιλαμβάνει βασανισμό, ακρωτηριασμό και άλλες ακραίες εκδηλώσεις βίας.	Κατά κανόνα φονεύει με πυροβόλο όπλο, σκοπός είναι η άμεση θανάτωση των θυμάτων.	Κατά κανόνα φονεύει με πυροβόλο όπλο, σκοπός είναι η άμεση θανάτωση των θυμάτων.
Αριθμός θυμάτων	Περισσότερα από τρία άτομα.	Περισσότερα από τρία[3] άτομα.	Περισσότερα από τρία άτομα.
Χαρακτηριστικά θυμάτων	Πληρούν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που τα καθιστούν «ιδανικό θύμα», συνήθως άγνωστοι στον δράστη.	Συνήθως δεν παρουσιάζουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, μπορεί να έχουν σχέσεις και με τον δράστη, να είναι συγγενείς ή φίλοι.	Συνήθως δεν παρουσιάζουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, μπορεί να είναι άγνωστοι ή να είναι συγγενείς ή φίλοι με τον δράστη.

Η τεχνική του Profiling

Όταν ο ψυχίατρος James Brussel, κλήθηκε την δεκαετία του ’50 από την αστυνομία της Νέας Υόρκης, να ανακαλύψει τα χαρακτηριστικά του “Mad Bomber” που έβαζε αυτοσχέδιες βόμβες σε διάφορα σημεία της πόλης[4], τότε η τεχνική του profiling ξεκίνησε να διαμορφώνεται. Τέλη του ’70, όταν και είχαν άνθιση οι έρευνες σχετικά με τους εγκληματίες και το έγκλημα, οι πράκτορες της Συμπεριφορικής Μονάδας του FBI, ανέπτυξαν την τεχνική του profiling μέσα από τις συνεντεύξεις με γνωστούς ανθρωποκτόνους.

H διαδικασία του σχηματισμού ενός «προφίλ» του δράστη, περιλαμβάνει την συλλογή στοιχείων από τον τόπο του εγκλήματος, την μελέτη τους και την δημιουργία μιας υπόθεσης σχετικά με τα χαρακτηριστικά του υπόπτου και ενδεχόμενου δράστη[5]. Μία από της χαρακτηριστικότερες τυπολογίες του FBI, που μας παρουσιάζει και η τριάδα του Mindhunter, είναι οι organized και disorganized offenders, οι οποίοι διαχωρίζονται με βάση τον τρόπο που αφήνουν τον τόπο του εγκλήματος, το θύμα και γενικότερα τον περιβάλλοντα χώρο.

Αν και ορισμένες φορές έγκυρη, η τεχνική του profiling έχει δεχθεί κριτικές ως προς την αξιοπιστία της, καθώς ο profiler βασίζεται στην εμπειρία του και την διαίσθησή του, παραβλέποντας τον πολυδιάστατο παράγοντα, άνθρωπος.

Organized Offenders	Disorganized Offenders
Σχεδιάζουν προσεκτικά την δράση τους, την αποφυγή των αρχών και τη διαφυγή. Προσπαθούν να ξεφορτωθούν το άψυχο σώμα σε περιοχή που γνωρίζουν πολύ καλά.	Δρουν παρορμητικά. Δεν λαμβάνουν μέτρα προστασίας και έτσι είναι εύκολο να συλληφθούν. Δεν καταβάλλουν προσπάθεια να κρύψουν το άψυχο σώμα.
Φροντίζουν να μην αφήσουν ίχνη.	Αφήνουν ίχνη και το όπλο, το οποίο μπορεί να είναι και οποιοδήποτε αντικείμενο θα βρουν μπροστά τους.
Αφήνουν τον χώρο σε τάξη.	Αφήνουν τον χώρο σε αταξία.
Είναι συνήθως ανεύθυνοι και εγωκεντρικοί, προσπαθούν να παγιδεύσουν το θύμα με δόλο και είναι αδιάφοροι για τους συνανθρώπους τους.	Είναι συνήθως ατημέλητοι, αγχώδεις, κοινωνικά απομονωμένοι και πιθανότατα έχουν ζήσει σε βίαιο περιβάλλον[6].
Παίρνουν τρόπαια από τον τόπο του εγκλήματος, ενώ συχνά επιστρέφουν για να βοηθήσουν στις έρευνες και να «βιώσουν ξανά την πράξη».	Δεν παίρνουν τρόπαια από τον τόπο του εγκλήματος. Μπορεί να δράσουν υπό την επήρεια ουσιών και αλκοόλ.
Επιλέγουν το θύμα τυχαία. Σε κάποιες περιπτώσεις το παρακολουθούν πριν διαπράξουν το έγκλημα. [7]	Δολοφονούν συνήθως συγγενικά πρόσωπα ή γνωστούς.
Είναι άτομα σεξουαλικά επαρκή.	Είναι άτομα σεξουαλικά ανεπαρκή. Σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχει ασέλγεια στο άψυχο σώμα.
Έχουν μεσαίο- υψηλό I.Q.	Έχουν χαμηλό I.Q.[8]
Εργάζονται. Έχουν δικό τους μεταφορικό μέσο.	Σημειώνουν αστάθεια στην εργασία τους.
Έχουν εμμονή με τα ΜΜΕ.	Δεν ενημερώνονται από τα ΜΜΕ.

