Η φυλακή περικλείει τη φυλακή;

Ομ. Καθηγ. Γιάννης Πανούσης

 

Λόγος, Αντίλογος κι Επίλογος μιάς ηθελημένης παρεξήγησης;

 

Στη ζυγαριά το δικό σου το "τίποτα" και το δικό μου το "αμέτρητα",  Εύη  Μελά-Αλεξιάδη, Αποτυπώματα

 

1.Μία μη-προσέτι αποκρυσταλλωμένη επιστήμη, που πελαγοδρομεί ανάμεσα στο δογματικό Ποινικό δίκαιο, τη δαιδαλώδη Ποινική δικονομία και τη θεωρητική Εγκληματολογία, ανάμεσα στη Φυλακολογία και την  πολιτική κοινωνικού ελέγχου, αναζητώντας ίδιον στίγμα, «διάφορον πνεύμα» στη μεταχείριση σε ανοικτό περιβάλλον και σ’ εναλλακτικές κυρώσεις, ορθώς έχει χαρακτηρισθεί Sofrologia.

Μία επιστήμη, η οποία εγκαταλείπει τη νομικο-κοινωνικο-ηθικο-παιδαγωγική της διάσταση για να ενταχθεί στην ευρύτερη Αμυντολογία, αφού δεν ασχολείται πλέον μόνο με τα καταστήματα κράτησης αλλά κυρίως με τις δομές εξουσίας, ορθώς εγείρει υποψίες ως προς τον ρόλο της.

Ορισμένοι κατηγορούν τη Σωφρονιστική επιστήμη εξ αντανακλάσεως, δηλαδή ως εμπόδιο στον καταργητισμό. Άλλοι της χρεώνουν τον απάνθρωπο χαρακτήρα λειτουργίας αρκετών φυλακών. Λίγοι όμως παίρνουν την πρωτοβουλία μίας εσωτερικής ριζικής μεταρρύθμισης.

2.Η αναχαίτιση της εγκληματικότητας, «ο πόλεμος κατά του εγκλήματος», η διαχείριση του ποινικού φαινομένου εντάσσονται σ» ένα σύστημα καταστολής με ποικίλες παραλλαγές σκοπών και μέσων. Ο (ποινικός) έλεγχος των πολιτών από τη  μεριά του (ποινικού) Κράτους δεν αφορά πλέον το στιγματισμό/εξοβελισμό κάποιων « μιαρών και ακάθαρτων», την τιμωρία κάποιων «ευτελών πολιτών» (humiliores), ή τον αποκλεισμό κάποιων οιονεί-ημιδούλων, αλλά την επαναφορά στην τάξη όλων των αποκλινόντων (πολιτικά, κοινωνικά, ψυχικά, ηθικά κλπ). Αυτή η αντίληψη και πρακτική καθιστά -για εκείνους- τη φυλακή χρήσιμη και απαραίτητη, όχι όμως και θεσμό εκτός κριτικής.

3.Η δομολειτουργική κρίση της φυλακής, ως θεσμού κράτησης/φύλαξης κι ως χώρου οδύνης, μπορεί να οφείλεται σε πολλούς παράγοντες (από ιδεολογικούς μέχρι οικονομικο-διοικητικούς), όμως πιστεύω ότι κρίσιμο ρόλο έχουν παίξει ο συμφυρμός/συνωστισμός και η ποιότητα του έγκλειστου πληθυσμού. Η «εντός των τειχών» (εντοιχισμένη;) αντι-κοινωνία έχει απωλέσει τα παλαιά της (ρομαντικά;) χαρακτηριστικά (εγκλήματα πάθους, βεντέτες, κλοπές επιβίωσης από φτωχοδιαβόλους) και πλέον κυριαρχείται από σκληρά στοιχεία του οργανωμένου εγκλήματος και όπου η λεγόμενη «αυτοδιοίκηση» σημαίνει υποταγή όλων των κρατουμένων στα κυκλώματά τους. Κατά συνέπεια οι παλαιότερες κατάρες πρέπει ν» αντικατασταθούν από σύγχρονες προσεγγίσεις.

4.Η όποια μορφή δράσης πάνω (sic) στον έγκλειστο, στο όνομα της σωφρονιστικής μεταχείρισης (αναμόρφωση, αναδόμηση, βελτίωση, κοινωνικοποίηση κ.λπ) προσκρούει στο ανυπέρβλητο εμπόδιο του να θέλεις να «θεραπεύσεις» κάποιον γι’ αυτό «που είναι» ή που πιστεύει.

Οι έχοντες επιλέξει την αντικοινωνικότητα της παρανομίας δύσκολα θα πεισθούν ότι η άμυνα της Πολιτείας περνάει μέσα από τη «βελτίωσή τους». Εξού και το nothing (seems to) work.

5.Τα θεωρητικά (κι όχι μόνον) ερωτήματα ανοικτά:

(1) Ποιός τιμωρεί ή συγχωρεί το έγκλημα;

Ο νομοθέτης με την αυστηροποίηση των ποινών ή την απεγκληματοποίηση/αποποινικοποίηση; Ο δικαστής με την επιβολή των ακραίων ορίων του πλαισίου-ποινής ή με την -λόγω φόβου;- αθεμελίωτη απαλλαγή του κατηγορούμενου; Η κοινωνία με τον στιγματισμό λόγω ηθικού πανικού ή με την ανοχή λόγω ιδεοληψιών;

(2) Όσο άδικο είναι να τιμωρείται ο δράστης παραπάνω από αυτό που προβλέπεται/ είθισται άλλο τόσο άδικο (και άνισο) δεν είναι το να τιμωρείται, χωρίς αποχρώσα αιτία, λιγότερο;

(3) Ο αρνούμενος τους κοινωνικο-ηθικούς περιορισμούς κι απορρίπτων την προσωπική ευθύνη και ενοχή δικαζόμενος μπορεί να τύχει ελαφρυντικών;

(4) Αναγνωρίζουμε ατιμώρητους δράστες εγκλημάτων υπεράνω των νομικών δεσμεύσεων λόγω «μύθων»;

(5) Το αρχαίο «ισάζειν» των νόμιμων με τους παράνομους πολίτες, των σεβομένων με τους παραβιάζοντες τα δικαιώματα των άλλων μπορεί να εφαρμοσθεί και επί εγκληματιών;

(6) Τα Μετανοητήρια (Pénitentiaires), με τους θαλάμους μετάνοιας, επιτρέπεται ν» αποτελούν σήμερα μέρος μίας «ανθρωπιστικής προσέγγισης»; (maisons d’amélioration)

(7) Aπό τους ξεχασμένους και παραμελημένους (oubliettes) κρατούμενους σε αποθηκευτικούς χώρους στους forget των ποινικών θεσμών (χωρίς άδειες και υφ’ όρον απόλυση) πόσοι αιώνες σωφρονιστικών ουτοπιών έχουν περάσει;

(8) Από τους λάκκους, τα μοναστήρια και τα κάστρα  σε φυλακές δίχως νοσοκομεία, σχολεία, εργαστήρια πόσος (λίγος) πολιτισμός έχει δαπανηθεί;

(9) Η (προβλεπόμενη, επιβαλλόμενη κι εκτιόμενη) ποινή συνιστά ύψιστη έκφραση δύναμης, ισχύος και (πολιτικής) εξουσίας ή εμπεριέχει και κοινωνικο-ηθικά στοιχεία;

(10) Ο όποιος ωφελιμισμός κατά την έκτιση της ποινής συνιστά μη-επιτρεπόμενη συνταγματικά καταπίεση;

(11) Η επιβίωση του κρατούμενου, με την υιοθέτηση/αποδοχή του (έσω) Κώδικα εξουσίας των (σκληρών) φυλακισμένων, πόσο συμβατή είναι -σε αξιακό επίπεδο- με την διαδικασία  της (έξω) κοινωνικοποίησης, δηλαδή της υπακοής στους νόμους;

(12) Ποιός πρέπει να κρατάει τα κλειδιά της αποφυλάκισης του κρατούμενου; Ο νομοθέτης με τους αποσυμφορητικούς οιονεί-αμνηστιακούς νόμους γενικής και οριζόντιας εφαρμογής ή ο ίδιος ο κρατούμενος (μέσω ενός προοδευτικού συστήματος);

(13) Ποιά η σωφρονιστική αξία των «ηρωικών» νομοθεσιών αποσυμφόρησης, των πολιτικών σωφρονιστικής οικονομίας (μέσω των ιδιωτικών φυλακών) αλλά και της ιδεολογικής κατάρας πολλών εγκληματολόγων κατά της φυλακής γενικά;

(14) Πόσο αποτελεσματική και ωφέλιμη μπορεί να είναι η μετασωφρονιστική (after care) μέριμνα/αρωγή, όταν ο  στιγματισμός/εξοστρακισμός παραμένει έντονος στην κοινωνία;

(15) Νοείται κοινωνική κάθαρση από ένα έγκλημα και ποιά μπορεί να είναι;

Η σωτηριολογική αποστολή της φυλακής και το αναμορφωτικό ιδεώδες έχουν αποτύχει, ιδίως όταν απευθύνονται σε δράστες που δεν θέλουν ούτε να «σωθούν», ούτε να αλλάξουν. Πολλοί δε εξ αυτών δεν αναπτύσσουν αισθήματα ευθύνης ή ενοχής (ούτε βέβαια αιδούς), καθώς έχουν νομιμοποιήσει το έγκλημά τους, με συνέπεια ν' ακυρώνεται κάθε προσπάθεια  σωφρονιστικής εξατομίκευσης. Ανεξάρτητα δηλαδή από τις αρνητικές επιπτώσεις του εγκλεισμού και του ιδρυματισμού/ιδρυματοποίησης, όταν ο ίδιος ο κρατούμενος δηλώνει ότι δεν τον ενδιαφέρουν οι όροι κοινωνικής συμβίωσης και αυτοχαρακτηρίζεται «επικίνδυνος για όλους», τότε το οποιοδήποτε ανθρωπιστικό σύστημα κράτησης αδυνατεί να λειτουργήσει θετικά γι’ αυτόν.

Αφού λοιπόν εξέπεσεν το «σωφρονίζειν» καθώς και άπαντα τα συστήματα (κοινοβιακό, απομονωτικό, μικτό κ.λπ), η έκτιση της ποινής παραμένει ένα Κακό per se, ισχυρίζονται ορισμένοι καταργηστές, οι οποίοι θεωρούν τους σωφρονιστικούς θεσμούς μέρος «της απάτης της ταμπέλας». Η Φυλακολογία και η Ποινολογία, λένε άλλοι, συνιστούν αναγκαίες πτυχές της καθόλου Ποινικής Επιστήμης και κακώς κι εκ του πονηρού ταυτίζονται με την κρατική καταστολή. Η χρήση, και κυρίως η κατάχρηση, των δεδομένων μίας επιστήμης μπορεί να είναι βλαβερή κι όχι η επιστήμη καθεαυτήν.

6.Ας δούμε τα δυαδικά σχήματα μιάς μετα-εγκληματολογικής προσέγγιση του εγκλήματος και του εγκληματία, όπως προσωπικά την διατυπώνω και την υποστηρίζω:

-Θεός-> εγκληματίας=> το έγκλημα ως αμαρτία...η ποινή ως μετάνοια /εξιλέωση

-Κράτος-> εγκληματίας=> το έγκλημα ως παραβίαση ασφάλειας...η ποινή ως αχρήστευση επικίνδυνων ατόμων

-Κοινωνία-> εγκληματίας=> το έγκλημα ως πρόκληση φόβου... η ποινή ως διαπόμπευση

-Επιστήμη-> εγκληματίας=> το έγκλημα ως πολυδιάστατο (ποινικό;) φαινόμενο...η ποινή ως δικαίωση θεωριών

Κι ακολουθεί η πλέον δυσχερής δυαδική συσχέτιση:

-έγκλημα -> εγκληματίας=> το έγκλημα ως μυστήριο και για τον ίδιο τον δράστη...η ποινή ως λυτρωτική (αυτο;) τιμωρία

- θύμα-> εγκληματίας=> το έγκλημα ως προδοσία σχέσεων και κατα-στάσεων...η ποινή ως συμφιλίωση αντι-θέσεων

-εγκληματίας-> εγκληματία=> το έγκλημα ως αυτοπραγμάτωση...η ποινή ως συνειδητοποίηση ηθικοκοινωνικών ορίων

Αν υιοθετήσουμε τις παραπάνω εκδοχές τότε η νέα εγκληματολογική/σωφρονιστική κουλτούρα θα συνίσταται όχι τόσο στο πόσους και ποιούς τιμωρεί μία Πολιτεία αλλά στο πόσους/ποιούς «συγ-χωρεί» κι αναλαμβάνει μία Κοινωνία των πολιτών να επανέντάξει, μέσω μη–φυλακτικών εξω-ιδρυματικών κυρώσεων.

Ίσως αυτή να πρέπει να είναι η κατεύθυνση για το μέλλον...