Πόλεμος στην Ουκρανία: Κρίση για τους πρόσφυγες- ευκαιρία για τα κυκλώματα trafficking

Δέσποινα Τζάνη, ΜΔΕ

 

Περίληψη: Τον περασμένο Μάρτιο, ήδη ένα μήνα στον πόλεμο, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών υπογράμμισε τον κίνδυνο που διατρέχουν οι πρόσφυγες από την Ουκρανία να πέσουν θύματα εγκληματικών δικτύων. Μέχρι και τις αρχές Μαΐου, σχεδόν έξι εκατομμύρια άνθρωποι έχουν διασχίσει τα ουκρανικά σύνορα, το 90% των οποίων είναι γυναίκες και παιδιά με άμεση ανάγκη για βασικές παροχές. Η ανθρωπιστική βοήθεια δεν είναι μακριά, όμως ούτε και οι κίνδυνοι.

“Προειδοποίηση: Βρίσκεσαι σε κίνδυνο να πέσεις θύμα εκμετάλλευσης”, γράφει το φυλλάδιο που μοιράζεται στους πρόσφυγες από την Ουκρανία στα ελληνικά σύνορα και όχι μόνο. “Παρόλο που κάθε άνθρωπος μπορεί να πέσει θύμα εκμετάλλευσης, είναι γνωστό πως οι διακινητές “ψαρεύουν” τα θύματά τους μέσα στους πληθυσμούς που προέρχονται από άλλες χώρες ή από μια κατάσταση κρίσης”, συνεχίζει, “μπορεί να σε παραπλανήσουν προς μια επικίνδυνη κατάσταση, όπως εξαναγκαστική εργασία ή σεξουαλική εκμετάλλευση μέσω εξαπάτησης, απειλών ή χρήση βίας”.

Από τις 24 Φεβρουαρίου, ημερομηνία έναρξης της ρωσικής εισβολής, μέχρι και τις αρχές Μαΐου, σχεδόν έξι εκατομμύρια άνθρωποι έχουν ξεριζωθεί από τον τόπο τους, διασχίζοντας τα ουκρανικά σύνορα^[1]. Οι περισσότεροι από αυτούς πέρασαν σε γειτονικές χώρες, με πρώτη την Πολωνία και την Ρουμανία. To χάος του πολέμου -συνεχείς βομβαρδισμοί, πυροβολισμοί, νεκροί- έβαλαν εκατομμύρια Ουκρανούς σε κατάσταση επιβίωσης. Στόχος είναι να πάρουν τις οικογένειες τους και να φύγουν. Δεν γνωρίζουν προς τα που, απλώς μακριά από τον πόλεμο. Δυστυχώς όμως, ούτε η διάσχιση των συνόρων είναι συνώνυμη με την ασφάλεια.

Οι πρόσφυγες ως εύκολη “λεία” για τους διακινητές

 

Τον περασμένο Μάρτιο, ήδη ένα μήνα στον πόλεμο, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών υπογράμμισε τον κίνδυνο που διατρέχουν οι πρόσφυγες από την Ουκρανία να πέσουν θύματα εγκληματικών δικτύων^[2]. Με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, περίπου το 90% των προσφύγων είναι γυναίκες και παιδιά, δηλαδή η τέλεια λεία για τους διακινητές, καθώς ταξιδεύουν κυρίως μόνοι τους και έχουν άμεση ανάγκη από πολύ βασικές παροχές, όπως τροφή, στέγη, εκπαίδευση και φροντίδα των παιδιών, καθώς και εργασία. Με λίγα λόγια πρόκειται για ευάλωτα άτομα. Στο εσωτερικό μιας χώρας που πραγματοποιούνται ένοπλες συγκρούσεις, η ευαλωτότητα ανδρών, γυναικών και παιδιών προκύπτει από την ίδια τη σύγκρουση λόγω της αποσύνθεσης των κρατικών δομών, όπως της υγειονομικής περίθαλψης και της εκπαίδευσης^[3]. Δημιουργείται, λοιπόν, ένα κενό, το οποίο εύκολα εκμεταλλεύονται διάφορα παράνομα κυκλώματα.

Οι κίνδυνοι ξεκινούν ήδη από τη χώρα που διαδραματίζεται ο πόλεμος με την στρατολόγηση ανηλίκων. “Είναι ένα είδος τραφικινγκ, το οποίο γίνεται συνήθως από παραστρατιωτικές οργανώσεις, ενίοτε και από τον στρατό, ενώ το συναντάμε πολύ συχνά σε τέτοιου είδους συγκρούσεις”, εξηγεί η Τατιάνα Παπαναστασίου, Protection Associate της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες. Δεν σταματά όμως εκεί, εφόσον η ανάγκη για φυγή, ιδιαιτέρως για γυναίκες και παιδιά, είναι επιτακτική. “Συχνά, οι άνθρωποι δεν μπορούν να περάσουν εύκολα τα σύνορα και προσλαμβάνουν διακινητές, οι οποίοι στη συνέχεια τους εκμεταλλεύονται, εξαναγκάζοντας τους να κάνουν σεξ για χρήματα ή να δουλεύουν σε πολύ κακές συνθήκες, προκειμένου να πληρώσουν το χρέος της διακίνησης”, συμπληρώνει.

Βέβαια, για την συγκεκριμένη πολεμική σύγκρουση, η οποία λαμβάνει χώρο σε ευρωπαϊκό έδαφος, έχει ενεργοποιηθεί η Οδηγία 2001/55/ΕΚ^[4] σχετικά με την προσωρινή προστασία κι έτσι οι Ουκρανοί πολίτες μπορούν ελεύθερα να μετακινηθούν εντός της ΕΕ, γεγονός που δυσκολεύει τους διακινητές στην προσέγγιση υποψήφιων θυμάτων. Δεν έχουν όμως όλοι οι πρόσφυγες από την Ουκρανία το ίδιο νομικό καθεστώς κι αυτό, όπως μας εξηγεί η Τ.Παπαναστασίου, μπορεί να αποτελέσει έναν επιπλέον παράγοντα ευαλωτότητας: “Ουσιαστικά ανθρώποι χωρίς χαρτιά ή πολίτες τρίτων χωρών που διέμεναν στην Ουκρανία όταν ξέσπασε ο πόλεμος, μπορεί να αντιμετωπίζουν δυσκολία στο να φύγουν νόμιμα από τη χώρα κι έτσι είναι πιθανότερο να απευθυνθούν σε παράνομους διακινητές, προκειμένου να περάσουν τα σύνορα”. Κυρίως, η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει πολίτες από την Ινδία, τη Ρωσία, το Ουζμπεκιστάν, το Μπαγκλαντές κ.α., ενώ εξαίρεση αποτελούν οι αναγνωρισμένοι πρόσφυγες και οι μακροχρόνια μόνιμοι κάτοικοι. Παρόλο που δεν υπάρχουν επίσημα στατιστικά, σύμφωνα με στοιχεία που συλλέγει ο ΟΗΕ, οι ξένοι κάτοικοι που διέμεναν στην Ουκρανία μέχρι το ξέσπασμα του πολέμου έφταναν τις 470.000^[5].

Η βοήθεια δεν είναι μακριά, αλλά ούτε και οι κίνδυνοι

Σε όλη την Ευρώπη αλλά κυρίως στις χώρες που συνορεύουν με την Ουκρανία, ιδιώτες πολίτες και εθελοντές υποδέχονται και προσφέρουν βοήθεια σε όσους φεύγουν από τον πόλεμο. Όμως, ήδη παρατηρούνται απόπειρες προσέγγισης των προσφύγων από ανθρώπους που βρίσκονται στην περιοχή, αλλά όχι για να παρέχουν ανθρωπιστική βοήθεια. Σύμφωνα με επιτόπια ρεπορτάζ^{[6] [7].} ,στην Πολωνία, η αστυνομία συνέλαβε έναν άντρα με κατηγορίες για βιασμό, αφού φέρεται να επιτέθηκε σε μια 19χρονη Ουκρανή την οποία προσέγγισε από το ίντερνετ με το πρόσχημα της βοήθειας. Στη Ρουμανία οι άντρες που βρίσκονταν στα σύνορα με σκοπό να προσφέρουν δωρεάν μετακινήσεις, έχουν διωχθεί από τις αρχές, ενώ στα πολωνικά σύνορα μια ομάδα αντρών προσπαθούσε να βάλει μερικές γυναίκες σ’ ένα φορτηγάκι και τελικά τους απέτρεψαν εθελοντές που περιπολούσαν στην περιοχή. Σε όλες τις χώρες που δέχονται πρόσφυγες, οι αρχές ενημερώνουν γυναίκες και παιδιά να μην δέχονται προτάσεις διανυκτέρευσης, εργασίας ή μετακίνησης από αγνώστους και να καταγγέλουν οτιδήποτε ύποπτο.

Από την έναρξη του πολέμου, έχουν μετακινηθεί εντός κι εκτός Ουκρανίας περισσότερα από δώδεκα εκατομμύρια άνθρωποι^[8]. Μετά από μαζικές μετακινήσεις τέτοιας κλίμακας, είναι ακόμη δυσκολότερο να εντοπιστούν και να καταγραφούν περιπτώσεις εμπορίας ανθρώπων. Παρ’ όλα αυτά, μια γενική εικόνα μπορεί να προκύψει από τις κλήσεις που καταγράφηκαν τον πρώτο μήνα του πολέμου στην Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για την Παροχή Συμβουλών σε Μετανάστες και την Καταπολέμηση της Εμπορίας Ανθρώπων 527, η οποία παρέχει έγκυρες πληροφορίες για ασφαλή ταξίδια, διαδικασίες διέλευσης συνόρων, υπηρεσίες εντός κι εκτός Ουκρανίας κ.α. Από τις 24 Φεβρουαρίου μέχρι τις 16 Μαρτίου είχε δεχτεί πάνω από 2.400 κλήσεις και παρείχε πάνω από 12.000 συμβουλές, σημειώνοντας αύξηση 60% σε σύγκριση με την ίδια περίοδο του περασμένου έτους^[9]. Οι πιο πολλοί ζητούσαν πληροφορίες για ασφαλείς μετακινήσεις και προστασία από κυκλώματα trafficking, ενώ ακολουθούσαν οι απορίες σχετικά με την απόκτηση ασύλου.

Στη χώρα μας, σύμφωνα με στοιχεία από το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, μέχρι τις αρχές Μαΐου πέρασαν τα σύνορα σχεδόν 27.000 πρόσφυγες εκ των οποίων περίσσοτεροι από 7.000 είναι ανήλικοι, ενώ μέρα με τη μέρα αυξάνονται^[10]. “Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση^[11] του Εθνικού Μηχανισμού Αναφοράς για την προστασία των θυμάτων εμπορίας ανθρώπων, το πιο συνηθισμένο είδος trafficking στην Ελλάδα είναι η σεξουαλική εκμετάλλευση με θύματα κυρίως γυναίκες πρόσφυγες, ενώ ακολουθεί η αναγκαστική επαιτεία με θύματα κυρίως ανηλίκους”, διευκρινίζει η Τ. Παπαναστασίου, εξηγώντας μάλιστα πως τα κυκλώματα αυτά δρουν υπό τη σκεπή του οργανωμένου εγκλήματος. Το γεγονός αυτό κάνει δύσκολο όχι μόνο τον εντοπισμό και την εξάρθρωσή τους, αλλά και τη νομική απόδειξη των εγκλημάτων που διαπράττουν, με αποτέλεσμα να υπάρχει ένας μεγάλος σκοτεινός αριθμός. “Το ότι δεν υπάρχουν αναφορές βέβαια, δεν σημαίνει πως δεν υπάρχει και trafficking”, συνεχίζει, “ενώ παρόμοιοι κίνδυνοι υπάρχουν και από μεμονωμένα άτομα, που μπορεί να μην συνδέονται με κάποιο οργανωμένο κύκλωμα παράνομης διακίνησης”.

Επικίνδυνες προσεγγίσεις προσφύγων από αγνώστους και στην Ελλάδα

Πράγματι, όπως μας ανέφερε η Τ. Παπαναστασίου, στη χώρα μας υπάρχουν ήδη αναφορές για άντρες, κυρίως μεγαλύτερης ηλικίας, που καλούν σε διάφορες ομάδες υποστήριξης και δηλώνουν πως έχουν διαθέσιμο χώρο στο σπίτι τους μόνο για γυναίκες πρόσφυγες από την Ουκρανία. “Βρισκόμαστε σε συνεχή επικοινωνία με τις ουκρανικές κοινότητες και μας λένε πως αυτό συμβαίνει συχνά και το θεωρούν πολύ επικίνδυνο, καθώς φαίνεται ότι σε μεγάλο βαθμό το πρώτο που σκέφτονται είναι να τις έχουν ως οικιακές βοηθούς για αντάλλαγμα, αλλά υπάρχουν περιπτώσεις που φαίνεται πως υπάρχει πρόθεση και για σεξουαλική εκμετάλλευση”. Μάλιστα, ανακαλεί μία περίπτωση γυναίκας από την Ουκρανία, η οποία φιλοξενούνταν στο σπίτι ενός άντρα, αλλά την προσέγγιζε συνεχώς σεξουαλικά. Το αποτέλεσμα ήταν να φοβηθεί η ίδια σε τέτοιο βαθμό, που εγκατέλειψε την Ελλάδα. Παράλληλα, όπως μας ανέφερε, πολλές γυναίκες βρίσκονται στο δρόμο, κάποιες εξ αυτών μαζί με τα παιδιά τους κι αν δεν υπάρχει άλλη επιλογή, μπορούν εύκολα να πέσουν θύματα εκμετάλλευσης, καθώς σκέφτονται πως η εξασφάλιση του παιδιού τους είναι πιο σημαντική από το να υποστούν εκείνες κάποιου είδους βία.

Υπάρχει ανάγκη για μακροπρόθεσμη στήριξη

 

Η παράνομη διακίνηση ανθρώπων από την Ουκρανία δεν είναι κάτι καινούργιο, ούτε προέκυψε ξαφνικά λόγω της πολεμικής σύγκρουσης. Παρόλο που η ακριβής καταγραφή των θυμάτων εμπορίας ανθρώπων είναι ανέφικτη, σύμφωνα με έρευνα^[12] του Διεθνούς Οργανισμού μετανάστευσης (ΔΟΜ) το διάστημα 2019-2021 εκτιμάται πως 46.000 Ουκρανοί είχαν εμπλακεί σε αυτά τα κυκλώματα. Μάλιστα, το 18% των ερωτηθέντων δήλωσαν στην εν λόγω έρευνα πως ήταν έτοιμοι να δεχθούν μια άτυπη και επικίνδυνη προσφορά εργασίας στο εξωτερικό, ενώ σχεδόν το ένα τρίτο θα το έκανε στην Ουκρανία.

Οι καταστάσεις ανέχειας, η φτώχεια, η ανεργία, η γενικότερη έλλειψη ευκαιριών ωθεί τους ανθρώπους προς την αναζήτηση της τύχης τους αλλού. Όσο μεγαλύτερη η ανάγκη, τόσο εντονότερος ο κίνδυνος να πέσουν στα δίχτυα εγκληματικών ομάδων, που τους υπόσχονται βοήθεια και τελικά τους αιχμαλωτίζουν. Ο πόλεμος που μαίνεται στα ουκρανικά εδάφη έρχεται να τα επιτείνει όλα αυτά.

Σαφώς, στην παρούσα φάση η στέγαση σε ασφαλείς και ελεγχόμενες δομές -πρέπει να- είναι προτεραιότητα. Επίσης, η διανομή φυλλαδίων και η ενημέρωση για τους κινδύνους που εγκυμονούν είναι μια θετική πρακτική. Ωστόσο, η εξασφάλιση και οι ανάγκες των προσφύγων δεν σταματούν εκεί. “Ακόμη κι αν υποτεθεί πως η κατάσταση ηρεμεί, υπάρχουν άνθρωποι, κυρίως από την ανατολική Ουκρανία, που δεν μπορούν να γυρίσουν σπίτι τους γιατί πολύ απλά δεν υπάρχει”, σχολιάζει η Τ. Παπαναστασίου και καταλήγει: “Οι άνθρωποι αυτοί, δεν είναι μόνο στην αρχή υποψήφια θύματα εκμετάλλευσης, αλλά και αργότερα και γι’ αυτό χρειάζονται μακροπρόθεσμη στήριξη”. Χρειάζονται εργασία, εκπαίδευση, μόνιμη στέγαση, ώστε να αυτονομηθούν ξανά και να συντηρούν τους εαυτούς τους. Αυτό είναι το ισχυρότερο όπλο απέναντι στα κυκλώματα trafficking.

Δέσποινα Τζάνη, Δημοσιογράφος/ΜΔΕ Εγκληματολογίας