Η τριάδα των συμπτωμάτων

Στο όγδοο επεισόδιο ο Holden με το σκεπτικό ότι το έγκλημα μπορεί να προβλεφθεί-και έτσι να αποτραπεί- από μικρή ηλικία, επισκέπτεται ένα σχολείο και μιλά στους μαθητές για συμπεριφορές, που θεωρούνται ενδεικτικές για την ανάπτυξη εγκληματικής συμπεριφοράς στο μέλλον. Υπήρξαν πράγματι πολλοί επιστήμονες που υποστήριξαν πως υπάρχουν τρία παιδικά συμπτώματα[9], τα οποία αποτελούν σήματα κινδύνου και χρήζουν της προσοχής των ενηλίκων:

1. Η ενούρηση του κρεβατιού (bed-wetting) μέχρι και σε ηλικία μετά τα δώδεκα χρόνια μπορεί να είναι δείγμα βαθύτερης παθολογίας.

2. Πυρομανία. Μπορεί κανείς να παίζει, για παράδειγμα, με τους αναπτήρες, όμως η συνεχής ενασχόληση και η χρήση φωτιάς για δημιουργία μεγάλων καταστροφών, μπορεί να είναι δείγμα μετέπειτα εκδήλωσης παραβατικής συμπεριφοράς.

3. Κακοποίηση ζώων. Και πάλι, μπορεί το παιχνίδι με τα φτερά μιας μύγας να μην σημαίνει πως κάποιος θα γίνει εγκληματίας, όμως όταν κάποιος βασανίζει την γάτα του γείτονα, επειδή του αρέσει να ακούει τις κραυγές της, μπορεί να είναι δείγμα ψυχοπαθολογίας.

Η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι πολυπαραγοντική και έτσι είναι ανέφικτο να την κατανοήσεις, πόσο μάλλον να την προβλέψεις. Έτσι, αυτή η θεωρία έχει αμφισβητηθεί από πολλούς επιστήμονες, όπως και από την ψυχολόγο Katherine Ramsland, η οποία στο άρθρο της “Triad of evil: Do three simple behaviors predict the murder-pronechild?”[10], την χαρακτηρίζει στερεοτυπική και διόλου έγκυρη. Δεν υπάρχει λογική ακολουθία αιτίας- αποτελέσματος ανάμεσα σε αυτές τις συμπεριφορές και την εγκληματική δράση.

Αν και η σειρά μας βάζει στα άδυτα του FBI, δεν περιορίζεται μόνο στις τυπολογίες, που το ίδιο δημιούργησε. Μέσα στα εμπειρικά δεδομένα και τις έρευνες του, μας αντιδιαστέλλει μία επιστημονική θεώρηση, αυτή της κοινωνιολογίας.

Θεωρία της ετικέτας

Η κοινωνιολογική σκοπιά του εγκλήματος, παρουσιάζεται από την Debbie Mittford, κοπέλα του Holden και μεταπτυχιακή φοιτήτρια κοινωνιολογίας, εισάγοντάς μας στη θεωρία της ετικέτας-labeling theory. Αν και έχει τις ρίζες της στο βιβλίο του Emile Durkheim «Αυτοκτονία», είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον κοινωνιολόγο Howard Saul Becker. Σύμφωνα με την θεωρία του, κάθε κοινωνία θεσπίζει κανόνες για το τι είναι νόμιμο-άρα κοινωνικά αποδεκτό- και τι παράνομο- άρα κοινωνικά επιλήψιμο.

