Η επανορθωτική και η κοινωνική δικαιοσύνη στην εποχή του #MeToo
Το #MeToo προκάλεσε τσουνάμι δημοσίων καταγγελιών για σεξουαλικά αδικήματα. Η Επανορθωτική Δικαιοσύνη έχει ως θεωρητικό πυλώνα την επανενταξιακή ντροπή - το σημείο τομής της ανάληψης της ευθύνης του δράστη και του μη κοινωνικού αποκλεισμού του. Είναι η φιλοσοφία των δύο κινημάτων αμοιβαία αποκλειόμενη, ή συμπληρωματική – και σε ποιο επίπεδο;
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η Επανορθωτική Δικαιοσύνη (εφ' εξής: ΕΔ) και το #MeToo έχουν αρκετά κοινά σημεία: και τα δυο ξεκίνησαν ως κινήματα “από τα κάτω”, εστιάζοντας στις ανάγκες των ατόμων που είχαν υποστεί μια παραβιαστική συμπεριφορά. Η Επανορθωτική Δικαιοσύνη επισημαίνει το κενό στην κάλυψη των αναγκών του θύματος που προκύπτει από τη θέση του ως απλού μάρτυρα στο σύστημα απονομής ποινικής δικαιοσύνης, τονίζοντας και τον πιθανό συνεπαγόμενο επανατραυματισμό του εντός αυτού, ενώ σε καμία περίπτωση δεν αποδέχεται την εργαλειοποίηση του θύματος προς τον σκοπό της “αναμόρφωσης” του δράστη.1 Αντίστοιχα, το #MeToo επιδιώκει να αποτινάξει το βάρος του τελεσθέντος αδικήματος από τους ώμους των θυμάτων, και να δώσει φωνή στο ανείπωτο.2 Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι πέραν των προσωπικών καταγγελιών, το πρόσφατο αυτό κίνημα επιδιώκει να καταδείξει την αδυναμία της τακτικής ποινικής δικαιοσύνης να καλύψει τις ανάγκες που δημιουργούνται από την τέλεση ενός ποινικού αδικήματος, με πρώτη την ανάγκη του θύματος να ακουστεί 3 – να πει την ιστορία του και να είναι σημαντική - και να δύναται να αρθρώνει λόγο ως προς το τι είναι αυτό που το ίδιο το θύμα χρειάζεται και τι πρόκειται να συμβεί στο μέλλον. Και όλα τα παραπάνω χωρίς τα εμπόδια που συνεπάγεται η προσφυγή στην αστυνομία (στην καλύτερη περίπτωση γραφειοκρατική διεκπεραίωση καθηκόντων χωρίς στήριξη από τις – ανύπαρκτες στη χώρα μας - υπηρεσίες υποστήριξης θυμάτων, στη χειρότερη, διερευνητικές ερωτήσεις με τόνο αμφισβήτησης και προτροπές για αποφυγή κατάθεσης μήνυσης), και τη δικαιοσύνη (ψυχολογικά και οικονομικά εξαντλητικές καθυστερήσεις με αναβολές επί αναβολών, εξέταση και αντεξέταση του θύματος από το ρόλο του στο ποινικό σύστημα ως απλού μάρτυρα, σε δίκες ανοιχτές στο – άγνωστο στο θύμα - κοινό, μπροστά στο οποίο πρέπει να αναφερθούν σε πολύ ευαίσθητα προσωπικά θέματα).4
ΑΥΣΤΗΡΟΠΟΙΗΣΗ ΠΟΙΝΩΝ: ΛΥΣΗ Ή ΑΔΙΕΞΟΔΟ;
Σαφώς και το #MeToo, όπως και η ΕΔ, επιθυμεί διαφάνεια στο σύστημα απονομής ποινικής δικαιοσύνης, και θεωρεί κατάκτηση τη νομική αναγνώριση των εγκλημάτων έμφυλης βίας ως τέτοιων.5 Ωστόσο, είναι γνωστό ότι από μόνη της η ποινικοποίηση της σεξουαλικής παρενόχλησης και του βιασμού, που έχουν “χτιστεί” εντός δομικής κοινωνικής ιεραρχίας, δεν επαρκεί για να σταματήσουν να συμβαίνουν, αφού η αλλαγή που απαιτείται να επιτευχθεί είναι πολύ βαθύτερη.6 Επιπλέον, ακόμα και με σκληρότερα μέτρα αντεγκληματικής πολιτικής, ισχυρότερη αστυνόμευση και βαρύτερες ποινές, η εγγενής τοποθέτηση της ποινικής δικαιοσύνης ως προς την αντιμετώπιση του θύματος δεν θα άλλαζε: πρωταγωνιστικό ρόλο θα είχε και πάλι ο δράστης, με τα δικαιώματά του, και ιδίως την αρχή in dubio pro reο, να είναι κεντρικά σε κάθε στάδιο της ποινικής διαδικασίας - κάτι που όχι μόνο δικαιολογείται, αλλά και απαιτείται από την ίδια τη φύση του ποινικού συστήματος, στο οποίο το κράτος ασκεί νόμιμη βία.7 Επομένως, η δευτερογενής θυματοποίηση των θυμάτων από την ίδια την ποινική διαδικασία θα παρέμενε ίδια, αν δεν γινόταν εντονότερη λόγω του μεγαλύτερου διακυβεύματος, ενώ φαίνεται ότι και η διεκδίκηση αποζημίωσης στα αστικά δικαστήρια έχει παρόμοια αποτελέσματα στον ψυχισμό των παθόντων.8
Η παραπάνω επίδραση της ποινικής διαδικασίας στο θύμα έχει συχνά ως αποτέλεσμα την μη καταγγελία, καθώς αυτό εκτιμά ότι “δεν αξίζει τον κόπο”.9 Όχι αδικαιολόγητα, αφού έχει αποδειχθεί ότι η άσκηση ποινικής δίωξης για βιασμό μετά από καταγγελία εξαρτάται από τη φυλή, την ηλικία, και το επάγγελμα του δράστη και του θύματος, αλλά και από το είδος της σχέσης τους, την ενδεχόμενη συμπεριφορά ανάληψης ρίσκου από το θύμα, τη φήμη και το “ήθος” του.10 Φαίνεται ότι το αδιέξοδο είναι ακόμη μεγαλύτερο όταν το αδίκημα λαμβάνει χώρα εντός μιας κοινότητας με οποιονδήποτε τρόπο διάφορης από την υπόλοιπη κοινωνία και τους θεσμούς της, στην οποία ανήκουν τόσο ο δράστης όσο και το θύμα. Στην περίπτωση αυτή το θύμα διστάζει ακόμη περισσότερο να προβεί σε καταγγελία, αισθανόμενο ότι διαπράττει κάποιου είδους “προδοσία” απέναντι στην κοινότητα καθαυτή.11 Παράδειγμα τέτοιων κοινοτήτων μπορεί να αποτελεί κάθε μειοψηφούσα υποομάδα που συσπειρώνεται απέναντι στην μαζικότητα της υπόλοιπης κοινωνίας: ΛΟΑΤΚΙ, εθνικές μειονότητες, κοινότητες προσφύγων ή μεταναστών, χώροι αυτοοργάνωσης, κ.ά.
#MeToo: ΔΗΜΟΣΙΑ ΔΙΑΠΟΜΠΕΥΣΗ Ή ΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΗΣ ΝΤΡΟΠΗΣ;
Όπως ακριβώς και η Επανορθωτική Δικαιοσύνη, έτσι και το #MeToo επιδιώκει κατά τη γνώμη μας όχι τη στιγματιστική ντροπή του δράστη, αλλά την απενοχοποιητική ανάκλαση της ντροπής και του κοινωνικού στίγματος μακριά από το θύμα το οποίο έως τώρα βάρυνε12 , με στόχο όχι αποκλειστικά ατομικό (τον συγκεκριμένο δράστη), αλλά συστημικό: προς τους θεσμούς και συνολικά την κοινωνία μας που έχει αποτύχει να ανταποκριθεί επαρκώς στην έμφυλη βία.13 Στόχος, δηλαδή, δεν είναι τα συγκεκριμένα πρόσωπα, αλλά η επίτευξη της αλλαγής: αλλαγή στο τι θεωρείται αρρενωπότητα, αλλαγή στις κοινωνικές νόρμες για το τι σημαίνει να είσαι άνδρας.14
Πράγματι, στις δημόσιες καταγγελίες του πρόσφατου κινήματος ο (φερόμενος ως) δράστης στιγματίζεται, και αρνείται, βεβαίως, την τέλεση του αδικήματος. Το αυτό ισχύει και εντός των δικαστικών αιθουσών – και είναι το πλέον εξοργιστικό για τα θύματα, όπως πάμπολλες έρευνες καταδεικνύουν.15 Όχι σπάνια οι δράστες σεξουαλικών εγκλημάτων θεωρούν πως δεν έχουν κάνει κάτι κακό, αφού πιστεύουν ότι υπήρχε η συναίνεση του θύματος και η πράξη τους δεν συνιστά το εκάστοτε ποινικό αδίκημα16 - έτσι, δεν μένει άλλη πορεία από το να επιρρίπτουν την ευθύνη στο θύμα.17 Ωστόσο, όπως υπονοεί και η φράση “το προσωπικό είναι πολιτικό”, το παραγκωνισμένο και καταπιεσμένο μέρος της κοινωνίας έχει διαφορετική αντίληψη της κοινωνικής και δικαιικής πραγματικότητας.18 Διαχρονικά το γυναικείο φύλο κουβαλά την αίσθηση αυτού που στην αγγλική γλώσσα ορίζεται ως shame, το οποίο αναφέρει ο Braithwaite στο έργο του – πυλώνα για την Επανορθωτική Δικαιοσύνη Crime, shame and reintegration, και που στα Ελληνικά μεταφέρεται επαρκώς ως ντροπή, με την έννοια της αισχύνης και του αισθήματος της ενοχής.19 Η ίδια η ετυμολογία της λέξης “ντροπή” από το ρήμα εντρέπομαι, δηλαδή “στρέφομαι προς τα πίσω, διστάζω”, σκιαγραφεί την έως τώρα δυναμική.20 Στα δε εγκλήματα έμφυλης βίας και δη τα σεξουαλικά εγκλήματα, η αίσθηση αυτή είναι ακόμη εντονότερη λόγω αφενός της φύσης των αδικημάτων αυτών, αφετέρου του κοινωνικού στίγματος που ακολουθούσε τις γυναίκες που τα είχαν υποστεί.21 Εν προκειμένω, λοιπόν, μέσω της φωνής του κινήματος, ό,τι στρεφόταν προς τα μέσα, στρέφεται πλέον προς τα έξω. Αυτό που μετατρέπει το άτομο που υπέστη την παραβίαση από θύμα σε επιζώσα είναι η ενδυνάμωση που επιτυγχάνεται από την ενίσχυση της φωνής του. 22
Η Επανορθωτική Δικαιοσύνη δεν είναι ουδέτερη ως προς τις αξίες της: εστιάζει στη βιωμένη εμπειρία του ατόμου που υπέστη την βλάβη.23 Όπως εύστοχα επισημαίνει η M. Randal, “προκειμένου να ληφθεί στα σοβαρά η δέσμευση της Ε.Δ. στην κατεύθυνση της επανόρθωσης της βλάβης, πρέπει να ξεκινήσουμε από βιωμένη εμπειρία αυτής της βλάβης από τα θύματα”.24 Άλλωστε, “η αναγνώριση και η ανάλυση του κακού που υπέφεραν τα θύματα είναι το σημείο αφετηρίας, όχι το σημείο τερματισμού” σε ό,τι αφορά μια επανορθωτική διαδικασία.25 Επομένως, η λεκτικοποίηση των βιωμάτων και η σύνδεση της φωνής του εκάστοτε θύματος με τις φωνές άλλων θυμάτων που όλες μαζί εκθέτουν αυτά τα μέχρι πρότινος κρυμμένα κάτω από το χαλί αδικήματα στο φως, επιδιώκει να απεμπολίσει ένα άλλο shame – εκείνο του slut shaming και του victim blaming,26 - όροι που έχουν εμφανιστεί στην πραγματικότητά μας τα τελευταία χρόνια για να εκφράσουν αντίστοιχα την ντροπή για την έκφραση της γυναικείας σεξουαλικότητας, αλλά και την ντροπή που η κοινωνία μεταθέτει στο ίδιο το θύμα για κάποια υποτιθέμενη συμπεριφορά του που δήθεν προκάλεσε (sic) τον δράστη. Και η - μονόπλευρη ομολογουμένως - φωνή των θυμάτων (μονόπλευρη, βεβαίως, εντός του εξίσου μονόπλευρου συστήματος που για αιώνες έτρεφε τα παραπάνω), αποτελεί το πρώτο βήμα ενδυνάμωσης: το δικαίωμα του θύματος προς τον εαυτό του να επαναδιεκδικήσει το (εκφραζόμενο, και όχι πια ενδοβαλλόμενο) συναίσθημα του θυμού, και να μιλήσει για το βίωμά του όταν και όπως εκείνο κρίνει. Και είναι η ενδυνάμωση το κοινό σύνολο των στόχων του καταγγελτικού κινήματος #MeToo και της Επανορθωτικής Δικαιοσύνης στην έμφυλη βία.
Η ΕΔ με τις διάφορες πρακτικές της εντός ή εκτός ποινικού συστήματος δεν είναι μια συνάντηση, αλλά μια διαδικασία:27 δίνοντας στα θύματα θέση ενεργού υποκειμένου αναφορικά με την έμφυλη βία που υπέστησαν, με επικέντρωση και απόλυτο σεβασμό στις ανάγκες και τις επιλογές των θυμάτων, σταδιακά δομείται και οργανώνεται ο τρόπος που θα λάβει χώρα η συνάντησή τους με τους δράστες, με μεγάλη σημασία να δίνεται στον καθορισμό των ορίων και στην εξισορρόπηση των ενδεχόμενων ανισοτήτων ισχύος.28 Χαρακτηριζόμενη από μεγάλη ευελιξία, η Επανορθωτική Δικαιοσύνη προσαρμόζεται στις ανάγκες των πρωταγωνιστών της εκάστοτε υπόθεσης: μπορεί το θύμα να επιθυμεί μόνο να στείλει ένα γράμμα στον δράστη , ή να επιδιώξει τη συνάντησή του με έναν άλλο δράστη του ίδιου αδικήματος, εάν δεν επιθυμεί να συναντηθεί με το άτομο που το έβλαψε, ή αν δεν υπάρχει η αναγκαία ανάληψη ευθύνης (που διαφέρει από την ποινική παραδοχή ενοχής) από αυτόν. 29 Στις πρακτικές τις ΕΔ εντάσσονται, επίσης, οι Επανορθωτικοί Κύκλοι που εμπλέκουν περισσότερα άτομα από την κοινότητα: Κύκλοι Θεραπείας (ενταγμένοι, άλλωστε, ήδη στο κίνημα #MeToo)30, όπου θύματα και άτομα της κοινότητας εργάζονται μαζί για την ενδυνάμωση και την βελτίωση των αντανακλαστικών της κοινότητας απέναντι σε ποινικά αδικήματα, και οι Κύκλοι Επανένταξης μετά την αποφυλάκιση, στους οποίους δράστες και άτομα της κοινότητας εργάζονται μαζί για την ομαλότερη και ουσιαστικότερη ένταξη, και το χτίσιμο εσωτερικών και διαπροσωπικών μηχανισμών τέτοιων, που θα συμβάλουν στην επανένταξη και την αποχή από τη διάπραξη νέου αδικήματος.31 Σε κάθε περίπτωση, στην ΕΔ η λέξη θεραπεία υπονοεί “την αίσθηση ανάκαμψης, έναν βαθμό “κλεισίματος” (closure)” 32, ενώ η έννοια της κοινότητας είναι κεντρική, αφού τα μέλη της καλούνται όχι απλώς να ακούσουν και να νομιμοποιήσουν το βίωμα των θυμάτων,33 αλλά επίσης να εκφράσουν με ποιους τρόπους έχουν τα ίδια υποστεί (δευτερογενή) θυματοποίηση, να αναστοχαστούν πάνω στον δικό τους ρόλο στη διαιώνιση του φαινομένου της έμφυλης βίας, και να αναλογιστούν με ποιους τρόπους μπορούν να βελτιώσουν τα πράγματα στο μέλλον.34
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ:
Τα επιτεύγματα του #MeToo είναι τόσα, που κάποιοι ισχυρίζονται ότι το κίνημα αυτό έχει καταφέρει ό,τι ο νόμος έως τώρα δεν κατάφερε35: έχει αναδείξει το πρόβλημα και έχει αυξήσει την κοινωνική επίγνωση αναφορικά με την έμφυλη βία και τα σεξουαλικά αδικήματα,36 των οποίων η αναφορά στις αρχές ήταν πάντα πολύ χαμηλή.37 Ως αποτέλεσμα, οι αναφορές πληθαίνουν, και οι κοινωνίες αρχίζουν να αμφισβητούν τον τρόπο με τον οποίο έως τώρα αντιλαμβάνονταν την ισχύ και την άσκηση εξουσίας. Οι τριγμοί αυτοί στις παλαιές αντιλήψεις δύνανται να μετατρέψουν το power over people (άσκηση εξουσίας στους ανθρώπους), σε power with people (αίσθηση δύναμης μαζί με άλλους ανθρώπους, με την κοινότητα) – τον βαθιά ουσιαστικό στόχο της Επανορθωτικής Δικαιοσύνης - και να αμφισβητήσουν, ταυτοχρόνως, τις κοινωνικές εκείνες νόρμες που ελαχιστοποιούν, εκλογικεύουν ή νομιμοποιούν τη διάχυση της έμφυλης βίας – κάτι που αποτελεί και τον ρόλο της κοινότητας στην προσέγγιση της Επανορθωτικής Δικαιοσύνης σε αυτού του είδους τα αδικήματα.38
Άρα λοιπόν, το #MeToo δεν βαθαίνει το χάσμα στην κοινωνία μας επειδή αναφέρει δημόσια το ποινικό αδίκημα και ανακλά την ως τώρα εσωτερικευμένη (και επιβεβλημένη από την κοινωνία και τους θεσμούς της) ντροπή των θυμάτων για εκείνο. Από τα τρία συστατικά του βιβλίου-πυλώνα της Επανορθωτικής Δικαιοσύνης Crime, shame and reintegration, αυτό που φαίνεται να λείπει από το #MeToo είναι το τελευταίο39 : ο τρόπος με τον οποίο τα θύματα, οι δράστες και η κοινωνία μας θα προχωρήσουν στο επόμενο βήμα. Και αυτό ακριβώς είναι το σημείο στο οποίο μπορεί να συμβάλει τα μέγιστα η Επανορθωτική Δικαιοσύνη. Η ομάδα εργασίας πάνω στην έμφυλη βία που έχει σχηματιστεί από το Ευρωπαϊκό Φόρουμ για την Επανορθωτική Δικαιοσύνη και ξεκίνησε τις εργασίες της τον Νοέμβριο του 2020 εστιάζοντας για αρχή στην ενδοοικογενειακή και τη σεξουαλική βία, καθώς και στη συστημική αλλαγή,40 επιδιώκει τη χάραξη πολιτικής αναφορικά με την εφαρμογή της Επανορθωτικής Δικαιοσύνης και των πρακτικών της στα σχετικά αδικήματα. Στο πλαίσιο αυτό, ο διάλογος με οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών κρίνεται αναγκαίος41, και στόχος είναι το άνοιγμα της συζήτησης προς διατύπωση προβληματισμών και πιθανών επιφυλάξεων να λάβει χώρα έως το τέλος του έτους. Ιδίως σε χώρες όπως η δική μας, στις οποίες οι επανορθωτικές πρακτικές δεν αποτελούν μέρος του συστήματος απονομής ποινικής δικαιοσύνης, ούτε εφαρμόζονται ευρέως στην κοινότητα ή εντός κλειστών συστημάτων (σχολεία, φυλακές κλπ), και όπου η επιλογή του νομοθέτη στην κατεύθυνση της εκτροπής από την ποινική διαδικασία (diversion) έχει δώσει στους κοινωνούς λάθος εικόνα του τι πραγματικά είναι μια διαμεσολάβηση θύματος – δράστη (η ποινική συνδιαλλαγή από τον εισαγγελέα σε υποθέσεις ενδοοικογενειακής βίας σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί πρακτική της Επανορθωτικής Δικαιοσύνης)42, ο επικείμενος διάλογος αναμένεται να είναι βαθιά εποικοδομητικός ώστε να συνδιαμορφωθεί το όραμα και να γίνουν τα πρώτα βήματα προς την επόμενη μέρα.
Το #MeToo άνοιξε το κουτί της Πανδώρας στην κοινωνία, ώστε η τελευταία να αδυνατεί πλέον να ισχυριστεί ότι “δεν ήξερε”. Με δεδομένο τον καίριο ρόλο της ευρύτερης κοινότητας που αποτελεί ζητούμενο στις πρακτικές και τη φιλοσοφία της Επανορθωτικής Δικαιοσύνης, και με τις κοινωνικές εξελίξεις του παρόντος να είναι πιο ρευστές και από γυαλί προτού γίνει κόσμημα, θεωρούμε ότι ανοίγεται ένας δρόμος στον οποίο η Επανορθωτική Δικαιοσύνη μπορεί να αποτελεί την ευκαιρία για το #MeToo, και το #MeToo την ευκαιρία για την Επανορθωτική Δικαιοσύνη.
Αλέξια Στουραΐτη, Δικηγόρος, Διαπιστευμένη Διαμεσολαβήτρια, Μέλος του working group του European Forum for Restorative Justice για την έμφυλη βία, Ιδρυτικό μέλος της πρωτοβουλίας Social Voices.
Randall, M. (2013), Restorative Justice and gendered violence? From vaguely hostile skeptic to cautious convert: why feminists should critically engage with restorative approaches to law, Dalhousie Law Journal, σελ. 461-499
Στη συνέντευξη της Tarana Burke από το 2018 αναφέρονται τα “δίχως φωνή θύματα”, το σπάσιμο της σιωπής με την ελπίδα της ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης, ενώ η ίδια αναφέρει ότι “η κουλτούρα της σιωπής μας σκοτώνει”, βλ. αναλυτικά https://www.vibe.com/features/editorial/tarana-burke-me-too-feature-576582 [τελευτ. πρόσβ. 19/07/2021]
3. Des Rosiers N., Feldthusen B., & Hankivisky O.A.R. (1998), Legal compensation for sexual violence: therapeutic consequenses for the judicial system, Psychology, Public policy and Law, 4, σελ.433-451
Βλ. αναλυτικά Rozee, P. & Koss, M. (2001), Rape: a century of resistance, Psychology of Women Quarterly, 25, σελ.295-311, και Hopkins C. & Koss M. (2005), Incorporating feminist theory and insights into restorative justice response to sex offences, Violence against women, τ. 11, σελ. 693-723
Randall, M., ό.π.
MacKinnon C. A. (2018) #MeToo has done what the law could not, New York Times, www.nytimes.com/2018/02/04/opinion/metoo-law-legal-system.html [τελευτ. πρόσβ. 19/07/2021]
Baker, K (1999), Sex, rape and shame, Boston University Law Review, 79, σελ.663-716
Randall, M., (2013) ό.π., και Gutheil, T.G., Bursztajn, H., Brodsky, A & Strasburger, L.H. (2000), Preventing “critogenic” harms: Minimizing emotional injury from civil litigation, Journal of Psychiatry and Law, 28, σελ. 5-18. Φαίνεται ότι η Επανορθωτική Δικαιοσύνη κατηγορείται για υποτίμηση της βαρύτητας της βλάβης που υπέστη το θύμα, όμως στην πραγματικότητα η τυπική ποινική δικαιοσύνη είναι αυτή που το κάνει πρώτιστα, αφού ο δράστης, προκειμένου να αποφύγει την τιμωρία, αναγκαστικά αρνείται κάθε κατηγορία αμφισβητώντας τόσο τα λεγόμενα, όσο και την αξιοπιστία και την προσωπικότητα του θύματος, βλ. αναλυτικά Heimer K., & Kruttsschnitt C. (eds), 2005, Gender and crime: patterns of victimization and offending, New York University Press, 255
Daly, K., Bouhours, B., (2010), Rape and Attrition in the Legal Process: a Comparative Analysis of five countries, Tonry, M. (edt), Crime and Justice: A Review of Research, τ. 39, Chicago: University of Chicago Press, σελ. 565
Hopkins, C., Koss, M., ό.π., σελ. 13
van Wormer K., (2009), Restorative Justice as Social Justice for victims of gendered violence: a standpoint feminist perspective, Social Work, τ. 54(2), σελ. 107-116
MacKinnon C. A., ό.π.
Maruna S. & Pali B. (2020), From victim blaming to reintegrative shaming: the continuing relevance of Crime, shame and reintegration in the era of #MeToo, The International Journal of Restorative Justice, vol. 3(1), σελ. 38-44
hooks, b., (2004), The will to change: men, masculinity, and love, New York: Washington Square Press
Ενδεικτικά, Holmstrom L.L., Burgess, A.W. (1975) The victim and the criminal justice system, International Journal of Criminology and Peneology, 3, 101-110; Holmstrom L.L., Burgess, A.W. (1978) The victim rape: institutional reactions, New York: John Wiley; Martin, P.Y., Pwell, M., (1994), Accounting for the second assault: Legal organisations' framing of rape victims, Law and Social Inquiry, 14, σελ. 853-890; Matosian, G. (1993), Reproducing rape: Domination through talk in the courtroom, Chicago: University of Chicago Press; Sanday, P.R. (1996), A woman scorned: Aquaintance rape on trial, New York: Doubleday
Serin, R.C., Mailloux D.L., (2003), Assessment of sex offenders: Lessons learned from the assessment of non-sex offenders, Annals of the New York Academy of Sciences, 989, σελ.185-197
Hopkins, C.Q., Koss, M., ό.π.
Hanish, C. (2006), The personal is political: the women's liberation movement classic with a new explanatory introduction, www.carolhanish.org/CHwritings/PIP.html [τελευτ. πρόσβ. 28/6/2021]
19. Αγγλοελληνικό λεξικό Σταυρόπουλος Oxford, Oxford University Press, 1987, 3η έκδ.
20. Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, 1998, Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ
Madigan L., Gable, N.E. (1989), The second rape: Society's continued betrayal of the victim, New York: Lexington Books
Braithwaite, J. (2002), Restorative Justice and responsive regulation, New York: Oxford Universtity Press, σελ.157
Maglione, G. (2017), Embodied victims: an archaeology of the “ideal victim” of restorative justice, Criminology and Criminal Justice, 17(4), σελ. 401-417
Randall, M. (2013), ό.π., σελ. 467
Randall, M. (2013), ό.π., σελ. 467
Randall, M., (2010), Sexual Assault Law, Credibility and “ideal victims”: Consent, Resιstance, and Victim Blaming, CJWM, 397, σε Randal, M. (2013), Restorative Justice and gendered violence? From vaguely hostile skeptic to cautious convert: why feminists should critically engage with restorative approaches to law, Dalhousie Law Journal, σελ. 469
Randall, M. (2013), ό.π., σελ. 494
van Wormer K., (2009), ό.π., σελ. 107-116
Randall, M. (2013), ό.π. Σελ. 461-499
Στον επίσημο ιστότοπο του κινήματος https://metoomvmt.org/the-work/community-healing-circles/
Pranis, K., (2005), The Little Book of Circle Processes: a new/old approach to Peacemaking, New York: Good Books
Zehr H. (1990) Changing lenses, Waterloo, Ontario: Herald Press σελ. 186
Μία άλλη βασική ανάγκη των θυμάτων έμφυλης βίας είναι η αποκήρυξη του εγκλήματος από την κοινότητα, που “μεταφέρει το βάρος της ατίμωσης στον δράστη”, βλ. αναλυτικά Herman, J., (2005) Justice from the victims' perspective, Violence Against Women, 571-602
Goodmark, L. (2018), Restorative Justice as feminist practice, The International Journal of Restorative Justice vol. 1(3), σελ.372-384
MacKinnon C.A., ό.π.
36. Σύμφωνα με την Δήλωση 17/4848 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με τη Διεθνή Ημέρα για την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών, διαθέσιμη στον ιστότοπο https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/STATEMENT _17_4848 [τελευτ. πρόσβ. 14/7/2021]
Randall, M. (2013), ό.π., σελ. 468-469
Randall, M. (2013), ό.π., σελ. 461-499
Maruna S. & Pali B., ό.π., σελ. 43
Η έμφυλη βία παίρνει διάφορες μορφές με τις οποίες ακόμη η ομάδα εργασίας συνειδητά δεν έχει ακόμα καταπιαστεί - βλ. αναλυτικά στον ιστότοπο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής https://ec.europa.eu.
Randall, M. (2013), ό.π., σελ. 461-499
Wasileski, G. (2005), Procecutors and use of Restorative Justice in Courts: Greek case, Journal of Interpersonal Violence, σελ. 1-24 – Αναλυτικά για τις προϋποθέσεις εφαρμογής πρακτικής της Ε.Δ. στην έμφυλη βία, βλ. Randal, M. (2013), ό.π., σελ. 489-494