Θέατρο και Φυλακή - Συνεντεύξεις αποφυλακιζομένων

Έλενα Φώτου

Στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του Crime and Media Lab – Oμάδα Εργασίας για το Έγκλημα και την Απεικόνισή του στα ΜΜΕ του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος (ΚΕ.Μ.Ε.) ολοκληρώθηκε στις αρχές του 2021 το πρώτο μέρος της εκτενούς μελέτης με τίτλο “Θέατρο και Φυλακή” (Ιούνιος 2020- Φεβρουάριος 2021), με Επιστημονικά Υπεύθυνη την Αγγελική Καρδαρά. Δρα Τμήματος ΕΜΜΕ ΕΚΠΑ, Φιλόλογο, Συγγραφέα-Εισηγήτρια και Εκπαιδεύτρια E-Learning ΕΚΠΑ. Η μελέτη περιλαμβάνει ένα μεγάλο θεωρητικό κείμενο[1] για την εξέλιξη και τη σπουδαιότητα του θεάτρου ως καλλιτεχνική και εκπαιδευτική δραστηριότητα εντός των καταστημάτων κράτησης, καθώς και τρεις συνεντεύξεις[2] με θεατρικούς παιδαγωγούς/σκηνοθέτες/θεατρικούς εμψυχωτές με πολυετή πείρα που ανέδειξαν ποικίλες πτυχές του ζητήματος και πληροφορίες άγνωστες στο ευρύτερο κοινό.

Στο δεύτερο μέρος της μελέτης επιδιώκουμε να προσεγγίσουμε το συγκεκριμένο ζήτημα από την πλευρά αυτή τη φορά δύο αποφυλακιζομένων. Ο πρώτος συνεντευξιαζόμενος παρακολούθησε και συμμετείχε σε θεατρικές δραστηριότητες όσο ήταν κρατούμενος, αλλά και μετά την αποφυλάκισή του. Ο δεύτερος συνεντευξιαζόμενος άρχισε να συμμετέχει σε θεατρικές δραστηριότητες μετά την αποφυλάκισή του, τις οποίες και συνεχίζει μέχρι και σήμερα.

Στην παρούσα δημοσίευση θα παρουσιάσουμε αυτοτελώς την συνέντευξη του πρώτου συνεντευξιαζόμενου και θα ακολουθήσει σε επόμενο τεύχος, επίσης αυτοτελώς, η συνέντευξη του δεύτερου συνεντευξιαζόμενου.

Οι συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν τον Οκτώβριο του 2021 και τα σημαντικά πορίσματα που μπορούμε να εξάγουμε από τα λεγόμενα των δύο συνεντευξιαζομένων είναι: α) η ευεργετική επίδραση του θεάτρου στη ζωή αυτών των ανθρώπων εντός φυλακής αλλά και με την επιστροφή τους στην κοινωνία, β) η σπουδαιότητα του θεάτρου στο να εκφραστούν καλύτερα, να αναγνωρίσουν τα συναισθήματά τους, να βελτιώσουν τη σχέση με τον εαυτό τους και εν συνεχεία με τους άλλους,  γ) η ανάγκη καλύτερης οργάνωσης και επίσημης ενημέρωσης εντός των καταστημάτων κράτησης σχετικά με την εκπαίδευση, τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες, αλλά και σχετικά με τους φορείς υποστήριξης μετά την αποφυλάκιση, δ) η ανάγκη ύπαρξης ειλικρινούς προσέγγισης απέναντι στους κρατούμενους για το χτίσιμο αμοιβαίας εμπιστοσύνης, ε) κομβικό σημείο η ύπαρξη στήριξης μετά την αποφυλάκιση (ψυχολογική στήριξη, στέγαση, εργασία, υποστήριξη της οικογένειας, βοήθεια κατά τις γραφειοκρατικές διαδικασίες εκδόσεων άδειας παραμονής ή άλλων σχετικών εγγράφων).

Είναι σημαντικό να υπογραμμισθεί πως, σύμφωνα με τα λεγόμενά τους σχετικά με τη συνολική συμμετοχή τους στη θεατρική διαδικασία, αναδεικνύεται το πλήθος θετικών εμπειριών που βίωσαν, μεταξύ των οποίων θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την έκφραση και αναγνώριση των συναισθημάτων τους, καθώς και την ανακάλυψη ικανοτήτων που δεν γνώριζαν προηγουμένως πως διέθεταν ή που δεν τους είχε δοθεί ποτέ άλλοτε η ευκαιρία να γνωρίσουν. Μέσα από την επαφή τους με το θέατρο άρχισαν να αγκαλιάζουν και να ανακαλύπτουν πτυχές του εαυτού τους, την ύπαρξη των οποίων αγνοούσαν, και παράλληλα, τον αγάπησαν περισσότερο. Προσέγγισαν από την αρχή το κομμάτι της εμπιστοσύνης τόσο απέναντι στους άλλους, όσο και απέναντι στον εαυτό τους. Οι “κρίσιμοι άλλοι” ήταν άνθρωποι που τους προσέγγισαν χωρίς προκαταλήψεις και με ειλικρινή διάθεση για βοήθεια και υποστήριξη.

Αναδεικνύεται ακόμα η ανάγκη τους να αποδεχτούν συνολικά τον εαυτό τους και ταυτόχρονα η σημαντική ευκαιρία που οι ίδιοι αισθάνονται ότι τους δίνεται προκειμένου να επαναξιολογήσουν τις καταστάσεις που σημάδεψαν τη ζωή τους και να τολμήσουν να δοκιμάσουν τα όριά τους με ένα θετικό πρόσημο αυτήν τη φορά. Τέλος, μέσω της θεατρικής διαδικασίας κατάφεραν να δημιουργήσουν μια ιδιαίτερη σχέση με το κοινό των παραστάσεων. Επιθυμούν το χειροκρότημα και την αποδοχή, αλλά ενδιαφέρονται επιπλέον να προσφέρουν παίζοντας: επιθυμούν το κοινό τους να γελάσει, να προβληματιστεί, να συνδεθεί μαζί τους νοητά και να μοιραστούν από κοινού τη θεατρική εμπειρία σε μια διαδικασία ειλικρινούς ανθρώπινης αλληλεπίδρασης.

Καταλήγοντας, είναι βαθιά συγκινητικό και αποτελεί ένα πολύ δυνατό μήνυμα προς την ευρύτερη κοινωνία το ότι νέοι άνθρωποι που έχουν βρεθεί στους κύκλους της παρανομίας, έχουν εκτίσει ποινή φυλάκισης βιώνοντας την πολύ σκληρή εμπειρία του εγκλεισμού, αντλούν μέσα από το θέατρο και τη συμμετοχή τους σε μια παράσταση ελπίδα και νιώθουν ότι η ζωή τους μπορεί να αλλάξει προς το καλύτερο, πως έχουν πια τη δύναμη να μη γυρίσουν στα παλιά αλλά να κάνουν μια νέα αρχή, να ανοίξουν ένα νέο κεφάλαιο στη ζωή τους, με μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και τις δυνάμεις τους. Στο σημείο αυτό αξίζει να δώσουμε συγχαρητήρια και σε εκείνους τους ανθρώπους που προσφέρουν ψυχή στο να βοηθήσουν νέους ανθρώπους να στηριχτούν ξανά στα πόδια τους με την αποφυλάκισή τους. Γιατί όλοι αξίζουν μια πραγματική ευκαιρία στη ζωή, ειδικά εάν την έχουν στερηθεί στα πολύ τρυφερά χρόνια της παιδικής τους ηλικίας και με βίαιο μάλιστα τρόπο, όπως δυστυχώς καταγράφεται σε πολλές ιστορίες νέων που βρέθηκαν έγκλειστοι στις φυλακές…. 

ΠΡΩΤΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Η πρώτη συνέντευξή μας αφορά τον Ρ.Μ., ο οποίος ήταν κρατούμενος από τα 20 (2010) έως τα 24 του έτη και σήμερα είναι 32 ετών. Ξεκίνησε την ενασχόλησή του με το θέατρο όντας κρατούμενος, δραστηριότητα που συνεχίζει μέχρι και σήμερα. Για να μπορέσει να ανταπεξέλθει ψυχολογικά στον εγκλεισμό και παράλληλα να λάβει καινούργιες γνώσεις, συμμετείχε σε όλες τις διαθέσιμες εκπαιδευτικές δραστηριότητες. Έδωσε Πανελλήνιες στις οποίες κατάφερε όντας κρατούμενος να περάσει σε Πανεπιστημιακή Σχολή. Συμμετέχοντας στο θέατρο ανακάλυψε νέες πτυχές του εαυτού του, έμαθε πώς να πλησιάζει και να εκφράζει τα συναισθήματά του και τις βαθύτερες σκέψεις του με έναν ανανεωτικό τρόπο.

Εμπιστευόμενος τους ανθρώπους που συμμετείχαν στο όλο εγχείρημα, άρχισε να εμπιστεύεται παράλληλα περισσότερο τον εαυτό του και τις ικανότητές του και να καταλαβαίνει ακόμα καλύτερα τις συμπεριφορές των συγκρατούμενών του, όπως και του οικογενειακού/φιλικού του περιβάλλοντος. Η στήριξη που δέχτηκε εντός υπήρξε σταθερή και εκτός καταστήματος κράτησης μετά την αποφυλάκισή του, συνεχίζοντας παράλληλα τη θεατρική δραστηριότητα, γεγονός που ήταν καταλυτικής σημασίας για να διατηρήσει μια όσο τον δυνατόν περισσότερο σταθερή πορεία στη ζωή του.

Ποια ήταν η σχέση σου με το θέατρο προτού συμμετάσχεις στην θεατρική ομάδα της φυλακής;

Είχαμε στη Λιθουανία, στο Γυμνάσιο, ένα γκρουπάκι που ήταν σαν να κάνουμε θέατρο. Ήμασταν μια ομάδα που μαθαίναμε κάτι σαν παραδοσιακούς χορούς και μετά κάναμε κάποια φεστιβάλ στο οποίο συμμετείχαμε. Μεταξύ τους τα σχολεία, κάπως έτσι. Δεν θυμάμαι ακριβώς, αλλά μπήκα εκεί. Επίσης  θυμάμαι στην πέμπτη δημοτικού, στο μάθημα λογοτεχνίας που διαβάζαμε κάποια κείμενα, ιστορίες, μυθιστορήματα και ήταν σαν να κάνεις μια μικρή παράσταση ας το πούμε, μαζί με τη δασκάλα της τάξης. Αυτή την επαφή είχα και πού και πού έβλεπα κανένα θέατρο, αλλά πολύ σπάνια. Σε κανονικό θέατρο να συμμετέχω πιο σοβαρά, δεν είχα σκεφτεί. Καθόλου. Πιο πολύ μου άρεσε να βλέπω ταινίες. Δράση, περιπέτειες, κωμωδίες, τα πάντα έβλεπα.

Σας ενημέρωσε κάποιος για τυχόν εκπαιδευτικές δραστηριότητες μέσα στην φυλακή ή δεν ήξερες καθόλου για αυτές; Π.χ. ότι υπάρχει σχολείο και μπορείς να πας να γραφτείς.

Κοίτα, όταν μπήκα στον Αυλώνα ήταν ανάμεσα στα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά και εκεί ήταν κλειστό το σχολείο λόγω των γιορτών. Και ένας άλλος Λιθουανός που ήρθε εκεί τρεις μήνες πριν από μένα μου έλεγε τις πρώτες μέρες “ Μόλις τελειώσουν οι γιορτές, θα πας να γραφτείς στο σχολείο, στάνταρ”. Και γενικώς για να μάθω και ελληνικά και φυσικά, ένας από τους λόγους να πας στο σχολείο είναι για να περνάς διαφορετικά την ημέρα σου. Αυτός μου το είπε πρώτος, αλλά μετά εντάξει, από τα παιδιά μαθαίνεις τα πάντα εκεί. Επειδή δεν είναι τόσο μεγάλη φυλακή, τα μαθαίνεις όλα πολύ γρήγορα. Και εγώ που μπήκα μέσα στις γιορτές που τα πάντα είναι σχεδόν κλειστά, τα μαθαίνεις από όλους, δεν προλαβαίνει κάποιος να σε ενημερώσει για κάτι τέτοιο. Ήθελα να γραφτώ και να μάθω τι γίνεται. Μου είπε και ο άλλος Λιθουανός πως είναι ωραίο να πας σχολείο, βλέπεις διαφορετικά πράγματα, δεν βλέπεις μόνο γκρι γύρω-γύρω. Μαθαίνεις κάτι και έπρεπε να μάθω και ελληνικά να συνεννοηθώ με τους υπόλοιπους. Οπότε ναι, γράφτηκα, στην αρχή από αγγλικά σε ελληνικά και σιγά- σιγά. Δεν ήξερα καθόλου ελληνικά, ούτε ναι, ούτε όχι.

Τι ήταν αυτό που σε έκανε να θέλεις να συμμετάσχεις στην θεατρική ομάδα; Ποιος λόγος ή ποιοι λόγοι, δηλαδή, σε οδήγησαν στην ένταξή σου στη θεατρική ομάδα;

Εγώ θυμάμαι, επειδή είδα δύο ή τρεις παραστάσεις του Στάθη (Γράψα) πριν να μπω στην ομάδα. Ναι, θυμάμαι ο Στάθης μας είχε βοηθήσει να φτιάξουμε την πρώτη μας συναυλία σαν παρουσίαση και τι να κάνουμε ενδιάμεσα στα μουσικά κομμάτια για να είναι πιο ενδιαφέρον. Οπότε ήξερα τον Στάθη, σχεδόν μετά από ένα χρόνο στη φυλακή γνωριστήκαμε και μετά έβλεπα τι δουλειά είχε κάνει με τις παραστάσεις. Τις παρακολουθούσαμε και ήθελα πολύ να μπω μετά. Μόλις βρέθηκε ευκαιρία, μπήκα.

Όταν είδα τις παραστάσεις του, ειδικά την “Επιστροφή”, ήθελα και εγώ να συμμετέχω σε αυτό. Μου άρεσε. Και ειδικά που είχα δει πώς λειτουργεί ο Στάθης και που με έξυπνο τρόπο προσέγγισε τα παιδιά εκεί. Δεν ήρθε να τους πει πάμε να κάνουμε θέατρο. Άρχισε από πρόβες και με γυμναστική πρόβα που σε έναν κρατούμενο η γυμναστική είναι πολύ γνωστό πράγμα. Και ο ίδιος έκανε μαζί, δεν έλεγε κάντε εσείς αυτό και εγώ σας βλέπω και είμαι δάσκαλος. Ήταν σαν να έγινε ένα με αυτούς, όλοι μαζί μια ομάδα αρμονική. Ήταν πολύ έξυπνο και ωραίο αυτό. Μετά περνάνε σε ό,τι βγαίνει από τις πρόβες και ό,τι βγαίνει από τις πρόβες, μετά γίνεται σιγά-σιγά παράσταση.

Ύστερα είναι θέμα εμπιστοσύνης. Μετά από λίγο καιρό όταν είσαι στη φυλακή αρχίζεις να βλέπεις, να ξεχωρίζεις τους ανθρώπους που έρχονται, πώς να το πω;  Έρχονται ναι μεν να κάνουν κάτι καλό, αλλά δεν το κάνουν από την καρδιά, το κάνουν για να φαίνονται καλοί άνθρωποι. Φαίνονται και οι κρατούμενοι τους ξεχωρίζουν με τη μία. Και για αυτό αμέσως κατάλαβαν πως ο Στάθης όντως ήθελε, ήθελε να είναι εκεί και να βοηθήσει, αυτό τους τράβηξε να είναι μέσα.

Γενικά όλη η ιδέα από την παράσταση “Επιστροφή”. Δεν ξέρω πώς φαίνεται από το βίντεο του κ. Καραμαγγιώλη^[3], γιατί είναι άλλο πράγμα να είσαι εκεί. Οι πρώτες στιγμές που όπως στέκονται τα παιδιά είναι καλυμμένο σαν πλέγμα, σαν κάγκελα, όπου φαίνονται μέσα σαν πτώματα, μαζί και με τη μουσική που είναι φτιαγμένη από έναν φίλο του Στάθη, είναι φανταστικό. Εκεί κοκκαλώνεις όταν παίρνουν σιγά-σιγά, με slow motion όλοι με αργή κίνηση και βγαίνουν από εκεί. Έχω δει όλες τις πρόβες, τις είχα παρακολουθήσει. Εγώ είχα μπει στις πρόβες, απλώς στην παράσταση δεν μπορούσα να συμμετέχω επειδή ήταν ήδη αρκετά παιδιά. Και σαν καινούργιος δεν μπορούσα να μπω, απλώς ήθελα. Παρακολουθούσα τις πρόβες, έκανα ζέσταμα μαζί με κάποιες ασκήσεις και μου άρεσε φυσικά. Ήταν ήδη και ο κ. Δάμπασης μαζί με τον Στάθη σαν βοηθός του. Και έβλεπα πόση δουλειά έγινε μέσα στις πρόβες.

Σε αυτή την παράσταση δεν ήταν μια απλή σκηνή θεάτρου, ο κόσμος ήταν στην μέση, όρθιοι. Από την μια πλευρά ήταν αυτό το πλαίσιο, το σιντριβάνι ήταν στην άλλη πλευρά, και όταν τα παιδιά βγήκαν από εκείνο το πλαίσιο διέσχισαν τους ανθρώπους και εμείς οι κρατούμενοι ήμασταν λίγο πιο έξω και βλέπαμε. Αλλά από την πλευρά που ήμασταν βλέπαμε πως περνούσαν τα παιδιά ενδιάμεσα από τους ανθρώπους και ήταν μαγευτικό. Αυτή η αλληλεπίδραση... Και τα παιδιά παίζανε και ήξερα ότι όλοι είχαν άγχος, αλλά δεν φαινόταν, ήταν πολύ καλοί. Μετά που μιλήσαμε έλεγαν “ Δεν ήξερα, το κάνω σωστά, δεν το κάνω σωστά;”. Ήταν πολύ όμορφο. Δεν ξέρω αν έχεις παίξει ποτέ σε παράσταση, ξέρω και από τη δική μου εμπειρία, όσο και να αγχώνεσαι, εκείνη την στιγμή που παίζεις είναι κάτι άλλο. Όσο άγχος και να έχεις, όταν όντως προσπαθείς να παίζεις, όντως παίζεις. Είναι φοβερή εμπειρία.

 Για πόσο καιρό διήρκησε η επαφή αυτή με το θέατρο;

Δυστυχώς το θέατρο το ξεκίνησα τελευταίο από όλες τις δραστηριότητες που έκανα εκεί. Είχα μπει και στη μουσική ομάδα και σε ό,τι άλλο υπήρχε. Ήθελα πολύ να μπω στη θεατρική ομάδα, απλώς την τελευταία χρονιά που έκανα προετοιμασίες για να δώσω πανελλαδικές εξετάσεις, εκεί δεν υπήρχε χρόνος, άφησα τα πάντα. Μόλις τελείωσα με αυτό, μετά μπήκα. Έκανα τους τελευταίους τέσσερις με πέντε μήνες και μετά αποφυλακίστηκα.

Μετά την αποφυλάκιση και μετά από δυόμιση εβδομάδες γύρισα για να παίξω στην παράσταση “Μαρτυρίες”. Επειδή είχαμε κάνει ήδη πρόβες με τον Στάθη και με τον Δάμπαση, η διεύθυνση με ήξερε, είχα καλές σχέσεις με όλους, αρχιφύλακες και υπαλλήλους, δεν υπήρχε κανένα πρόβλημα να γυρίσω και να παίξω για την παράσταση.

Ποιες ήταν οι πρώτες σου εντυπώσεις από τις πρόβες όταν ξεκίνησες; Τι συναισθήματα σου δημιουργούσαν;

Δεν είχαμε κείμενα να μάθουμε επειδή πολλοί στην ομάδα ήταν Ρομά και από Αφγανιστάν, οπότε δεν τους δίνεις κείμενο γιατί πολλοί είτε δεν έχουν πάει σχολείο, είτε πήγαιναν τότε εκεί στο δημοτικό. Οπότε, ήταν πιο πολύ σωματικό θέατρο και το κείμενο έβγαινε από τις δικές μας ιστορίες. Πιο πολύ ήταν βιωματικό, σωματικό θέατρο. Εμένα μου αρέσει αυτό, ειδικά αυτό το είδος θεάτρου. Εμένα με βοηθούσε πολύ, επειδή όταν έρχεται η στιγμή να μιλήσω αυτοσχεδιαστικά δεν μου βγαίνει. Και στα ελληνικά και στα λιθουανικά. Ενώ σωματικά μου βγαίνει πιο εύκολα, για αυτό το απολαμβάνω περισσότερο.

Οι πρόβες γίνονταν συνήθως μια φορά την εβδομάδα. Πριν από τις παραστάσεις είναι συνήθως δύο φορές την εβδομάδα επειδή πρέπει να κάνεις δουλειά. Εγώ είμαι υπέρ να είναι παραπάνω. Αλλά πολλές φορές είναι δύσκολο και θυμάμαι ότι πολλές φορές στεναχωριόμουν, γιατί ερχόταν ο Στάθης ή ο Δάμπασης και για κάποιο λόγο κάτι καθυστερεί, κάτι γίνεται και αντί να ξεκινήσει η πρόβα συγκεκριμένη ώρα, περιμένει εκεί ο Στάθης. Μία ώρα, μιάμιση, μέχρι κάτι να γίνει. Μέχρι να κάνουν οι υπάλληλοι, να ανοίξουν, να κλείσουν τα κελιά, κάτι δεν ανοίγει, κάποιος λείπει, κάποιος έχει φύγει, κάποιος έχει αργήσει, αλλά ο Στάθης εκεί. Δε φεύγει, περιμένει. Εκεί μέχρι να μαζευτούν τα παιδιά, έστω και για μισή ώρα και όχι για μια ώρα, δύο ώρες, να μαζευτούν να κάνουν έστω κάτι. Και αυτό φυσικά όντως δείχνει ότι ήθελε να είναι εκεί.

Όπως είπα οι παραστάσεις έβγαιναν από μας, ό,τι έβγαινε μέσα από την πρόβα με κάποιες ιδέες, κάποιες σκέψεις από δικά μας συναισθήματα, πώς να το πω..

Γενικά στον Αυλώνα ήταν σχετικά καλά στα εκπαιδευτικά, επειδή μέσα από το σχολείο μετά άρχισαν και άλλες εκδηλώσεις και το θέατρο, δεν υπήρχαν κάποια άσχημα συμβάντα. Οπότε, ήταν πιο εύκολα τα πράγματα. Ξέρω στις άλλες φυλακές δεν θέλουν να μπεις να κάνεις καλά πράγματα, γενικώς το σύστημα. Στην πράξη γιατί στη θεωρία φυσικά...Εγώ θεωρώ τον εαυτό μου ότι ήμουν πολύ τυχερός που ήρθα εκεί και υπήρχε το σχολείο. Εγώ κάθε φορά ήμουν εκεί, πάντα, δεν ήθελα να χάσω ούτε μία πρόβα επειδή ήταν πολύ καλή εμπειρία γενικώς. Όπως είπα οι παραστάσεις έβγαιναν από μας, ό,τι έβγαινε μέσα από την πρόβα με κάποιες ιδέες, κάποιες σκέψεις από δικά μας συναισθήματα, πώς να το πω... Από προβλήματα κ.τ.λ.

Μέσα από κάποιες ασκήσεις, κάποιες συζητήσεις... Ό,τι προέκυπτε μετά από όλα αυτά, μετά σιγά-σιγά φτιάχνεται, διαμορφώνεται μια παράσταση. Και αυτό βοήθησε πάρα πολύ στα παιδιά. Εννοώ, έβλεπες ότι σιγά-σιγά ήταν και πιο ήρεμοι. Γενικά, με τη καθημερινή τους ζωή με το θέατρο. Παρότι στην αρχή από ό,τι θυμάμαι που ξεκίνησε η θεατρική ομάδα, ήταν πιο λίγα άτομα και οι υπόλοιποι κορόιδευαν. Ε λογικό, ειδικά και τα πιτσιρίκια που δεν ξέρουνε πολλά για το θέατρο. Κοροϊδεύουν, κοροϊδεύουν και μετά σιγά-σιγά όλο και περισσότεροι θέλουν να μπουν και περισσότεροι. Για όλα τα παιδιά ήταν κάτι άλλο, όντως πιστεύω σου αλλάζει πολύ την νοοτροπία, γενικά, πώς να βλέπεις τα πράγματα. Το οποίο έβγαινε μέσα από τις συζητήσεις που είχαμε μαζί με τον Στάθη.

Οι συζητήσεις που κάνατε στις πρόβες ήταν διαφορετικές από αυτές που θα κάνατε μεταξύ σας αν ήσασταν μόνοι σας;

Ναι, ναι, επειδή συνήθως οι πιτσιρικάδες, ας τους πούμε πιτσιρικάδες, από ό,τι είχα παρατηρήσει η καθημερινότητά τους είναι πώς να το πω... Είναι άντρες με τεστοστερόνη και θέλουν να φαίνεται όποιος είναι πιο μεγάλος, καλύτερος, πιο ψηλός, οπότε όλες οι συζητήσεις είναι ποιος είναι ο μεγαλύτερος μάγκας ας πούμε. Δεν μπαίνουν σε συζητήσεις που είναι πιο βαθιές, στα προβλήματα, σε ερωτήσεις τύπου ψυχολογίας και τέτοια, τι θέλουν να κάνουν στη ζωή τους. Φυσικά λένε να κλέψω περισσότερες τράπεζες ας πούμε, το λένε, αλλά στην πράξη δεν ισχύει αυτό. Κάτι άλλο ψάχνουν. Αλλά στο θέατρο προέκυψαν τέτοιες συζητήσεις. Εκεί βλέπεις σιγά-σιγά, με λίγο ζόρι, αλλά σιγά-σιγά ανοίγονται. Οπότε, εκεί αισθάνονταν λίγο... Μια ξαλάφρωση ψυχολογική. Και όταν ανοίγεσαι, ο άλλος δεν κοροϊδεύει αυτά που λες, αισθάνεσαι πολύ πιο καλύτερα.

Πώς βίωσες την εμπειρία του να συμμετάσχεις σε θεατρική παράσταση εντός του καταστήματος κράτησης;

Εγώ δύο πρόλαβα στη φυλακή, μία και μετά που βγήκα και αμέσως γύρισα. Πολύ ωραίες, πολύ ωραίες. Εντάξει, στην πρώτη ήταν απλά ένας βοηθητικός ρόλος; να ανοιγοκλείνω την κουρτίνα. Πολύ μεγάλος ρόλος (γέλια)! Αλλά, στην δεύτερη παράσταση που ήταν οι “Μαρτυρίες” ήταν πολύ ενδιαφέρουσα σαν σκέψη. Λέγαμε τις δικές μας ιστορίες και ήμασταν, αν θυμάμαι καλά, πάνω στη σκηνή και ερχόταν ένας με την καρέκλα, κάθεται, αρχίζει την ιστορία του. Κάποια ιστοριούλα μικρή μέχρι ένα με δύο λεπτάκια. Αρχίζει, αρχίζει, λέει, λέει και έρχεται άλλος με την καρέκλα και πιάνεται από κάποια λέξη της ιστορίας του προηγούμενου. Ακούει κάποια στιγμή ξέρω γω η λέξη “αμάξι” και τον διακόπτει και αρχίζει τη δική του ιστορία σε σχέση με το “αμάξι”. Μετά γεμίζει η αίθουσα, όσοι ήμασταν, είκοσι άτομα. Και μέσα στην παράσταση ήταν αυτό, έπρεπε να προλάβεις να ακούσεις. Δεν είχαμε ας πούμε “ναι, λέω ακριβώς αυτά, μετά μπαίνεις ακριβώς εσύ με αυτό και αυτό”. Ξέραμε τις ιστορίες και ποια θα πω εγώ στο πρώτο μέρος, ποια θα πω στο δεύτερο μέρος, ποια θα πω στο τρίτο μέρος. Αλλά το πρώτο μέρος ήταν ας πούμε πολύ αργό, μετά στο δεύτερο μέρος πιο γρήγορα. Ένας διακόπτει, δεύτερος, τρίτος, μετά ξανά, συνεχίζει την ιστορία του. Στο τέλος γινόταν χαμός, δεν προλαβαίνεις να πεις πέντε λέξεις, μπαίνει ο άλλος. Αλλά ταυτόχρονα, κάπως καταλαβαίνεις όλες τις ιστορίες ταυτόχρονα. Εντελώς διαφορετικές ιστορίες, αλλά σου μένουν κάπως. Αυτό ήταν το φανταστικό.

Ήθελε πολύ προπόνηση, ειδικά για τα παιδιά που δεν μιλούσαν και τόσο εύκολα ελληνικά. Να ξέρουν πώς να πουν την ιστορία τους στο περίπου και κάποιες λέξεις κλειδιά, να μπορούσε να μπει είτε ο ένας, είτε ο άλλος, όποιος προλάβει, ήταν φοβερή εμπειρία. Οι περισσότεροι είχαν κάνει δημοτικό, κάποιοι μόνο Γυμνάσιο. 

Ήξερες παιδιά που ήθελαν να μπουν στο θέατρο και δεν μπορούσαν λόγω γλώσσας;

Πολλοί υπήρχανε, πάρα πολλοί. Και κάποιους έβλεπα ότι ήθελαν, αλλά δεν το έλεγαν. Σε κάποιες πρόβες επειδή τις κάναμε στην αυλή του σχολείου κάποιες φορές, έβλεπες ότι κάποιοι βλέπουν και τους αρέσει. Μετά τους ρωτάς “ Σου άρεσε; ” και σου απαντάνε “Ε, ναι...”.

 Οι συνθήκες κράτησης σε δυσκόλευαν στη συμμετοχή σου στο θεατρικό πρόγραμμα; Υπήρξαν άλλα εμπόδια κατά τη διάρκεια συμμετοχής σου στο πρόγραμμα;

Δεν ήταν εύκολο.  Όπως έλεγα, πολλές φορές περίμενε απέξω ο Στάθης. Τα παιδιά μπορεί να ήταν ακόμα κλειδωμένα στα κελιά, μέχρι κάποιος να ελευθερωθεί από τους υπαλλήλους, να πάει να τους ανοίξει σε διαφορετικές πτέρυγες, σε διαφορετικά κελιά, μέχρι να τους πάνε όλους στην αίθουσα που κάνανε πρόβες. Όλο αυτό χρειάζεται και οργάνωση και χρόνο και συνήθως αυτό δεν ήταν καλά οργανωμένο. Υπάρχει πιθανότητα κάποιος από τους υπάλληλους, επειδή μία εβδομάδα δουλεύει ο ένας, την άλλη βδομάδα δουλεύει ο άλλος, κάποιος μπορεί να μη γουστάρει να γίνονται πρόβες. Να μην είναι υπέρ, οπότε μπορούσε να το καθυστερεί λίγο και επίτηδες. Έτσι, επειδή μπορεί. Δεν λέω ότι όντως γινόταν, αλλά, η πιθανότητα σίγουρα υπάρχει. Επειδή υπαλλήλους διάφορους είχαμε.

Η αίθουσα ήταν χώρος εκδηλώσεων δίπλα στο μαγειρείο, στο ισόγειο και τα παιδιά ήμασταν σε τέσσερις πτέρυγες. Μέχρι να τους μαζέψεις, χάνεται χρόνος. Συνήθως είχαμε κάπου δύο ώρες για τις πρόβες. Πάλι καλά. Σε μία ώρα δεν προλαβαίνεις, μέχρι να κάνεις ζέσταμα, ασκήσεις και τέτοια, τελειώνει μετά. Επίσης μια δυσκολία, όχι καθημερινότητα της φυλακής, αλλά όταν γίνονταν φασαρίες και τέτοια ανάμεσα σε κρατούμενους. μετά τη φασαρία δεν γινόταν τίποτα μια-δυο βδομάδες για να μην υπάρχουν άλλες φασαρίες. Που σημαίνει και το θέατρο δεν γινόταν. Συνήθως αυτοί που ήταν στην θεατρική ομάδα δε συμμετείχαν καθόλου στις φασαρίες. Δεν είχαν συμμετοχή.

Φυσικά εμείς καθαρίζαμε και την αίθουσα. Που και που μας έδιναν και καμία χλωρίνη. Εντάξει, δεν μπορώ να πω, σχετική καθαριότητα ας το πούμε υπήρχε. Δεν ήταν ότι ήμασταν σε φουλ βρόμα και τέτοια. Προσπαθούσαμε να συντηρήσουμε την καθαριότητα. Αλλά και αυτό θέλει χρόνο. Όπου φεύγει από την πρόβα ας πούμε. Αυτές τις δυσκολίες θα έλεγα, ναι...

Υπάρχουν κάποιες σημαντικές για σένα στιγμές από τη θεατρική ομάδα που θα ήθελες να ακουστούν/να μοιραστείς μαζί μας;

Πολλές στιγμές, οι περισσότερες ωραίες στιγμές είναι στις πρόβες. Σχεδόν σε κάθε πρόβα είτε βρίσκεις κάτι καινούργιο μέσα σου ή δεν ξέρω, γενικά, όλη η συνεργασία. Και να είναι δημιουργικό και μετά να βλέπεις το αποτέλεσμα και να είσαι μέρος του αποτελέσματος είναι φανταστική αίσθηση. Και μετά φυσικά μια άλλη ευχαρίστηση, που ξέρεις... Δουλεύεις, δουλεύεις μήνες για κάτι και μετά βγαίνει ένα ωραίο αποτέλεσμα και βλέπεις το κοινό να χαίρεται και όντως να έχουν πάρει κάτι από την παράσταση, είναι πολύ ωραία αίσθηση.

Θυμάμαι που μου έχει μείνει μια στιγμή πολύ δυνατή από την παράσταση με τις “Μαρτυρίες”, με τις ιστορίες μας, όπου εντάξει αυτό το παιδί το ήξερα επειδή παίζαμε μαζί σκάκι πολλές φορές και μέναμε στην ίδια πτέρυγα και είναι από το Αφγανιστάν. Έλεγε μια ιστορία που ήταν δέκα χρονών και τους πήγαν στο στάδιο όλους, ας πούμε από το χωριό από την μικρή πόλη που ήταν, τους έβαλαν μέσα, μεγάλο κοινό... Και ήταν δέκα χρονών και είδε πώς αποκεφάλιζαν έναν άνθρωπο. Μιλάμε, απίστευτο. Τους φώναξαν για να το δουν. Είναι... Δεν ξέρω πώς να το περιγράψω. Δέκα χρονών, δεν καταλαβαίνεις, αλλά όλο αυτό λογικά σου μένει για πάντα.

Σήμερα δεν ξέρω πού είναι. Θυμάμαι και όταν τον είδα μετά που αποφυλακίστηκε ότι δεν τον έβλεπα πολύ αισιόδοξο. Εννοώ πως επειδή καταλαβαίνω ότι οι άλλοι που έρχονται από άλλες χώρες σαν μετανάστες δεν έχουν ζωή εδώ, δεν έχουν σπίτι και λογικά για όποιον λόγο μπήκανε μέσα, λογικά θα ξαναγυρίσει σε αυτό τον κύκλο ανθρώπων, την ίδια ζωή ας το πούμε. Οπότε, είναι πολύ εύκολο για αυτούς να ξαναγυρνάνε στη φυλακή. Πολύ εύκολο. 

Εσύ, όταν αποφυλακίστηκες, είχες κάποια βοήθεια;

Ναι, ναι, είχα. Και από την ΕΠΑΝΟΔO^[4] και από τον Δάμπαση και από τον Στάθη και από άλλους ανθρώπους και από τον κ. Δαμιανό. Με βοήθησαν πάρα πολύ. Αλλά άγχος μου δημιουργούσε, γιατί βγήκα και ήταν σαν να μην είχα βγει. Βγήκα και ακόμα είχα απέλαση. Αυτό μου δημιουργούσε πολύ μεγάλο άγχος, επειδή ποτέ δεν ήξερα αν θα γινόταν και κάποιος έλεγχος και έφευγα από την Ελλάδα έτσι! Αυτό λύθηκε φέτος. Επειδή πέρασαν επτά χρόνια αφότου αποφυλακίστηκα, απλώς με διέγραψαν από τη λίστα ανεπιθύμητων ανθρώπων.

 Ποιες ήταν οι σχέσεις σου με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας και τους δασκάλους του θεάτρου;

Έξω από τις πρόβες δεν μιλούσαμε καθόλου σχεδόν. Αλλά, όταν ήμασταν μέσα στην πρόβα, ήμασταν ομάδα. Όλοι ίσοι και εντάξει εγώ πιο πολύ είχα δυσκολία επειδή δεν μου άρεσαν όλες οι συζητήσεις αυτές και τι έχω κάνει πριν, τι έχω κλέψει, ξέρεις, τις επιφανειακές. Εμένα μου άρεσε να ακούω τι έλεγε ο Στάθης, σε αυτές τις συζητήσεις να μπαίνω. Και φυσικά, μου άρεσε να ακούω και τα άλλα παιδιά να μιλάνε για τέτοια θέματα και έβλεπα όταν κάποιος έλεγε, προσπαθούσε να ανοιχτεί λιγάκι, κάποιος λίγο κορόιδευε, ξέρεις, με κάποιο σχόλιο. Ξέρω. Αλλά ο Στάθης ή μετά ο Δάμπασης, πώς να πω... Δεν έδιναν σημασία σε αυτόν που το σχολιάζει, που το κοροϊδεύει, έδινε σημασία σε αυτόν που όντως ανοίχτηκε λίγο και τον ενθαρρύνει. Λέει ξέρεις να τα πει με δικά του λόγια και μπαίνουν σε πιο ανοιχτή συζήτηση. Οπότε έτσι και σιγά-σιγά και σταμάτησαν όλα τα σχόλια και άρχισαν σιγά -σιγά πιο ελεύθερα να ανοίγονται. Βασικά, αυτή ήταν η φοβερή δουλειά του θεάτρου.

Εντάξει, το θέμα ήταν ότι με τα περισσότερα παιδιά που ήταν στην θεατρική ομάδα δεν ήμασταν στην ίδια πτέρυγα. Οπότε, δεν είχα καθημερινή επαφή. Ήταν μόνο περισσότερο στις πρόβες και αν στο σχολείο θα περνάγαμε ο ένας δίπλα στον άλλο να πούμε ένα γεια. Δυστυχώς, ήμουν πιο πέρα ( σε άλλη πτέρυγα).

Τους περισσότερους στην αρχή μπορεί να τους έβλεπα και θα έλεγα πως κάνουν χαζομάρες, πιτσιρίκια. Και μετά, όταν βλέπεις ότι λίγο αρχίζουν να ανοίγονται, να αγγίζουν τα προβλήματά τους, καταλαβαίνεις πιο πολύ τι παίζει από πίσω. Και για αυτό προσπαθούσα να μην κρίνω από την μπροστινή εικόνα επειδή κατάλαβα ότι 99% από όλους τους κρατούμενους είχαν θέματα στην οικογένεια τους. Με τους γονείς... Όλοι...Χωρισμένοι, κάποιος έχει πεθάνει, κακοποίηση, τα πάντα έπαιζαν, τα πάντα.

 Η επαφή σου με το θέατρο επηρέασε τις σχέσεις με τους οικείους ανθρώπους σου;

Εντάξει, μέσα από το θέατρο έβλεπα κάποια πράγματα μέσα μου, οπότε αυτό με βοήθησε να απελευθερωθώ και άρχισα πιο εύκολα να μοιράζομαι πράγματα επειδή και εγώ είμαι... Μεγάλωσα να είμαι κλειστός άνθρωπος, πολύ. Στην οικογένειά μου δεν μοιράζονται συναισθήματα. Σχεδόν καθόλου. Είναι πολύ... Έχουν συνηθίσει ας το πούμε έτσι, να είναι πιο κλειστοί. Φυσικά, από αυτό προκύπτουν πολλά θέματα, αλλά τέλος πάντων, τι να κάνεις... Οπότε αυτό μέσα από το θέατρο και από όλα αυτά με βοήθησαν να είμαι και πιο ανοιχτός. Γενικά, με όλα τα θέματα.

Γενικά, αυτό που λείπει είναι να υπάρχουν δραστηριότητες. Κάτι να μπορείς να ασχοληθείς στις φυλακές. Κάτι θετικό. Εννοώ είτε είναι γυμναστική, είτε είναι κάτι άλλο. Είμαι τυχερός που στον Αυλώνα εκείνες τις χρονιές είχαμε πάρα πολλά. Είχαμε πάρα πολλά και προσπαθούσα να κάνω πολλά, να μάθω, να κάνω κάτι. Και αυτό χρειάζεται επειδή από ότι άκουσα στις άλλες φυλακές...

Δεν λέω ότι με κάποιον άνθρωπο θα έρθω και θα αρχίσω να λέω τα δικά μου πράγματα. Απλώς και να έρθει η στιγμή να πω κάτι, δεν θα τραβηχτώ πίσω, τόσο πολύ τουλάχιστον. Τραβιέμαι πάλι, αλλά μέσα από εξάσκηση γίνεται πιο εύκολο.

Έχουμε άμυνες συναισθηματικές. Κάποιος, κάποιες φορές δεν δέχεται αυτό που θα πεις και συνήθως η αλήθεια πονάει σε πολλές περιπτώσεις και μια φορά, δυο τρεις φορές δεν θα δεχτεί, δεν θα θέλει να σε ακούσει και φτιάχνεται μια άμυνα.

 Βασιζόμενος στην προσωπική σου εμπειρία, πόσο βοηθούν οι θεατρικές ομάδες στα καταστήματα κράτησης τους κρατούμενους σε ψυχολογικό και εκπαιδευτικό επίπεδο από την μία πλευρά και πόσο μπορεί να τους επηρεάσει αρνητικά το ότι δεν παρέχονται αυτά τα προγράμματα σε σταθερή και μόνιμη βάση;

Γενικά, αυτό που λείπει είναι να υπάρχουν δραστηριότητες. Κάτι να μπορείς να ασχοληθείς στις φυλακές. Κάτι θετικό. Εννοώ είτε είναι γυμναστική, είτε είναι κάτι άλλο. Είμαι τυχερός που στον Αυλώνα εκείνες τις χρονιές είχαμε πάρα πολλά. Είχαμε πάρα πολλά και προσπαθούσα να κάνω πολλά, να μάθω, να κάνω κάτι. Και αυτό χρειάζεται επειδή από ότι άκουσα στις άλλες φυλακές... Και να υπάρχει σχολείο. Ας πούμε λένε αυτήν τη χρονιά δεχόμαστε 70 άτομα μέσα στο σχολείο και κάνουν αίτηση 400. Γιατί να μην μπορούν όλοι να πάνε;

Κανονικά είναι για όλους, αλλά εντάξει, αυτό χρειάζεται οργάνωση, δασκάλους, ανθρώπους, τα πάντα χρειάζονται. Αλλά μακάρι να ήταν και οι άνθρωποι που όντως θέλουν να κάνουν αυτό. Να μην είναι “έρχομαι να πάρω το 700άρι” τον μήνα... Και “απλώς να κάνω τη δουλίτσα μου”. Μακάρι να υπήρχαν όντως άνθρωποι που θα προσπαθούσαν να βοηθήσουν, να ασχοληθούν, εννοώ, με την καρδιά τους.

Έχουμε άμυνες συναισθηματικές. Κάποιος, κάποιες φορές δεν δέχεται αυτό που θα πεις και συνήθως η αλήθεια πονάει σε πολλές περιπτώσεις και μια φορά, δυο τρεις φορές δεν θα δεχτεί, δεν θα θέλει να σε ακούσει και φτιάχνεται μια άμυνα.

Ήμουν πολύ τυχερός και πέτυχα κάποιους καλούς ανθρώπους. Εννοώ και κρατούμενους που με βοήθησαν πολύ ψυχολογικά, σαν υποστήριξη. Και με συζητήσεις κτλ. Εννοώ, δεν αισθανόμουν ότι ήμουν μόνος μου, αυτό με βοήθησε πάρα πολύ. Και φυσικά με βοήθησε πολύ που ο άλλος Λιθουανός μου είχε δώσει ένα βιβλίο με το οποίο έμαθα διαλογισμό και με ηρέμησε πάρα πολύ αυτό. Ήταν πολύ σημαντικό. Αλλά αυτό ήταν μετά από κάποιους μήνες που ήμουνα μέσα. Α, ναι και πριν να πάω στο πρώτο δικαστήριο. Οπότε, έναν χρόνο και που ήμουνα ήδη μέσα με ηρέμησε πάρα πολύ.

Ποια είναι η σχέση σου με το θέατρο σήμερα;

Μέχρι πριν τον κορονοϊό, αφότου βγήκα από την φυλακή, συνέχισα. Και στην ΕΠΑΝΟΔΟ και μετά και αλλού. Συνεχίσαμε μέσα από την ΕΠΑΝΟΔΟ να έχουμε θεατρική ομάδα και να συμμετέχω και να φτιάχνουμε κάτι πραγματάκια. Μετά, μέσω του Χ. που με πρότεινε να μπω στην άλλη ομάδα που ήταν και αυτός που τότε ήταν σαν μέρος του ΚΕΘΕΑ, την “ΚΡΑΜΑ”, οπότε μπήκα και εκεί. Και εκεί πολύ ωραία εμπειρία, πολύ ωραία τα παιδιά, πολύ ωραία περάσαμε φυσικά που κάνουμε κωμωδίες και μας βγήκε πολύ όμορφα. Οπότε και μέχρι τώρα είμαι στην ομάδα αυτή και ελπίζω πάλι να ξεκινήσουμε κάτι γιατί μου έχει λείψει πάρα πολύ το θέατρο.

Μετά γνώρισα και άλλον έναν σκηνοθέτη που πήγαμε πάλι μέσα από την ΕΠΑΝΟΔΟ. Ένας είχε γράψει μια παράσταση σε σχέση με τη φυλακή και βρήκε αυτόν τον σκηνοθέτη να φτιάξει την παράσταση. Αυτός ήταν φοβερός σκηνοθέτης και είναι. Και αυτός είναι πιο πολύ του σωματικού θεάτρου που μου άρεσε πάρα πολύ. Πέτρο Καπώνη τον λένε. Έχει κάνει κάποια θεατρικά έργα μαζί με το ΚΕΘΕΑ, είναι φοβερός άνθρωπος.

Και είχαμε φτιάξει και αυτή την παράσταση που λεγόταν νομίζω “Φυλακή του χρόνου”^[5] που παίξαμε δύο-τρεις φορές. Παίχτηκε σε ένα θέατρο κοντά στον Κορυδαλλό και μετά μια άλλη φορά παίξαμε σε ανοιχτό θέατρο κάπου εκεί στου Ζωγράφου, σε κάποια φεστιβάλ. Πήγαμε επίσης και παίξαμε στις γυναικείες φυλακές της Θήβας, παίξαμε και εκεί. Αυτό είχε πολύ ενδιαφέρον. Να παίζω ως πρώην κρατούμενος σε άλλους κρατούμενους σε άλλη φυλακή. Ήταν λίγο περίεργο. Και που έπαιζα έναν κρατούμενο ήταν περίεργο, ναι...

Συνέχισα επειδή μου άρεσε που ανακάλυπτα πράγματα για τον εαυτό μου, για να δοκιμάσω λίγο τα όρια μου σε διάφορα πράγματα. Γενικά μου άρεσαν αυτά τα λίγο πιο ευαίσθητα θέματα, όπως η φυλακή ή όπως και η Μήδεια, ένα έργο που έχει λίγο ζόρικο θέμα. Καινούργια, ενδιαφέροντα πράγματα, αυτά μου αρέσουν. Για όλους αυτούς τους λόγους έμπαινα είτε εκεί, είτε εκεί, ήθελα να είμαι παντού, αλλά ταυτόχρονα δεν προλαβαίνεις τα πάντα. Ό,τι καταφέρουμε, καταφέραμε.

Ένα ακόμα θετικό είναι η δημιουργία μιας ΚΟΙΝΣΕΠ που λέγεται ΑΠΙΚΟ, είμαστε κάποιοι πρώην κρατούμενοι, κοινωνιολόγοι, μια δικηγόρος και εμείς, οι πρώην κρατούμενοι με σωφρονιστικούς υπαλλήλους κάναμε μια παράσταση στο Δομοκό. Οι υπάλληλοι ενδιαφέρθηκαν να μπουν στο θέατρο και στην Λαμία παίχτηκε και άλλη μια φορά. Οι υπάλληλοι έπαιξαν τους κρατούμενους και οι πρώην κρατούμενοι τους υπάλληλους. Ωραία κωμωδία βγήκε, γέλασα πάρα πολύ. Δεν έπαιξα σε αυτή, ήμουν θεατής, μου άρεσε πάρα πολύ. Εγώ την πρώτη φορά που το άκουσα χάρηκα πάρα πολύ.

Ολοκληρώνοντας, θα ήθελες να στείλεις το δικό σου μήνυμα στο αναγνωστικό μας κοινό για την αξία του θεάτρου στα καταστήματα κράτησης;

Μακάρι να δοκιμάσει ο καθένας για να δει τι είναι. Μόνο να δοκιμάσει. Εγώ θα συνεχίσω.

Έλενα Φώτου, Πτυχιούχος Τμήματος “Δημοσιογραφίας & ΜΜΕ” ΑΠΘ, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια του ΠΜΣ “Εγκληματολογίας” του Παντείου Πανεπιστημίου