Επομένως, η παραβίαση των κανόνων αυτών καθιστά την παρέκκλιση, η οποία «δεν αποτελεί ιδιότητα της πράξης που διαπράττει το άτομο, αλλά μάλλον συνέπεια της εφαρμογής από τους άλλους, των κανόνων και των κυρώσεων στον παραβάτη. Ο παρεκκλίνων είναι αυτός στον οποίο έχει επιτυχώς εφαρμοστεί το στίγμα. Παρεκκλίνουσα είναι η συμπεριφορά που τα άτομα χαρακτηρίζουν έτσι».[11]

Cesare Lombroso - Θεωρία γεννημένου εγκληματία Μια από τις πρώτες θεωρίες που σημάδεψαν την εγκληματολογία είναι αυτή, που ανέπτυξε ο Ιταλός γιατρός και θεμελιωτής της ιταλικής θετικιστικής σχολής, Cesare Lombroso. Επηρεασμένος από την επιστήμη της Ανθρωπολογίας και την εξελικτική θεωρία του Darwin, διατύπωσε την άποψη ότι «οι εγκληματίες είναι άτομα, τα οποία δεν ακολούθησαν όλη την εξελικτική διαδικασία και έμειναν σε βιολογικά προγενέστερα στάδια». Αυτός ήταν και ο λόγος που δεν μπόρεσαν να προσαρμοστούν στην κοινωνία και άρχισαν να παραβιάζουν τους νόμους[12]. Ο εκ γενετής εγκληματίας, σύμφωνα με τον Lombroso, ήταν ένα υπάνθρωπο είδος του homo sapiens και, μάλιστα, μπορούσε να επισημανθεί πριν προχωρήσει στην εγκληματική πράξη, καθώς έφερε ορισμένα κληρονομικά στίγματα (μορφολογικά-ανατομικά, βιολογικά-λειτουργικά και ψυχολογικά).[13] Στην σειρά παρακολουθούμε έναν καθηγητή κοινωνιολογίας να εξηγεί στους φοιτητές τα διάφορα είδη εγκληματιών που ξεχώρισε ο Lombroso. Πρόκειται για τους παράφρονες εγκληματίες, τους ηθικά παράφρονες, τους από πάθος και τους περιστασιακούς εγκληματίες[14]. Στους τελευταίους συμπεριέλαβε και τους ψευδό-εγκληματίες, τους εγκληματοειδείς, τους από συνήθεια, τους επιληπτοειδείς και τους λανθάνοντες.[15]

Οικονομικοί Εγκληματίες

Αυτές οι συμπεριφορές πολλές φορές δεν στιγματίζονται από την κοινή γνώμη και κατ’ επέκταση σημειώνουν μεγάλο σκοτεινό αριθμό, λόγω της ιδιαιτερότητάς τους και της κοινωνικής θέσης των εμπλεκομένων σε αυτές.[17] Στην αρχή της γνωριμίας τους με τον Holden και τον Bill, η Wendy Carr αναφέρεται στους οικονομικούς εγκληματίες (white collar criminals). Όρος, τον οποίο εισήγαγε πρώτος ο Edwin Sutherland, στην προσπάθειά του να κατονομάσει τους εγκληματίες οικονομικών εγκλημάτων. Σύμφωνα με τον ορισμό του, πρόκειται για «παράνομης δραστηριότητας πρόσωπα, τα οποία ανήκουν στις υψηλές κοινωνικό-οικονομικές τάξεις, συγκεκριμένα στους οικονομικούς και επιχειρηματικούς κύκλους».[16]

Ένοχη απόλαυση ή παθητικότητα απέναντι στη βία; Σίγουρα η επιτυχία του Mindhunter–και παρόμοιων σειρών- έχει πολύπλοκες και πολυδιάστατες εξηγήσεις, όπως άλλωστε και οι προσωπικότητες των σκοτεινών πρωταγωνιστών τους. Οι άνθρωποι ανέκαθεν γοητεύονταν από τον θάνατο, όμως θα ήταν πολύ απλοϊκή η εξήγηση αν αποδίδαμε μονάχα εκεί το ενδιαφέρον τους.

Μήπως, οι προσωπικότητες των πολυανθρωποκτόνων δεν διαφέρουν τόσο από τις δικές μας; Μήπως η παρακολούθηση της θυματοποίησης και εξόντωσης ενός άλλου, μας προκαλεί φόβο αλλά παράλληλα ανακούφιση που δεν είμαστε εμείς στη θέση τους; O εγκληματολόγος Scott Bonn[18] απαντά πως είναι ένα συνονθύλευμα των παραπάνω και πως ό,τι είναι τα τέρατα για τα παιδιά, είναι οι serial killers για τους ενήλικους. Θα μπορέσουν οι Holden και Ford να κοιτάξουν την άβυσσο για ακόμη έναν κύκλο, χωρίς η άβυσσος να κοιτάξει πίσω σ’ αυτούς;

---

*Η Δέσποινα Τζάνη είναι μεταπτυχιακή φοιτήτρια Εγκληματολογίας.

**Η Βαρβάρα Βαγιανού είναι πτυχιούχος Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ.