«Υπάρχουν άνθρωποι που περνούν από τη ζωή μας και άλλοι που τη σφυρηλατούν...»

Αν. Καθ. Αθανασία Συκιώτου

Στις 12 Φεβρουαρίου 2022, σε ηλικία 80 ετών, έφυγε από τη ζωή η Mireille Delmas-Marty, μια από τις μεγαλύτερες νομικές μορφές του 20^ου αι. (βλ. ειδική έκδοση World Media Network, Οι πρωτοπόροι του 21ου αιώνα, εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 25-27 Δεκεμβρίου 1999, σελ. 2 και 16), αφήνοντάς μας απίστευτα φτωχότερους παρά το τεράστιο έργο που άφησε πίσω της.

Η Mireille Delmas-Marty ήταν εξαίρετη πανεπιστημιακός που ξεκίνησε με υφηγεσία στο ποινικό δίκαιο και στις εγκληματολογικές επιστήμες για να επεκταθεί εν τέλει στη βαθύτατη γνώση ολόκληρου του Δικαίου. Ξεκίνησε την ακαδημαϊκή της καριέρα στο Πανεπιστήμιο της Λίλλης και στη συνέχεια της Σορβόννης, για να συνεχίσει το 2002 στο Κολλέγιο της Γαλλίας, κατέχοντας την έδρα «Συγκριτικές νομικές σπουδές  και διεθνοποίηση του δικαίου», όπου και περάτωσε την καριέρα της το 2012. Ήταν επίτιμη διδάκτωρ πολλών πανεπιστημίων σε όλο τον κόσμο και μέλος της Ακαδημίας Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών της Γαλλίας.  Επίσης, είχε διατελέσει Πρόεδρος της Εποπτικής Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Καταπολέμησης της Απάτης, μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Γαλλικής Επιτροπής για την UNESCO, καθώς και Ειδικός Σύμβουλος του Εισαγγελέα του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Το 2016 της απονεμήθηκε ο τίτλος του Μέγα Αξιωματικού της Λεγεώνας της Τιμής της Γαλλίας. Είχε προεδρεύσει ή συμμετάσχει σε πολυάριθμες επιτροπές, μεταξύ των οποίων για την αναθεώρηση του γαλλικού Συντάγματος, τη μεταρρύθμιση του γαλλικού ποινικού κώδικα και του κώδικα ποινικής δικονομίας ή για τη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού ποινικού φορέα. Στην Mireille Delmas-Marty οφείλουμε τον θεσμό της Ευρωπαϊκής Εισαγγελίας χάρη στο οραματικό σχέδιο του Corpus Juris, του οποίου υπήρξε η συντονίστρια. Τα πολυάριθμα βιβλία της έχουν μεταφραστεί σε 11 γλώσσες (αγγλικά, γερμανικά, ελληνικά, ιταλικά, ολλανδικά, πορτογαλικά, σλοβένικα, τουρκικά, φάρσι, αραβικά και κινέζικα).

Η Mireille Delmas-Marty αφιέρωσε τη ζωή της να ερευνά τη θέση του δικαίου απέναντι στις   μεταμορφώσεις του σύγχρονου κόσμου. Παρά την λεπτεπίλεπτη σιλουέτα της (ζύγιζε περίπου 40 κιλά), διέθετε ένα τεράστιο πνεύμα πολύ πιο μπροστά από την εποχή της.

Είχα την απίστευτη τύχη να έχω μαθητεύσει κοντά της, σε προδιδακτορικό και διδακτορικό επίπεδο, όταν ήταν καθηγήτρια μου στη Σορβόννη και επιβλέπουσα της διατριβής μου και εκτός από την ευρύτητα των γνώσεων της, τη σφαιρικότητα, την λεπτομερή της εμβάθυνση σε κάθε θεματική, αλλά και τη δυνατότητα διεπιστημονικής σύγκρισης που διέθετε σε  κάθε τομέα του δικαίου, κάτι που αποτελεί εξαιρετικό προτέρημα για νομικό, είχε σπάνιες αρετές και ως άνθρωπος. Η Mireille Delmas-Marty είχε τεράστια ευρύτητα πνεύματος, αλλά και ψυχής, με εξαιρετικά ανεπτυγμένη ενσυναίσθηση  και καλοσύνη. Υπήρξε ακούραστη οραματίστρια ενός καλύτερου κόσμου, έχοντας αφιερώσει τη ζωή της και το έργο της σ’αυτό τον στόχο και στην προάσπιση των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών σε παγκόσμιο επίπεδο.

Η Mireille Delmas-Marty ήταν η μοναδική που έβλεπε το Δίκαιο σφαιρικά, ως αδιάσπαστο Όλον και όχι κατακερματισμένο σε κλάδους και η πρώτη που τόνισε την ανάγκη για μια ασαφή λογική του Δικαίου σε υπερεθνικό επίπεδο, με προϋπόθεση την ύπαρξη ενός νομικού πλουραλισμού βασισμένου σε κοινές αρχές συνυφασμένες με τα ανθρώπινα δικαιώματα (Le Flou du droit: Du code pénal aux droits de l'homme, Quadrige, PUF, 2004). Ταυτόχρονα, ήταν πολύ μπροστά από την εποχή της, γιατί πολύ πιο πριν από την εδραίωση της παγκοσμιοποίησης είχε ήδη εντοπίσει τα νομικά και κοινωνικά προβλήματα που θα προέκυπταν από αυτήν σε εθνικό επίπεδο.

Στην αρχή της καριέρας της έδωσε έμφαση στην Αντεγκληματική πολιτική ως θεωρίας κοινωνικού ελέγχου, μέσω των μοντέλων Αντεγκληματικής πολιτικής που συνέλαβε και οικοδόμησε η ίδια, μελετώντας και ταξινομώντας τα διάφορα νομικά και κοινωνικά συστήματα απάντησης στο έγκλημα με το έργο της «Πρότυπα και τάσεις Αντεγκληματικής πολιτικής» (1983, μεταφρ. στα ελληνικά: Χρ. Ζαραφωνίτου, 2002), που εκτός από την εμφανή διεπιστημονικότητά του, δημιουργεί μια «υπερ-θεωρία» (ultra-theorie) δικαίου, η οποία εκφεύγει από τα όρια ενός, περιορισμένου νομικού συστήματος. Μέσα από την αποδόμηση των υφισταμένων συστημάτων Αντεγκληματικής πολιτικής, επιχειρεί να κατανοήσει τις επιρροές που δέχεται το κάθε μοντέλο και πώς δημιουργείται αλλά και ποιες δυνάμεις είναι ικανές να οδηγήσουν στην ολίσθηση και αποδόμηση του. Η κατασκευή μοντέλων και τάσεων της Αντεγκληματικής πολιτικής και η μελέτη των ιδεολογικών ρευμάτων, τα οποία συμβάλλουν στη διαμόρφωσή της, οδηγεί στους συσχετισμούς των πολιτικο-οικονομικο-κοινωνικών δυνάμεων, που επιτρέπουν την κατανόηση της λογικής στη λήψη αποφάσεων για τη μορφή που θα πάρει η Αντεγκληματική πολιτική, που στη βάση της παραμένει πάντα πολιτική, γι’αυτό και επηρεάζεται από τις εκάστοτε πολιτικές αποφάσεις που άλλωστε καθορίζουν και τον σχηματισμό ή τη διατήρηση του μοντέλου της Αντεγκληματικής πολιτικής.

