Παρουσίαση βιβλίου Μ. Φαφαλιού «Κορίτσια στο περιθώριο-Μαρτυρίες»

Ελληκαίτη Κουρτάκη

Στο πλαίσιο των επιστημονικών δραστηριοτήτων του Crime & Media Lab Crime & Μedia Lab - KE.M.E. (e-keme.gr) του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος, με Επιστημονικά Υπεύθυνη την Αγγελική Καρδαρά, Δρα Τμήματος ΕΜΜΕ ΕΚΠΑ, Φιλόλογο, Συγγραφέα-Εισηγήτρια και Εκπαιδεύτρια E-Learning ΕΚΠΑ, παρευρεθήκαμε στην παρουσίαση ενός πολύ ενδιαφέροντος και χρήσιμου για την επιστημονική κοινότητα βιβλίου, το οποίο έγραψε η Μαρία Φαφαλιού και φέρει τον τίτλο «Κορίτσια στο περιθώριο-Μαρτυρίες» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια). Η παρουσίαση έλαβε χώρα την Πέμπτη 9 Μαρτίου 2023, στην κατάμεστη αίθουσα του Μουσείου Πολιτικών Εξορίστων Άη Στράτη. Την συγγραφέα πλαισίωνε η ευγενική και ήρεμη παρουσία του κ. Γιώργου Μόσχου (Νομικού, Πρώην Βοηθού Συνηγόρου του Πολίτη για τα Δικαιώματα του Παιδιού), ο οποίος προλόγισε το βιβλίο και ανέδειξε με την ομιλία του σημαντικές πτυχές των υπό εξέταση θεμάτων.

Όπως θα διαβάσει κανείς στο οπισθόφυλλο του βιβλίου: «Ένα μωσαϊκό της κοινωνικής ιστορίας του τόπου μας στα τελευταία εκατό και πλέον χρόνια, μέσα από μαρτυρίες, φωτογραφίες, σκίτσα, ημερολόγια, αποκόμματα εφημερίδων, επιστημονικά άρθρα, λογοτεχνικά κείμενα. Κορίτσια στις παρυφές της κοινωνίας. Στο περιθώριο. Συχνά «εν κινδύνω». Κάποιες φορές σε αναμορφωτήρια, σε κρατητήρια, ή ακόμα και στην φυλακή. Σχεδόν πάντοτε όμως –όπου κι αν βρίσκονται– «έγκλειστα» στο αδιέξοδο του να πάρουν τη ζωή στα χέρια τους. Στοχασμοί για τις συνθήκες που ωθούν σε παραβατικές ή μη συμπεριφορές. Αλλά στοχασμοί και για τις κινητήριες δυνάμεις που συντείνουν ώστε να ξεφύγουν κάποια κορίτσια από τον ασφυκτικό κλοιό και να διαμορφώσουν τη ζωή τους όπως πραγματικά θα την ήθελαν. Στοχασμοί, τέλος, για τον ρόλο της Πολιτείας και του Πολίτη. Ένα βιβλίο διαχρονικό και συνάμα, όσο ποτέ άλλοτε, επίκαιρο.»

Το βιβλίο της κ. Φαφαλιού αποτελείται από 5 Κεφάλαια που καλύπτουν χρονικά τις περιόδους από τα τέλη του 19^ου αιώνα έως και τον 21^ο.[1] Με το εν λόγω  συγγραφικό έργο θα λέγαμε ότι η κ. Φαφαλιού στοχεύει στην ανάδειξη του παιδιού, της παιδικής ψυχής του, που κρύβεται πίσω από την ανήλικη παραβάτη, ή/ και την ενήλικη εγκληματία, αξιοποιώντας κατά κύριο λόγο το σχήμα θύτης-θύμα. Στοχεύει επίσης στην κατανόηση της δυσχερούς θέσης των νεαρών κοριτσιών στην κοινωνία, τα οποία επί μακρόν δυσκολεύονταν, ή/και αδυνατούσαν, να διαχειριστούν τη ζωή αλλά και το σώμα τους, καθώς έπεφταν θύματα (και) του δημόσιου συστήματος πρόνοιας και καταστολής. Όπως τονίζεται στην εισαγωγή του βιβλίου (σελ.18) «Το βιβλίο τηρεί τη θέση του ‘κοινωνικού παρατηρητή’, δίχως όμως αυτό να σημαίνει ότι τηρεί μια στάση παθητική. Τουναντίον. Σε κάθε σελίδα επιχειρείται να ακουστεί η φωνή των ίδιων των πρωταγωνιστριών στον αγώνα τους για επιβίωση. ‘Αν θέλετε να βρείτε απαντήσεις’, λέει εξάλλου μια κινεζική παροιμία, ‘μην ρωτάτε τον σπουδασμένο άνθρωπο αλλά τον άνθρωπο που έχει προσωπική εμπειρία’. Μαρτυρίες λοιπόν των κοριτσιών αυτών, μαρτυρίες των ανθρώπων που τα γνώρισαν και τα έζησαν από κοντά, επίσης φωτογραφίες, σκίτσα, ημερολόγια, αποκόμματα του Τύπου, επιστημονικές μελέτες, βουλεύματα της επίσημης Πολιτείας, συνθέτουν το πολύμορφο αυτό μωσαϊκό.»

Πρόκειται αναμφίβολα για μια πλούσια συλλογή κειμένων τα οποία «δένουν» μεταξύ τους σε χρονολογική σειρά και βοηθούν το αναγνωστικό κοινό να εξελίξει την οπτική του αναφορικά με την παιδική ηλικία, δίνοντάς του το έναυσμα να προβληματιστεί για τον τρόπο προσέγγισης της ανηλικότητας και ειδικότερα για τη θέση των ανήλικων κοριτσιών στην κοινωνία. Βαθύτερος στόχος είναι η παρότρυνση της κοινωνίας να διαμορφώσει μια πιο ολοκληρωμένη, «οικογενειακοκεντρική» θα μπορούσαμε να πούμε, αντιμετώπιση του παιδιού, το οποίο, εάν βιώνει σοβαρά προβλήματα στη φυσική/βιολογική οικογένειά του, είναι σημαντικό να υποστηρίζεται εμπράκτως και στις περιπτώσεις όπου θα χρειαστεί να απομακρυνθεί από αυτή να μη βρίσκεται αντιμέτωπο -στο νέο του περιβάλλον- με νέους τύπους (θεσμικής) κακοποίησης.

Μέσα από τα αποσπάσματα που διανθίζουν το πρώτο κεφάλαιο αναδεικνύονται δύο κεντρικά στοιχεία, το ταξικό και το έμφυλο. Όπως επεσήμανε στην ομιλία του του ο κ. Μόσχος «Το βιβλίο ξεκινάει από τον καιρό που τα παιδιά ήταν τελείως ιδιοκτησία των ενηλίκων και οι μεν αστοί φρόντιζαν τα παιδιά τους με τον καλύτερο τρόπο τα δε φτωχότερα και πιο ευάλωτα παιδιά, κυρίως οι νεαρές γυναίκες και τα νεαρά κορίτσια, δυστυχώς θυματοποιούνταν πολλαπλά και μερικές φορές στη σιωπή. Βέβαια την περίοδο εκείνη που ξεκινάει το βιβλίο είναι ο καιρός που βλέπουμε τις γυναικείες οργανώσεις να διεκδικούν υπέρ των δικαιωμάτων των παιδιών και πρέπει να ομολογήσουμε ότι οι γυναίκες ήταν μπροστάρισσες στην προσπάθεια ανάδειξης του τι γίνεται σε βάρος των ευάλωτων κοριτσιών.» Σταδιακά οδηγούμαστε στην ίδρυση των δικαστηρίων ανηλίκων, τα οποία στόχευαν μεν στην εξειδικευμένη μεταχείριση των ανηλίκων αλλά κινούνταν στο πλαίσιο της παλαιάς θεώρησης, αφού η (υποτιθέμενη) πρόνοια και προστασία ήταν «δίπλα» με την ποινική δικαιοσύνη και την ποινική μεταχείριση, καθώς, όπως επισημάνθηκε στην παρουσίαση, «ένα παιδί μπορούσε πολύ εύκολα να ‘πεταχτεί’ από το ένα καλάθι στο άλλο». Παράλληλα, φωτίζεται και η περίοδος έλευσης των προσφύγων και η άνθιση του θεσμού «της μικρής φτωχής δουλίτσας και της υπηρετριούλας» που ερχόταν από τα χωριά ή τα νησιά και οι αστοί (στην πλειοψηφία τους) απολάμβαναν την αξιοποίησή της μέσω της οικονομικής ή σεξουαλικής εκμετάλλευσής της.

Καθώς το βιβλίο εστιάζει και εξετάζει την ευαλωτότητα, τη δυσκολεμένη (εφηβική κυρίως) ζωή και τις στερήσεις των νεαρών κοριτσιών, παρουσιάζεται σε πολλά σημεία του το Εμπειρίκειο ίδρυμα, το οποίο ιδρύθηκε στις αρχές του 20^ου αιώνα και για μια περίοδο έφερε την ονομασία «Άσυλον Αλητών- ίδρυμα Ανωμάλων Παιδιών» αλλά και θεσμοί όπως τα αναμορφωτήρια και τα ιδρύματα αγωγής ανηλίκων/θηλέων. Θα πρέπει να τονιστεί ότι στο βιβλίο προβάλλεται ιδιαίτερα η ιδρυματοποίηση των νεαρών κοριτσιών, οι οποίες κατέληγαν σε ίδρυμα-αναμορφωτήριο κατόπιν αιτήματος των γονέων τους και όχι επειδή είχαν διαπράξει κάποιο αδίκημα, αλλά και ο όρος «εν κινδύνω τελούντες» που αποδεικνύεται στιγματιστικός. Όπως τονίστηκε στην παρουσίαση, πρόκειται για έναν όρο ο οποίος χρησιμοποιήθηκε εκτενώς για την ένταξη των παιδιών σε ιδρύματα. Αυτή η ταξικής προέλευσης ορολογία περιέγραφε ένα παιδί το οποίο βρισκόταν στον δρόμο, η οικογένειά του το είχε εγκαταλείψει, ή δεν το φρόντιζε σωστά, με συνέπεια να θεωρείται επικίνδυνο, καθώς μπορούσε να προβεί σε διάφορες έκνομες πράξεις, και άρα έπρεπε να τοποθετηθεί στο ίδρυμα προκειμένου να «αναμορφωθεί».

Αναπόδραστος αλλά και επιβεβλημένος είναι ο παραλληλισμός των μαρτυριών που συνθέτουν το βιβλίο με τη σύγχρονη κοινωνία. Η κα Φαφαλιού τονίζει εμφατικά αυτή την ίσως υποσυνείδητη σύνδεση του τότε και του τώρα στην εισαγωγή της (σελ. 19). Όπως διαβάζουμε «Παρακολουθούμε την ιστορία, που κάποιες φορές επαναλαμβάνεται. Τα ορφανά της Μικρασιατικής Καταστροφής και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου που ξανάρχονται στις μέρες μας μέσα από τα κύματα ασυνόδευτων αλλοδαπών προσφυγόπουλων. Τα συσσίτια της Κατοχής που δίνουν τη θέση τους στα σημερινά κοινωνικά παντοπωλεία. Τα επαρχιωτόπουλα του Εμφυλίου που -αν και υγιή- παρέμεναν για μήνες στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο μέχρις ότου μπορέσουν να επιστρέψουν στα σπίτια τους, και που δεν είναι άλλα από τα σημερινά ασυνόδευτα παιδιά του Νοσοκομείου ‘Αγλαΐα Κυριακού’. Παρακολουθούμε τις κοπέλες που εκδίδονταν στη δεκαετία του ’30 στους κακόφημους οίκους των Βούρλων και που τώρα κυκλοφορούν στην οδό Σωκράτους. Τις κακοποιημένες γυναίκες, τις εθισμένες στα ναρκωτικά, τις ανύπαντρες μητέρες, τις έγκλειστες στον ‘μαρμαρωμένο χρόνο’…».

Στο παρόν σημείο θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε από καρδιάς την κ. Φαφαλιού για τα αποσπάσματα που παρατίθενται στο βιβλίο από τη συνέντευξη που είχε παραχωρήσει τον Μάρτιο του 2021 στην κ. Αγγελική Καρδαρά  ο Διευθυντής Εκπ/κών Μονάδων ΚΚΓΕΘ, κ. Νίκος Αρμένης (βλ. αναλυτικά: Τα σχολεία των φυλακών – Συνέντευξη με τον Νίκο Αρμένη, postmodern. gr ) καθώς και για το απόσπασμα από την επιστημονική μελέτη της κ. Μαρίας-Δήμητρας Μισυρλή με τίτλο «Εκπαίδευση στις φυλακές: Η φωνή των εκπαιδευτικών», η οποία πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των ερευνητικών δράσεων του Crime & Media Lab με επιστημονικά υπεύθυνη την κ. Αγγελική Καρδαρά (βλ. αναλυτικά: Εκπαίδευση στις φυλακές: Η φωνή των εκπαιδευτικών).

Η αξία του βιβλίου δεν μπορεί να αναδειχθεί με λίγες λέξεις. Η κ. Φαφαλιού έδωσε φωνή στις κοπέλες που την στερήθηκαν, που δεν μπόρεσαν να πάρουν τη ζωή στα χέρια τους, που κακοποιήθηκαν από την οικογένεια αλλά και από την ίδια την κοινωνία. Μέσα από αυτή την ανθολόγηση κειμένων βιώνουμε νοερά την εκμετάλλευση, τη βία, τη θυματοποίηση, τον εγκλεισμό. Συγκινούμαστε και παράλληλα προβληματιζόμαστε. Οι φωτογραφίες μας ταξιδεύουν από το χθες στο σήμερα, ενώ οι διηγήσεις και οι καταθέσεις μας κάνουν να αναρωτιόμαστε για το αύριο και αναδεικνύουν τη σπουδαιότητα του να προστατεύονται αποτελεσματικά τα παιδιά που βρίσκονται σε κίνδυνο μέσα στην οικογένειά τους εξαιτίας σοβαρών δυσλειτουργιών

Πρόκειται για ένα βιβλίο-κόσμημα που αφήνει την ψυχή των περιθωριοποιημένων κοριτσιών να μιλήσει στην ψυχή του αναγνώστη.

Ένα βιβλίο διαχρονικό και συνάμα, όσο ποτέ άλλοτε, επίκαιρο.

Ελληκαίτη Κουρτάκη, πτυχιούχος Νομικής ΔΠΘ, μέλος του Crime & Media Lab του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος (ΚΕ.Μ.Ε.)