Νομική συμβουλευτική και έμφυλη βία

Δρ. Φωτεινή Μηλιώνη

Η νομική συμβουλευτική αποτελεί μια πολύ σημαντική υπηρεσία στην υποστήριξη των  γυναικών που επέζησαν από την έμφυλη βία. Η βαθιά γνώση των δικαιωμάτων τους και η υποστήριξη αυτών συμβάλλει στην επίλυση προσωπικών δυσκολιών ενώ συντελεί στην αντιμετώπιση χρόνιων κοινωνικών προβλημάτων. 

Πλήθος νομικών κειμένων τόσο διεθνούς όσο και εθνικού χαρακτήρα αναγνωρίζουν τη σημαντικότητα  της νομικής συμβουλευτικής  στα θέματα της έμφυλης βίας. Οι αριθμοί είναι ενδεικτικοί για την δημοφιλία των νομικών υπηρεσιών στα θέματα έμφυλης βίας. Οι τακτικές ετήσιες εκθέσεις της ΓΓΟΠΙΦ επιβεβαιώνουν ότι ένας μεγάλος αριθμός θυμάτων έμφυλης βίας ζητά τις νομικές υπηρεσίες της.

Η νομική συμβουλευτική περιλαμβάνει αφενός την πληροφόρηση και την ενημέρωση του νομικού πλαισίου αφετέρου  την ίδια τη συμβουλευτική διαδικασία. Η τελευταία στηρίζεται στη σχέση μεταξύ των δύο μερών, είναι διαδραστική και έχει κανόνες και μεθοδολογία. Ο νομικός λόγος εδράζεται σε ένα είδος συλλογισμού (το δικανικό συλλογισμό) που εφαρμόζεται στη νομική σκέψη. Ο νομικός λόγος στη νομική συμβουλευτική διαφοροποιείται από τον συνήθη εκφερόμενο λόγο της νομικής διαδικασίας από την ίδια τη συμβουλευτική διαδικασία.

Εξάλλου η ίδια η διαδικασία της νομικής συμβουλευτικής θέτει τα θέματα εμπιστευτικότητας των επιζώντων της έμφυλης βίας και τήρησης απορρήτου από την πλευρά των επαγγελματιών που μπορεί να καταλήγουν σε μία διλημματική σχέση με νομικές συνέπειες.

Όλα τα παραπάνω θα αναλυθούν σε αυτό το κείμενο - αφιέρωμα στη μεγάλη δασκάλα μου, την Καίτη Κωσταβάρα, που είχα την τιμή να με διδάξει  για τη σημασία της νομικής συμβουλευτικής όταν υπήρξα ως νομικός, συνεργάτης για θέματα νομικής συμβουλευτικής του Κέντρου Ερευνών για Θέματα Ισότητας.

«Νομική συμβουλευτική και έμφυλη βία»

 «Αρχή πάντων η επίσκεψις», Αντισθένης.

Συναντήθηκα με την εκλιπούσα με διάφορες ευκαιρίες σεμιναρίων, εκπαιδεύσεων και εκδηλώσεων που άξονα είχαν κυρίως νομικά ζητήματα για την έμφυλη βία. Οι συναντήσεις αυτές κάθε φορά ήταν η αρχή για την αναζήτηση, τη διερεύνηση, τον προβληματισμό. Με πίστη ότι η «συνάντηση» αυτή χάραξε την πορεία άλλων προσωπικών μου συναντήσεων τόσο σε επίπεδο θεωρητικών αναζητήσεων για την έμφυλη βία όσο και σε επίπεδο εφαρμογής με την παροχή νομικής συμβουλευτικής στο πεδίο κυρίως σε θέματα βίας κατά των γυναικών το παρόν είναι αφιερωμένο στη θεματική της νομικής συμβουλευτικής και της σημασίας της σε θέματα έμφυλης βίας.

Δύο απαραίτητες εννοιολογικές διευκρινίσεις πριν από τη συζήτηση της σχέσης νομικής συμβουλευτικής και έμφυλης βίας. Η συνάντηση (επίσκεψη) αποτελεί το πρώτο βήμα στη συμβουλευτική διαδικασία. Η Συμβουλευτική είναι μία  διαδραστική διαδικασία μεταξύ του συμβούλου και της συμβουλευόμενης, η οποία προσεγγίζει με ένα ολιστικό τρόπο, κοινωνικά, πολιτισμικά, οικονομικά και συναισθηματικά ζητήματα. Επίσης  «βία κατά των γυναικών» νοείται ως παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και μία μορφή διάκρισης κατά των γυναικών και σημαίνει όλες τις πράξεις μίας βίας βασιζόμενης στο φύλο οι οποίες έχουν ως αποτέλεσμα ή ενδέχεται να έχουν ως αποτέλεσμα, φυσική, σεξουαλική, ψυχολογική ή οικονομική βλάβη ή πόνο για τις γυναίκες, συμπεριλαμβανομένων των απειλών τέλεσης τοιούτων πράξεων, τον εξαναγκασμό ή την αυθαίρετη αποστέρηση της ελευθερίας, είτε αυτή συμβαίνει στο δημόσιο ή τον ιδιωτικό βίο». Ο όρος «βία κατά των γυναικών» που βασίζεται στο φύλο σημαίνει τη βία η οποία έχει ως αντικείμενο τη γυναίκα για μόνο το λόγο ότι είναι γυναίκα ή η οποία επηρεάζει τη γυναίκα κατά τρόπο δυσανάλογο» ^[1].

Η συμβουλευτική μπορεί να ασχολείται με τη διάγνωση και επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων, με τη λήψη αποφάσεων, τη διευθέτηση κρίσεων, τη βελτίωση σχέσεων, την ανάπτυξη θεμάτων, την προώθηση και ανάπτυξη προσωπικής εγρήγορσης, τη δουλειά με τα συναισθήματα, τις σκέψεις, τις αντιλήψεις και την εσωτερική και εξωτερική σύγκρουση. Ο γενικός σκοπός της είναι να παράσχει στις συμβουλευόμενες τις ευκαιρίες να δουλέψουν με αυτοπροσδιορισμένο τρόπο, προς το ζην με πιο ικανοποιητικό και παραγωγικό τρόπο ως άτομα και ως μέλη της ευρύτερης κοινωνίας. Από την άλλη μεριά αποτελεί μία αμφίδρομη διαδικασία που επηρεάζει τόσο την συμβουλευόμενη όσο και τον σύμβουλο, ο οποίος θα πρέπει να είναι κατάλληλα εκπαιδευμένος γι αυτή τη διαδικασία. Σε αυτή την περίπτωση ο νομικός σύμβουλος καλείται αφενός να «συμβουλεύσει» τη γυναίκα για τις δυνατότητες που της παρέχει ο νόμος και αφετέρου να τη βοηθήσει, ώστε να οδηγηθεί μόνη της στη νομική λύση και διαδικασία που είναι προσφορότερη για την περίπτωσή της. Η ειδοποιός διαφορά της νομικής συμβουλευτικής είναι η σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ συμβούλου και συμβουλευόμενης. Αυτή η σχέση εμπιστοσύνης, η οποία αναλύθηκε παραπάνω αποτελεί το κρίσιμο σημείο στην όλη συμβουλευτική διαδικασία.

Πέρα από τα μέρη σημαντικό ρόλο στην συμβουλευτική διαδικασία παίζει και το πλαίσιο στο οποίο αυτή διαδραματίζεται. Είναι αυτονόητο ότι κατά τη συμβουλευτική διαδικασία γίνεται προσπάθεια να εντοπιστούν, να συζητηθούν και να αντιμετωπισθούν οι καταστάσεις που συστηματικά κάνουν μια γυναίκα να σωπάσει ή να στραφεί προς περισσότερους και σιωπηλούς τρόπους έκφρασης και εκδήλωσης της δυσφορίας της. Όμως η διαδικασία προϋποθέτει την γνώση και  την κατανόηση των δομικών και κοινωνικών σχέσεων εξουσίας που κρατούν πολλές γυναίκες σε υποδεέστερη θέση όπως η οικονομική εξάρτηση, η σεξουαλική και σωματική βία, η ψυχολογική υποτίμηση ή η απαξίωση του λόγου των γυναικών στο δημόσιο χώρο. Επίσης κάνει απαραίτητη και την ανίχνευση των λιγότερο φανερών σχέσεων εξουσίας, όπως αυτές εκφράζονται στο στερεοτυπικό λόγο περί φύλου, στις κοινωνικές αναπαραστάσεις των φύλων, στην κατασκευή του κοινωνικού φύλου μέσα από ρατσιστικές ενότητες λόγων, καθώς και του τρόπου που τέτοια σχήματα και κατασκευές χρησιμοποιούνται συχνά από τις ίδιες τις γυναίκες για να κατανοήσουν και να αφηγηθούν την εμπειρία τους και την προσωπική τους ταυτότητα.

Γι' αυτό το λόγο  η συμβουλευτική επιλέγει συνειδητά και ιεραρχεί τα κυριότερα προβλήματα όπως τα κατανοεί η γυναίκα, μη προχωρώντας σε τυχόν άλλα  βαθύτερα προβλήματα και συμπτώματα που ο σύμβουλος ενδεχομένως διαβλέπει αλλά που δεν παίζουν κύριο ρόλο στην πηγή του προβλήματος. Με λίγα λόγια το κυριότερο σημείο αναφοράς για τον σύμβουλο είναι τα παράπονα της ίδιας της συμβουλευόμενης, τι είναι αυτό που την βαρύνει και οι επιθυμίες για την καλύτερη λύση όπως τη βλέπει η ίδια.

Σε πολλές περιπτώσεις γυναίκες από ιδιαίτερη ομάδες βρίσκονται σε ακόμη πιο μειονεκτική θέση (μετανάστρια, μονογονέας κ.λπ.). Σε αυτές τις περιπτώσεις οι γυναίκες που αντιμετωπίζουν πολυπαραγοντικά προβλήματα δυσκολεύονται ακόμη περισσότερο στην διατύπωση των προβλημάτων που τις απασχολούν, με αποτέλεσμα να είναι πιο δύσκολο για τον σύμβουλο η ανίχνευση και η διατύπωση του προβλήματος.

H νομική συμβουλευτική ακολουθεί τρία στάδια: Στο πρώτο στάδιο γίνεται η λήψη και η καταγραφή του ιστορικού της υπόθεσης που γεννά το αίτημα και την ανάγκη της νομικής πληροφόρησης και συμβουλευτικής. Στο δεύτερο στάδιο εξετάζεται και μελετάται η υπόθεση και εντάσσεται στο ανάλογο νομοθετικό πλαίσιο που τη διέπει ή στη νομολογιακή πρακτική που ακολουθείται. Στο τρίτο στάδιο αναλύεται, διευκρινίζεται και επεξηγείται πλήρως η υπόθεση. Ο νομικός λόγος, στηριζόμενος στο δικανικό συλλογισμό, προϋποθέτει τη σαφή έκθεση των πραγματικών περιστατικών από την συμβουλευόμενη, προκειμένου να συγκροτηθεί η ελάσσονα πρόταση και να διατυπωθεί ασφαλώς το συμπέρασμα, το οποίο περιέχει τη διάγνωση των αποτελεσμάτων της έννομης συνέπειας του κανόνα δικαίου ως προς την επίδικη σχέση.

Τα στοιχεία που αφορούν τη νομική πληροφόρηση και συμβουλευτική δείχνουν τη σημαντικότητα αυτών των υπηρεσιών για τις γυναίκες και ειδικά για τις ευαίσθητες κατηγορίες γυναικών. Σημειώνεται ότι ελάχιστες υπηρεσίες στην Ελλάδα παρέχουν νομική συμβουλευτική, παρά τη χρησιμότητα και κρισιμότητα αυτής της υπηρεσίας. Αντίθετα, στην ΕΕ η αναγνώριση αυτής της σημαντικότατης υπηρεσίας έχει λάβει «σάρκα και οστά» στην πράξη. Ειδικότερα η νομική συμβουλευτική για θέματα ισότητας προσφέρεται είτε από δημόσιους φορείς είτε από οργανισμούς ισότητας ή ακόμη και από συνδικαλιστικές οργανώσεις ή από την ιδιωτική πρωτοβουλία. Στην Αυστρία νομική συμβουλευτική παρέχεται δωρεάν από τους διαμεσολαβητές για την Ίση Μεταχείριση, στη Γερμανία από τους Επιτρόπους για τα Δικαιώματα των Γυναικών, στη Γαλλία από Κέντρα Πληροφόρησης για τα Δικαιώματα των Γυναικών (CIDF). Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι σε κάποιες χώρες (όπως Γαλλία, Γερμανία) η νομική βοήθεια περιλαμβάνει και την οικονομική υποστήριξη των δικαιούχων για τη νομική συμβουλευτική ή τη λεγόμενη πρόσβαση στο δικαίωμα.

H νομική συμβουλευτική αποτελεί μία συχνά ζητούμενη υπηρεσία όπως αποδεικνύεται από τα παρακάτω στατιστικά στοιχεία της Γενικής  Γραμματείας Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων (ΓΓΟΠΙΦ)  που αφορούν τα έτη 2012-2018 και προέρχονται από τα συμβουλευτικά κέντρα  για τη βία κατά των γυναικών και την τηλεφωνική γραμμή βοήθειας 15900. ^[2] Από την αρχή της λειτουργίας τους το έτος 2012 έως το έτος 2018 απευθύνθηκαν στα Συμβουλευτικά  Κέντρα  της ΓΓΟΠΙΦ 25.079  γυναίκες  εκ των οποίων, οι 18.938, η συντριπτική δηλαδή πλειονότητα του 84% αυτών για θέματα  ενδοοικογενειακής βίας και  μάλιστα με  δράστη το σύζυγο/σύντροφο  σε ποσοστό της τάξης του 72/%,  οι 270 (1%)      για βιασμό, οι 326 (1%)   για  σεξουαλική παρενόχληση, οι 47 (0%) για  περιπτώσεις trafficking, ενώ 17 (0%) για πορνεία. Τα αιτήματα κυρίως για τα οποία απευθύνθηκαν στα Συμβουλευτικά Κέντρα οι γυναίκες κατατάσσονται ως εξής: 12.290 (28%) γυναίκες ζήτησαν  ψυχολογική στήριξη, 6.696 (15%) κοινωνική στήριξη, 10.862 (25%)  νομική συμβουλευτική, 2.009 (5%)  νομική βοήθεια, 1.929 (4%)  αναζήτηση φιλοξενίας και 1.051 (2%) εργασιακή συμβουλευτική. Από τα παραπάνω προκύπτει αθροιστικά ότι οι δύο υπηρεσίες νομική συμβουλευτική και νομική βοήθεια έρχονται πρώτες σε δημοφιλία αιτημάτων.

Από την άλλη μεριά η τηλεφωνική γραμμή βοήθειας 15900 της Γενικής  Γραμματείας Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων (ΓΓΟΠΙΦ) κατέγραψε   για το διάστημα 2012-2018 συνολικά 5.088 κλήσεις, εκ των οποίων οι 4116 δηλαδή ποσοστό 81% αφορούσαν σε καταγγελίες περιπτώσεων έμφυλης βίας. Ειδικότερα, οι 2864 κλήσεις (70%) αφορούσαν σε καταγγελίες των ίδιων των κακοποιημένων γυναικών, ενώ οι 1252 κλήσεις (30%), αφορούσαν σε καταγγελίες από τρίτα πρόσωπα (κυρίως από φίλους/-ες 26%, γονείς 11%, άλλους συγγενείς 10%, αδελφός/ή 12%, γείτονας 15% και άλλα άτομα 17%). Πιο συγκεκριμένα από  τις 2864 κλήσεις που αφορούσαν σε καταγγελίες των ίδιων των κακοποιημένων γυναικών, οι 2519 κλήσεις (87%) αφορούσαν σε  ενδοοικογενειακή βία με δράστη κυρίως το σύζυγο, οι 110 κλήσεις (4%) σε σεξουαλική παρενόχληση, οι 28 κλήσεις (1%) σε περιπτώσεις  βιασμού, σε trafficking 2,0 (0%) και  τέλος, 108 κλήσεις (4%) αφορούσαν σε καταγγελία άλλων μορφών βίας. Τα αιτήματα των κλήσεων αυτών αφορούσαν: 1621 κλήσεις (41%) σε ψυχοκοινωνική στήριξη, 1287 κλήσεις (33%) σε νομική συμβουλευτική, 274 κλήσεις (7%) σε νομική βοήθεια, 281 κλήσεις (7%) σε αναζήτηση φιλοξενίας και 22 κλήσεις (1%) σε αναζήτηση εργασίας.

Όμως ενώ οι γυναίκες που υφίστανται βία απευθύνονται στα συμβουλευτικά κέντρα δεν καταγγέλλουν στις αρχές εύκολα τα περιστατικά βίας. Αυτό το γεγονός δεν αποτελεί ελληνικό φαινόμενο αλλά απασχολεί τις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο δείκτης του ευρωβαρόμετρου που μετρά τον βαθμό εμπιστοσύνης των πολιτών στην αστυνομία μπορεί να αποδειχθεί αποκαλυπτικός για το επίπεδο της καταγγελίας των περιστατικών έμφυλης βίας. Όπως σημειώνεται από το Παρατηρητήριο της Γενικής Γραμματείας Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων (ΓΓΟΠΙΦ)  (στο 23^ο Ενημερωτικό Σημείωμα για την Έμφυλη Βία) το έτος 2019 ο παραπάνω δείκτης για την Ελλάδα «ανήλθε στο 66%, όταν το υψηλότερο ποσοστό κατέγραψε η Φινλανδία με βαθμό εμπιστοσύνης στην αστυνομία 93% και το χαμηλότερο η Αλβανία με 43%.». Το πρόβλημα αυτό υπογραμμίζεται και στις καταληκτικές παρατηρήσεις της Επιτροπής για την Εξάλειψη όλων των Μορφών Διάκρισης Ενάντια στις Γυναίκες (CEDAW – Convention on the Elimination of all Forms of Discrimination Against Women)  η οποία τον Μάρτιο του  έτους 2013 υπογράμμισε την ανησυχία της για το γεγονός ότι στη χώρα μας  εξακολουθούν να μην καταγγέλλονται τα περιστατικά βίας κατά των γυναικών, περιλαμβανομένης της ενδοοικογενειακής λόγω των κοινωνικών και πολιτιστικών στερεοτύπων.^[3]

Κάποιες φορές και το ίδιο το θεσμικό πλαίσιο είναι απαγορευτικό για την καταγγελία των περιστατικών. Το παράδειγμα των γυναικών προσφύγων είναι χαρακτηριστικό. Προκειμένου οι γυναίκες πρόσφυγες να μπορέσουν να υποβάλουν καταγγελία θα πρέπει να τους χορηγηθεί άσυλο ώστε να έχουν τον χρόνο να ανακτήσουν δυνάμεις και να αποκτήσουν το κουράγιο που χρειάζεται. Για να τους χορηγηθεί άσυλο ωστόσο θα πρέπει πρώτα να διηγηθούν την ιστορία κακοποίησής τους. Πως να διηγηθούν μία τέτοια      ιστορία σε ένα περιβάλλον που δεν παρέχει εγγυήσεις και δεν δημιουργεί ασφάλεια και εμπιστοσύνη; Το δίλημμα αυτό είναι που δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο σε πολλές γυναίκες. Σε αυτό το σημείο αναδεικνύεται  ιδιαίτερα  κομβικός ο ρόλος της νομικής συμβουλευτικής όπως προκύπτει από την ανάγκη και τα προβλήματα που καταγράφονται από τις αφηγήσεις  γυναικών: «Είχα πάει μόνη μου στην αστυνομία. Μου είπαν ότι πρέπει να δώσω 50 ευρώ για ένα χαρτί. Πλήρωσα και στη συνέχεια, όταν τους πήγα το χαρτί, μου είπαν ότι δεν είχαν διερμηνέα. Πήγαινα κάθε μέρα και δεν υπήρχε διερμηνέας» (ΣΡΩ, Αθήνα).^[4]

Η ίδια η εκλιπούσα είχε γράψει στο έργο της «Ο Βιασμός: το έγκλημα, η δίκη, ο νόμος  και οι κοινωνικές αντιλήψεις»^[5] ότι ανασταλτικός παράγοντας για την καταγγελία του βιασμού αποτελεί βασικά η συμπεριφορά των αρμοδίων αστυνομικών αρχών και των δικαστικών προς τα θύματα και το γεγονός ότι στη δίκη του βιασμού το βάρος της απόδειξης βαρύνει διπλά το θύμα, διότι οφείλει να αποδείξει όχι μόνον ότι ο βιαστής της ήταν ένοχος αλλά και ότι η ίδια ήταν αθώα. Ανασταλτικός επίσης  παράγοντας είναι και η στάση της ίδιας της οικογένειας του θύματος η οποία θεωρεί το βιασμό ως δική της ηθική προσβολή. Επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι παρατηρήσεις της εκλιπούσας για τη συμπεριφορά των παραγόντων της δίκης. Επισημαίνει ότι οι κοινωνικές αντιλήψεις επηρεάζουν ιδιαίτερα τους δικαστές γεγονός που αποτυπώνεται κυρίως στις «σκληρές» ερωτήσεις που απευθύνουν στο θύμα στις υποθέσεις βιασμού. Σημειώνει δε ότι χρησιμοποιούν κάθε επιχείρημα για την απαλλαγή της κατηγορίας ενώ καυτηριάζει την στάση του τύπου ο οποίος καλλιεργεί αισθήματα συμπάθειας και επιείκειας προς τους βιαστές τα οποία ενστερνίζεται και το κοινό. Θεωρούσε γι αυτό πολύ σημαντικό τον ρόλο και την παρουσία του φεμινιστικού κινήματος ως πολιτικής αγωγής στις δικαστικές αίθουσες.

Από τότε που σημείωνε τα παραπάνω η εκλιπούσα έχουν γίνει αλλαγές στη χώρα μας για την αντιμετώπιση της έμφυλης βίας. Για παράδειγμα από το έτος 2019 λειτουργεί στην Ελληνική Αστυνομία επιχειρησιακή δομή από ειδικά εκπαιδευμένο προσωπικό σε θέματα ενδοοικογενειακής βίας που περιλαμβάνει Γραφεία Αντιμετώπισης Ενδοοικογενειακής Βίας στις περιφέρειες της χώρας και της Διευθύνσεις Αστυνομίας κάθε νομού. Επιπλέον στην σχετική ιστοσελίδα της Ελληνικής Αστυνομίας έχουν αναρτηθεί «Επικαιροποιημένες οδηγίες προς πολίτες και φορείς για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενιακής βίας».^[6]Επίσης στις Εισαγγελίες της χώρας λειτουργούν ειδικά τμήματα ενδοοικογενειακής βίας ενώ οι ίδιοι  δικαστές και  εισαγγελείς διοργανώνουν ημερίδες  συμμετέχουν σε συνέδρια επικαιροποιώντας τη γνώση και συμβάλλοντας στην αποτελεσματική αντιμετώπιση του φαινομένου. ^[7]

Δεν είναι όμως μόνον τα όποια προβλήματα θεσμικά, προσωπικά αλλά και η συνθήκη στην οποία εκδηλώνονται τα φαινόμενα έμφυλης βίας. Μία τέτοια περίπτωση ήταν η εποχή της πανδημίας η οποία  ανέδειξε τα προβλήματα της έμφυλης βίας. Στη χώρα μας σύμφωνα με τον κ. Γρ. Λέων, Πρόεδρο της Ελληνικής Ιατροδικαστικής Εταιρείας κατεγράφησαν τρεις δολοφονίες γυναικών ενώ αυξήθηκαν σημαντικά οι καταγγελίες το τελευταίο διάστημα κατά τη διάρκεια της πανδημίας^[8]. Με βάση τα στοιχεία που έδωσε στη δημοσιότητα στις 5 Μαΐου του τρέχοντος έτους η Γενική Γραμματεία Ισότητας και Οικογενειακής Πολιτικής η τηλεφωνική γραμμή SOS 15900 που λειτουργεί ο φορέας για τα θύματα ενδοοικογενειακής βίας έλαβε συνολικά 1769 κλήσεις τον μήνα Μάιο, τον Απρίλιο 1.070 και τον Μάρτιο 325! Η αύξηση των κλήσεων για τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας, όπως σημειώνεται, έχει τετραπλασιαστεί. Από τα παραπάνω δεδομένα προέκυψε ότι η πλειονότητα των θυμάτων ήταν γυναίκες και παιδιά. Η συνθήκη προκάλεσε την δημόσια παρέμβαση της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ) η οποία σημείωσε ότι «Η ΕΕΔΑ, θορυβημένη από την αύξηση των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας κατά την περίοδο του εγκλεισμού, επαναλαμβάνει την ανάγκη συστηματικής παροχής υπηρεσιών πρόληψης και ψυχολογικής, κοινωνικής, νομικής στήριξης και φιλοξενίας σε γυναίκες, συμπεριλαμβανομένων των αλλοδαπών και των προσφύγων, των γυναικών με αναπηρία και των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, που βρίσκονται σε απειλή»^[9].

Η στάση του κοινού σε πολλές περιπτώσεις δικαιολογεί τη βία όχι μόνον στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό. «Η στάση του κοινού δικαιολογεί τον βιασμό» ήταν το σοκαριστικό συμπέρασμα  των στοιχείων που αντλούνται από το Ευρωβαρόμετρο για τη βία με βάση το φύλο. Συνολικά, το 27% των Ευρωπαίων πιστεύουν ότι το σεξ χωρίς συγκατάθεση είναι δικαιολογημένο ή αποδεκτό, σε κάποιες περιπτώσεις. Στην Ελλάδα, αυτή την άποψη εξέφρασε το 32% των ερωτηθέντων στην έρευνα της Κομισιόν. Το ποσοστό είναι υψηλότερο στην ανατολική και κεντρική Ευρώπη, ξεπερνώντας το 40%, ενώ φτάνει το 55% στη Ρουμανία! Διαδομένη είναι αυτή η πεποίθηση, όπως προκύπτει και στην Ουγγαρία (47%), τη Βουλγαρία (43%) και την Τσεχία (42%), όπως αναφέρει η Washington Post, που δημοσίευσε την έρευνα. Όμως δεν φαίνεται να υπάρχει ξεκάθαρος γεωγραφικός διαχωρισμός, καθώς για παράδειγμα το 40% των Βέλγων δικαιολογεί σε κάποιες περιπτώσεις τον βιασμό, ενώ στη γειτονική Ολλανδία το αντίστοιχο ποσοστό είναι 15%.^[10]

Στην χώρα μας οργανωμένη έρευνα στάσεων κοινού δεν έχει ακόμη διενεργηθεί. Από την ενδιαφέρουσα έρευνα της Δρ. Σ. Παπαμιχαήλ (2005) προέκυψε ότι οι στάσεις του κοινού σχετικά με το φαινόμενο της κακοποίησης κινούνται μέσα στο πλαίσιο των μύθων που συνοδεύουν  την κακοποίηση  όπως: Δεν κακοποιούν μόνον  οι άνδρες αλλά και οι γυναίκες, Όλοι οι δράστες της κακοποίησης έχουν κοινά χαρακτηριστικά ή όσοι προβαίνουν στην κακοποίηση δεν μπορούν να ελέγξουν τον θυμό τους, οι γυναίκες προκαλούν την κακοποίησή τους κλπ^[11]. Τα ΜΜΕ μπορούν να συμβάλλουν σημαντικά στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης στα θέματα της βίας κατά των γυναικών. Επίσης  μπορεί να συντελέσουν στον έλεγχο μέσα από την προβολή των δικαιωμάτων των θυμάτων και των αρμόδιων υπηρεσιών υποστήριξής τους.

H γνώση των δικαιωμάτων αποτελεί τον καλύτερο τρόπο προκειμένου οι γυναίκες να διεκδικήσουν και να ενεργοποιηθούν Για αυτό η νομική συμβουλευτική αποτελεί μια πολύ σημαντική υπηρεσία στην άρση του κοινωνικού αποκλεισμού των γυναικών και στη διευκόλυνση της κοινωνικής τους ενσωμάτωσης.. Σε πολλές δε περιπτώσεις η νομική συμβουλευτική για την επιτυχέστερη έκβασή της χρειάζεται να συμπληρωθεί μέσω της δικαστικής άσκησης αυτών των δικαιωμάτων (ΝΟΜΙΚΗ ΒΟΗΘΕΙΑ). Η ίδια η εκλιπούσα ως δικηγόρος είχε αναδείξει το θέμα λέγοντας χαρακτηριστικά ότι «Μόνο στις δίκες των βιασμών το θύμα χρειάζεται υπεράσπιση! Για να μπορέσει να επιτύχει την καταδίκη του βιαστή της. Στις άλλες ποινικές δίκες υπεράσπιση χρειάζονται μόνο οι κατηγορούμενοι».

Ιδιαίτερα σημαντική αναδεικνύεται η νομική συμβουλευτική για την αποτελεσματικότητα του θεσμού της ΝΟΜΙΚΗΣ ΒΟΗΘΕΙΑΣ. Ο θεσμός της ΝΟΜΙΚΗΣ ΒΟΗΘΕΙΑΣ προβλέπεται με το ν. 3226/2004 όπως τροποποιήθηκε με τον Ν. 4596/2019.  Ειδικότερα προβλέπεται ότι δικαιούχοι νομικής βοήθειας είναι οι χαμηλού εισοδήματος πολίτες της χώρας μας και των υπόλοιπων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και οι πολίτες τρίτου κράτους, εφόσον νομίμως κατοικούν ή έχουν συνήθη διαμονή στην Ε. Ένωση. Πρόσφατα ο ΔΣΑ εξέδωσε τον Κανονισμό λειτουργίας του θεσμού της νομικής βοήθειας που περιλαμβάνει τις λεπτομέρειες του θεσμού.^[12]

Στο εξωτερικό προβλέπονται αντίστοιχοι θεσμοί ΝΟΜΙΚΗΣ ΒΟΗΘΕΙΑΣ, μάλιστα δε με ευρύτερο χαρακτήρα, καθόσον καλύπτεται όχι μόνο η δικαστική διεκδίκηση αλλά και η εξωδικαστική ρύθμιση της διαφοράς. Ειδικότερα στην Αυστρία η νομική βοήθεια προβλέπεται στους Κώδικες Πολιτικής και Διοικητικής Δικονομίας, χορηγείται δε υπό τον όρο της οικονομικής αδυναμίας των εναγόντων αλλά και της βασιμότητας των διεκδικήσεων (ελάχιστη προϋπόθεση: η μη κακόβουλη διεκδίκηση). Στη Γαλλία αναγνωρίζεται το δικαίωμα στην πρόσβαση στο δικαίωμα (τη νομική βοήθεια), το οποίο καλύπτει και την εξωδικαστική διαδικασία αλλά και τη διαδικασία πριν τη συζήτηση στο ακροατήριο, δηλ. στην ουσία τη νομική συμβουλευτική. Η νομική βοήθεια καλύπτει όχι μόνον Γάλλους υπηκόους αλλά και αλλοδαπούς, υπό προϋποθέσεις και για κάποιες διαδικασίες. Στη Γερμανία επίσης η νομική βοήθεια καλύπτει όλες τις διαδικασίες με την προϋπόθεση της επιτυχούς έκβασης της δίκης. Όσον αφορά αυτό το κριτήριο της πιθανολόγησης της δικαστικής επιτυχίας, το Συνταγματικό Δικαστήριο της Γερμανίας έκρινε ότι «ο δικαστής οφείλει να ελέγχει αν ένα πρόσωπο με επαρκή οικονομικά μέσα ευλόγως θα αποφάσιζε να κινήσει μια δικαστική διαδικασία ή να αμυνθεί κατ’ αυτής» (ΚΕΘΙ, 2002: 28).

Σήμερα το δίκαιό μας περιλαμβάνει δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα  ρυθμίσεων που αφορούν κατεξοχήν τις γυναίκες. Το ένα παράδειγμα αφορά το Π.Δ. 233/2003 για την «Προστασία και αρωγή στα θύματα των εγκλημάτων των άρθρων 323, 323^Α, 349, 351 και 351^Α ΠΚ, με το οποίο εισήχθη στο ποινικό δικονομικό μας σύστημα το «προνοιακό πρότυπο της ποινικής δίκης», το οποίο και διευρύνθηκε με το Ν. 3226/2004 για την «Παροχή νομικής βοήθειας σε πολίτες χαμηλού εισοδήματος». Όπως γίνεται δεκτό το προνοιακό μοντέλο περιλαμβάνει, εκτός από την οικονομική ενίσχυση του παθόντα και του κατηγορουμένου, την ψυχολογική στήριξη, τη νομική βοήθεια και αστυνομική προστασία όσων έχουν την ανάγκη. Μάλιστα διευκρινίζεται ότι η ενημέρωση αυτή θα πρέπει να γίνεται από το διενεργούντα οποιαδήποτε διαδικαστική πράξη τον  πρόεδρο του δικαστηρίου, εισαγγελέα, ανακριτή, ανακριτικό υπάλληλο) προς τα πρόσωπα στα οποία απευθύνεται (κατηγορούμενο, παρέχοντα εξηγήσεις, πολιτικώς ενάγοντα, μάρτυρα, πραγματογνώμονα, διερμηνέα κ.λπ.). Προτείνεται δηλ. μία ευρύτερη κατηγορία προσώπων τα οποία θα ενημερώνονται στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας. Αν και η συμβουλευτική διαδικασία είναι διαφορετική, η παραπάνω εφαρμογή του προνοιακού μοντέλου της ποινικής δίκης διευκολύνει τη νομική συμβουλευτική, καθόσον πλέον, εκτός από την ουσιαστική «υποστήριξη» (νομική αλλά και ψυχολογική) που επιχειρεί, έχει και μία συμβολική διάσταση, την ενημέρωση των παραγόντων της δίκης, στοιχείο ιδιαίτερα σημαντικό, κυρίως όταν παράγοντες τέτοιοι είναι πρόσωπα με κοινωνικές ιδιαιτερότητες, για τα οποία πολλές φορές η γνώση των δικαιωμάτων τους αποτελεί προϋπόθεση «διαβίωσης». Προχωρώντας δε ένα βήμα παραπέρα, υποστηρίζεται ότι η «νομική διαφώτιση των προσώπων της δίκης θα πρέπει να αποτελέσει επί ποινή ακυρότητας της διαδικαστικής πράξης που θα ενεργηθεί, πάγιο γνώμονα συμπεριφοράς των επιφορτισμένων με εισαγγελικά ή δικαιοδοτικά καθήκοντα », ενώ η νομική διαφώτιση παρομοιάζεται με την ιατρική ενημέρωση του ασθενούς από τον ιατρό του (Λίβος, 2005: 305, Συμεωνίδης, 2004: 1485-1505)^[13]

Ένα δεύτερο παράδειγμα σε επίπεδο αστικής ρύθμισης αποτελεί ο Ν. 3500/06, που αφορά τη ρύθμιση θεμάτων ενδοοικογενειακής βίας. Ειδικότερα ο νόμος αυτός, στο κεφάλαιο για την αρωγή των θυμάτων, ορίζει στο άρ. 22 το ευεργέτημα της πενίας, προβλέποντας σχετικά ότι «στα θύματα ενδοοικογενειακής βίας, τα οποία ζητούν τη λήψη ασφαλιστικών μέτρων για προσωρινή ρύθμιση της κατάστασης, εξαιτίας του συγκεκριμένου περιστατικού, παρέχεται το ευεργέτημα της πενίας με μόνη την απόδειξη του περιστατικού βίας, σύμφωνα με τις διατάξεις των άρ. 194 επ. του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, αν αδυνατούν να καταβάλουν, έστω και προσωρινά, τις απαιτούμενες δικαστικές δαπάνες». Μάλιστα η Σύμβαση της Κων/πολης στο μεν αρ. 57 προβλέπει ότι τα μέρη θα πρέπει να προβλέπουν δικαίωμα παροχής νομικής συνδρομής και δωρεάν νομικής βοήθειας σε θύματα σύμφωνα με τους όρους που προβλέπονται από την εσωτερική τους νομοθεσία. Ενώ περαιτέρω ορίζει ότι τα μέρη θα λαμβάνουν τα αναγκαία νομοθετικά ή άλλα μέτρα προκειμένου να διασφαλίσουν ότι τα θύματα έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες οι οποίες διευκολύνουν την αποκατάστασή τους από τις συνέπειες της βίας. Τα μέτρα αυτά θα περιλαμβάνουν, όπου απαιτείται, υπηρεσίες όπως νομικές και ψυχολογικές συμβουλές, οικονομική βοήθεια, στέγαση, μόρφωση, εκπαίδευση και παροχή συνδρομής στην εξεύρεση απασχόλησης

Επιπλέον πολλοί φορείς από την κοινωνία των πολιτών παρέχουν νομική υποστήριξη και υπεράσπιση των γυναικών. «Όλες ασφαλείς» ονομάζεται το πρόγραμμα που υλοποιεί το κέντρο ΔΙΟΤΙΜΑ σε συνεργασία με το Δήμο της Αθήνας και παρέχει νομική συμβουλευτική και εκπροσώπηση σε γυναίκες θύματα ενδοοικογενειακής βίας κατοίκους ή δημότες Αθήνας ελληνίδες και μετανάστριες χαμηλού εισοδήματος. Ανάλογες υπηρεσίες με κάποιες ειδικότερες προϋποθέσεις και κριτήρια παρέχουν και άλλοι φορείς.^[14]

Για την καλύτερη παροχή υπηρεσιών νομικής συμβουλευτικής απαραίτητη είναι η εκπαίδευση των επαγγελματιών.  Η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης  ρητά ορίζει στο άρ. 15 παρ. 1 ότι «τα Μέρη θα παρέχουν ή θα ενισχύουν την κατάλληλη εκπαίδευση προς τους επαγγελματίες του κλάδου οι οποίοι ασχολούνται με τα θύματα ή τους δράστες όλων των πράξεων βίας που καλύπτονται από το πεδίο εφαρμογής της παρούσας Σύμβασης, σχετικά με την πρόληψη και τον εντοπισμό αυτής της βίας, την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών, τις ανάγκες και τα δικαιώματα των θυμάτων, καθώς και τον τρόπο πρόληψης της δευτερεύουσας θυματοποίησης. Επιπροσθέτως  στην παρ.  2. παροτρύνει τα μέρη να ενθαρρύνουν «όπως η εκπαίδευση που αναφέρεται στην παράγραφο 1 συμπεριλάβει εκπαίδευση πάνω στο συντονισμό συνεργασίας μεταξύ των διαφόρων φορέων που θα δώσει τη δυνατότητα για ένα εμπεριστατωμένο και κατάλληλο χειρισμό των  παραπομπών σε περιπτώσεις βίας που καλύπτονται από την έκταση εφαρμογής της παρούσας σύμβασης».

Το τελευταίο αυτό σημείο της Σύμβασης που αφορά τη συνέργεια των φορέων και των υπηρεσιών είναι ιδιαίτερης σημασίας. Η διάσπαση των υπηρεσιών, η συχνή παραπομπή από φορέα σε φορέα και υπηρεσία συχνά αποθαρρύνουν το θύμα από τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων του ενώ σε πολλές περιπτώσεις το θύμα σε όλη αυτή τη διαδικασία επαναθυματοποιείται. Είναι σημαντικό γι αυτό το λόγο να δημιουργηθεί ένα σταθερό και καλά συντονισμένο πλέγμα  φορέων και υπηρεσιών το οποίο θα είναι πολύ καλά «κουμπωμένο» και οργανωμένο στα επιμέρους μέρη του. Στο εξωτερικό μέσα από την διαδικασία των πρωτοκόλλων συνεργασίας που συνάπτονται σε περιφερειακό επίπεδο μεταξύ των αρμοδίων φορέων διασφαλίζεται η καλύτερη παροχή των υπηρεσιών. Στην χώρα μας υλοποιήθηκε πριν από χρόνια το πρόγραμμα με την κομβική ονομασία “LEXOP: Lex-operators -all together for women victims of intimate partner violence” και θέμα την επιμόρφωση των επαγγελματικών που εμπλέκονται στη διαδικασία της αντιμετώπισης της ενδοοικογενειακής βίας. Μέσα από την πολυπρισματική αυτή συνεργασία των επαγγελματιών του χώρου (δικαστών εισαγγελέων, δικηγόρων, ιατροδικαστών και αστυνομικών) προέκυψε η ανάγκη δημιουργίας πρωτοκόλλων συνεργασίας μεταξύ των επαγγελματιών καθώς και ενός δικτύου συνεργασίας για την αποτελεσματικότερη παροχή υπηρεσιών. Επίσης το πρόγραμμα αυτό επεξεργάστηκε  κείμενο με χρήσιμο υλικό πολύ χρηστικό για τους δικηγόρους με τίτλο «Οδηγός για δικηγόρους: Συνεργασία για την αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών^[15]

Στα δικαιώματα και την υποστήριξή τους η εκλιπούσα αφιέρωσε ένα μεγάλο μέρος της ζωής της  όπως και στους αγώνες των γυναικών γιατί όπως η ίδια υποστήριζε

                                                          «Δεν είμαστε κατηγορία. Είμαστε το μισό...».

Φωτεινή Μηλιώνη,  Δρ. Νομικής, Δ/ντρια ΝΠΙΔ Επάνοδος