Η Mireille Delmas-Marty θεωρούσε ότι η βάση της Αντεγκληματικής πολιτικής είναι η Φιλοσοφία του Δικαίου, αφού το θεμελιώδες ερώτημα που πρέπει να προηγείται οποιασδήποτε υιοθέτησης δικαιικού κανόνα είναι «τί Δίκαιο θέλουμε να έχουμε για την κοινωνία;». Έβλεπε επίσης την Αντεγκληματική πολιτική όχι μόνο στενά μέσα στο πλαίσιο της ποινικής δικαιοσύνης, αλλά ως εργαλείο κοινωνικού ελέγχου που, ως τέτοιο, απαιτεί γνώσεις όλων των κλάδων του Δικαίου για να είναι σε θέση κανείς να προτείνει το κατάλληλο εργαλείο ρύθμισης και κυρίως συμμόρφωσης σε ένα κανόνα δικαίου. Ταυτόχρονα, η Αντεγκληματική πολιτική απαιτεί από τον νομικό και μια αφαιρετική ικανότητα για να μπορεί να βλέπει από μακριά το φιλελεύθερο και δημοκρατικό μοντέλο Αντεγκληματικής πολιτικής για να είναι σε θέση διαπιστώσει εάν και ποια ενέργεια ενδέχεται να προκαλέσει ολίσθηση ή και ανατροπή του. Έδωσε μεγάλη μάχη για να μην ολισθήσει αυτό το μοντέλο σε αυταρχικό την εποχή της παγκοσμιοποίησης και των μέτρων αυξημένης ασφάλειας.

Στη συνέχεια, ασχολήθηκε με πολλά και διαφορετικά ζητήματα, που τα περισσότερα είχαν ως κοινό τόπο τον ρόλο του Δικαίου και των δικαιωμάτων του ανθρώπου απέναντι στην ραγδαία προέλαση της παγκοσμιοποίησης τα τελευταία 30 χρόνια. Η Mireille Delmas-Marty κατάλαβε πρώτη τη διάσταση που δημιούργησε η παγκοσμιοποίηση μεταξύ προστασίας της αγοράς και προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Παράλληλα, αντιλήφθηκε -και πάσχισε όσο μπόρεσε- να αποτρέψει την ολίσθηση του φιλελεύθερου και δημοκρατικού μοντέλου Αντεγκληματικής πολιτικής σε αυταρχικό λόγω των μέτρων αυξημένης ασφάλειας, καυτηριάζοντας την υπέρμετρη  καταστολή (Libertés et sûreté dans un monde dangereux, Seuil, 2009). Κατ’αυτήν, η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης μπορεί μεν να άνοιξε πρωτοφανείς δυνατότητες, αλλά ταυτόχρονα περικλείει μεγάλες απειλές για τον άνθρωπο και ολόκληρο το οικοσύστημα, προκαλώντας έτσι μια κυρίαρχη υποχώρηση σε έναν ολοένα και πιο «αποπροσανατολισμένο» κόσμο.

Στο πλαίσιο της παγκόσμιας διακυβέρνησης, όπως διαμορφώθηκε, η Mireille Delmas-Marty δεν διακρίνει χώρο για έναν νομικό ανθρωπισμό. Ωστόσο, βαθύτατα αισιόδοξη στην ανθρώπινη φύση, αντιτείνει στην επερχόμενη κατάρρευση την οικουμενικότητα και την κοινότητα ενός αλληλέγγυου και πλουραλιστικού πεπρωμένου (Forces imaginantes du droit, 4 τόμοι, εκδ. Seuil, 2004-2011). Πολύ νωρίς αναρωτήθηκε ποιος είναι ο ρόλος του Δικαίου στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, δεδομένου ότι η τελευταία, αφενός ενισχύει τον «νομικό ανθρωπισμό» μέσω της διεθνούς ανάπτυξης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της δημιουργίας διεθνούς ποινικής δικαιοσύνης και  από την άλλη, τον απειλεί με τους αυστηρότερους ελέγχους της μετανάστευσης, την αύξηση του κοινωνικού αποκλεισμού, την αύξηση των περιβαλλοντικών εγκλημάτων, την εμμονή των σοβαρότερων διεθνών εγκλημάτων ή τους κινδύνους υποδούλωσης του ανθρώπου που διαφαίνονται από την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών. Έβλεπε δε, ότι τρία είναι τα στοιχήματα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης: αντίσταση στην απανθρωποίηση, απόδοση ευθύνης σε όσους ευθύνονται γι’αυτήν και πρόληψη των μελλοντικών κινδύνων (Résister, responsabiliser, anticiper, Seuil, 2013). Πριν από είκοσι χρόνια είχε ήδη ασχοληθεί με τους κινδύνους της βιοτεχνολογίας και την παρέμβαση των νέων επιστημών στα γονίδια για την κατασκευή ενός υπερανθρώπου (Clonage humain - Droits et sociétés : étude franco-chinoise, Société de législation comparée, 2002).

Τα τελευταία χρόνια της άρεσε να παίζει με αντίθετες έννοιες όπως ελευθερία/ασφάλεια, συνεργασία/ανταγωνισμός, ένταξη/αποκλεισμός, καινοτομία/διατήρηση, αλλά και να εκφράζεται μέσα από μεταφορές και ναυτικά σύμβολα (Aux quatre vents du monde, Seuil, 2016), θεωρώντας ότι για να βγούμε από τη δύνη της παγκοσμιοποίησης πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τον νομικό ανθρωπισμό ως πυξίδα (Sortir du pot au noir – L’humanisme juridique comme boussole, Buchet Chastel, 2019). Δεδομένου ότι σήμερα ζούμε σ’έναν κόσμο παγιδευμένο σε αντίθετους ανέμους, ανάμεσα στην παράλυση και το ναυάγιο, θεωρούσε ότι είναι δύσκολο «να βρούμε πυξίδα που θα μας επέτρεπε να ξεφύγουμε από την αταξία, να σταθεροποιήσουμε το ασταθές και να σκεφτούμε το απρόβλεπτο», γιατί δεν αρκεί να τοποθετήσουμε την ανθρωπότητα και τις αξίες της στο κέντρο του κόσμου, αλλά επιπλέον είναι απαραίτητο «να ρυθμίσουμε τους ανέμους γύρω από κοινές αρχές και να εφεύρουμε την πυξίδα ενός ανθρωπισμού που θα επεκτείνεται σ’ολόκληρο τον πλανήτη και θα καθοδηγεί τους ανθρώπους στους απρόβλεπτους δρόμους του κόσμου» (Une boussole des possibles – Gouvernance mondiale et humanismes juridiques, Leçon de clôture prononcée le 11 mai 2011, Collège de France, 2020).

Η Mireille Delmas-Marty σεβόταν απόλυτα όλα τα έμβια όντα, αλλά και τον πλανήτη σε σύνολο και πάσχιζε ενεργά για την προστασία του. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ήταν καθοριστική η συμβολή της στην υιοθέτηση της Σύμβασης των Παρισίων για την κλιματική αλλαγή του 2016, που είναι ίσως η μόνη Σύμβαση που έχει τύχει καθολικής  αποδοχής από τα Κράτη μέλη του ΟΗΕ (196 κράτη μέλη του ΟΗΕ την έχουν υπογράψει), παρ’όλο που ακόμη περιμένουμε να δούμε κάποιο θετικό βήμα.

Η σκέψη της για την αναζήτηση ενός Δικαίου που μπορεί να καταστεί οικουμενικό πρότεινε σημεία αναφοράς για μια ειρηνική και ενωμένη παγκόσμια διακυβέρνηση.

Σ’ ένα από τα τελευταία της άρθρα (εφημερίδα Le Monde, 2 Μαρτίου 2021) τόνισε και πάλι τη φρενίτιδα για την ασφάλεια και τις οπισθοδρομήσεις που αυτή επιβάλλει στο κράτος δικαίου, αυτή τη φορά σχετικά με τα μέτρα κατά της πανδημίας, όπου κατήγγειλε «την ίδια εμμονή με την ασφάλεια, το ίδιο όνειρο ενός κόσμου χωρίς κίνδυνο, έγκλημα και ασθένειες», καταλήγοντας ότι θα χαιρόταν αν δεν γνώριζε «πόσο εύκολα το όνειρο ενός τέλειου κόσμου μπορεί να μετατραπεί σε εφιάλτη των κοινωνιών του φόβου.»

Ας είμαστε άξιοι της νομικής κληρονομιάς που μας άφησε!

Αθανασία Συκιώτου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΔΠΘ