Human Trafficking: ένα πολυδιάστατο φαινόμενο ( - το ΚΕ.Μ.Ε. και το Crime Times στον «Περίπατο για την Ελευθερία» (19 Οκτωβρίου 2019)
(Φωτογραφίες: Κωνσταντίνα - Μαρία Κωνσταντίνου)
Εισαγωγή - νομικό και θεωρητικό πλαίσιο
Στις 19 Οκτωβρίου 2019, το Κέντρο Μελέτης του Εγκλήματος και το διαδικτυακό περιοδικό “Crime Times” παρευρέθηκε στην εκστρατεία - καμπάνια “(6ος Διεθνής) Περίπατος για την Ελευθερία 2019” - “(6th International) Walk for Freedom 2019” της Διεθνούς Μη Κερδοσκοπικής Οργάνωσης “A21” σε συνδιοργάνωση με τον Οργανισμό “Fashion Revolution Greece” και το “Raise Your Voice Festival” υπό το πλαίσιο της πανευρωπαϊκής εκστρατείας πρόληψης του εγκλήματος[1] που διοργανώνει το Εuropean Crime Prevention Network (EUCPN) κατόπιν πρότασης συνεργασίας και συμμετοχής της Ελλάδας με το Γραφείο του Εθνικού Εισηγητή για την καταπολέμηση της Εμπορίας Ανθρώπων - Greek National Rapporteur on Trafficking in Human Beings. Ο τίτλος της πανευρωπαϊκής εκστρατείας (17 Οκτωβρίου 2019) ήταν “Are you a victim of human trafficking? You have rights!”, ενώ ο σκοπός του Περιπάτου είναι η αφύπνιση του κόσμου για την έκταση του εγκλήματος της εμπορίας ανθρώπων στην Ελλάδα καθώς και για την αναγκαιότητα να εκλείψει η σκληρή εκμετάλλευση που βιώνουν οι συνάνθρωποί μας.
(Επίσημες φωτογραφίες από: το Γραφείο Εθνικού Εισηγητή για την Καταπολέμηση Εμπορίας Ανθρώπων)
Περπατώντας σιωπηλά μαζί με άλλους 250 - 300 ανθρώπους διαφόρων ηλικιών στο κέντρο της Αθήνας το απόγευμα στις 17.00, από την πλατεία Μοναστηρακίου, μέσω της οδού Ερμού έως την πλατεία του Συντάγματος και με ταυτόχρονη παρόμοια δράση σε 12 πόλεις της Ελλάδας παράλληλα με άλλες 50 χώρες του κόσμου[2], το συναίσθημα ήταν μοναδικό, καθώς, περαστικοί πολίτες καθ’ όλη τη διάρκεια του περιπάτου έβλεπαν, ενημερώνονταν για το έγκλημα της εμπορίας συν - ανθρώπων τους κι άλλοι παρατηρούσαν τον συμβολισμό της δράσης.
Η στάση μπροστά στη Βουλή των Ελλήνων πριν την κατάληξη στην πλατεία Συντάγματος είχε ως στόχο να ακουστεί δυνατά από όλους τους συμμετέχοντες η έκφραση «για την Ελευθερία» σηματοδοτώντας με αυτήν την κίνηση την ίδια την ελευθερία της έκφρασης, η οποία δεν υφίσταται ως κατάσταση και ως δικαίωμα στα θύματα της εμπορίας ανθρώπων. Με τον κώδικα ένδυσης (μαύρο μπλουζάκι) και τη σειρά τοποθέτησης των συμμετεχόντων (ένας μπροστά κι ένας πίσω), ουσιαστικά και συμβολικά αντικατοπτρίστηκε ο αριθμός των θυμάτων και οι θάνατοι που έχουν σημειωθεί τον 21ο αιώνα.
Σύμφωνα με το λεξικό των επιστημών του ανθρώπου, τα ανθρώπινα δικαιώματα ορίζονται ως οι «βασικές ανάγκες και προϋποθέσεις μιας αξιοπρεπούς διαβίωσης εγγυημένες, συνήθως, από το δίκαιο για το σύνολο των πολιτών μιας κοινωνίας», ενώ, ένας άλλος ορισμός που έχει δοθεί προκύπτει από τη σύζευξη των δύο λέξεων, «άνθρωπος (ουσιαστικό): ένα μέλος του είδους homo sapiens / δικαιώματα (ουσιαστικό): πράγματα τα οποία δικαιούσαι ή σου επιτρέπονται, εγγυημένες ελευθερίες / ανθρώπινα δικαιώματα (ουσιαστικό): τα δικαιώματα που έχεις επειδή είσαι άνθρωπος»[3].
Με την Αμερικανική Επανάσταση και Διακήρυξη Ανεξαρτησίας το 1776 αλλά και τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων το 1787 κατοχυρώνονται τα λεγόμενα «φυσικά δικαιώματα» του ανθρώπου με την αποδιδόμενη φιλοσοφική και θρησκευτική ερμηνεία και επιρροή ότι «κανένας νομοθέτης, καμία βουλή δεν μπορεί να τα ανατρέψει, ότι τα δικαιώματα είναι υπεράνω του νόμου» εφόσον τον άνθρωπο τον έπλασε η φύση ή κάποιος Θεός και δεν μπορεί με καμία δύναμη να επέμβει κανείς στην ανθρώπινη υπόστασή του[4]. Αργότερα, από τα «φυσικά» δικαιώματα, οι κοινωνίες προχώρησαν στη θέσπιση των οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων και σχετικά πρόσφατα, τον 20ο αιώνα, η ανθρωπότητα τέλεσε ένα βήμα παραπέρα στη θέσπιση παναθρώπινων δικαιωμάτων. Πολύ σημαντικές διεθνείς (Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών) και ευρωπαϊκές συμβάσεις (Ευρωπαϊκή Ένωση, Συμβούλιο της Ευρώπης)[5] είναι οι εξής[6]:
- 1921: Σύµβαση για την Καταστολή της Σωµατεµπορίας Γυναικών και Παιδιών[7]
- 1948: Η Σύμβαση για την Πρόληψη και την Τιμωρία του Εγκλήματος της Γενοκτονίας.
- 1950: Σύµβαση για την Καταστολή της Σωµατεµπορίας και της Μαστροπείας.
- 1961: Η Σύμβαση για την Κατάργηση των Φυλετικών Διακρίσεων.
- 1977: Ευρωπαϊκή Σύµβαση για το Νοµικό Καθεστώς Μεταναστών Εργαζοµένων.
- 1981: Ο Αφρικανικός Χάρτης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και Λαών.
- 1983: Ευρωπαϊκή Σύµβαση για την Αποζηµίωση των Θυµάτων Εγκληµάτων Βίας.
- 1990: Η διεθνής Σύµβαση για την Προστασία των ∆ικαιωµάτων των Μεταναστών Εργατών και των Μελών της Οικογένειάς τους.
- 1995: Σύµβαση - πλαίσιο για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων.
- 2000: Προαιρετικό Πρωτόκολλο στη Σύµβαση για τα ∆ικαιώµατα του Παιδιού σχετικά µε την Πώληση των Παιδιών, την Παιδική Πορνεία και την Παιδική Πορνογραφία[8].
- 2000: Πρόσθετο Πρωτόκολλο στη Σύµβαση για το ∆ιεθνικό Οργανωµένο Έγκληµα για την Καταπολέµηση της Παράνοµης ∆ιακίνησης Μεταναστών από Έδαφος, Θάλασσα και Αέρα (smuggling) και Πρόσθετο Πρωτόκολλο στη Σύµβαση του ΟΗΕ για το ∆ιασυνοριακό έγκληµα (Σύµβαση του Παλέρµο[9]) το οποίο αναφέρεται ειδικά στην Πρόληψη, την Εξάλειψη και την Τιµωρία της Εµπορίας Προσώπων, Ιδιαιτέρως Γυναικών και Παιδιών.
- 2001: Σύµβαση για την Απαγόρευση των Χειρότερων Μορφών Παιδικής Εργασίας.
- 2002: Προαιρετικό Πρωτόκολλο στη Σύµβαση για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και Άλλης Σκληρής, Απάνθρωπης και Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιµωρίας.
- 2003: Πρωτόκολλο στη Σύµβαση για το Κυβερνοέγκληµα για την Ποινικοποίηση Πράξεων Ρατσισµού και Ξενοφοβίας µέσω των ∆ικτύων Υπολογιστών.
- 2005: Σύµβαση για την Ανάληψη ∆ράσης κατά της Εμπορίας Ανθρώπων[10].
Για την υλοποίηση της δράσης για την καταπολέµηση του οργανωµένου εγκλήµατος και της εµπορίας προσώπων (2000 και ισχύει και για το 2005), το Συµβούλιο εξέδωσε τις παρακάτω Αποφάσεις - Πλαίσιο:
- 2001/220/JAI της 15/3/2001 σχετικά µε την προστασία των θυµάτων κατά την ποινική διαδικασία,
- 2002/629/JAI της 19/7/2002 για την καταπολέµηση της εµπορίας προσώπων,
- 2002/946/JAI της 28/11/2002 για την ενίσχυση του ποινικού πλαισίου σχετικά µε την καταστολή της διευκόλυνσης παράνοµης εισόδου και διαµονής στην χώρα,
- 2004/68/∆ΕΥ της 22/12/2003 για την καταπολέµηση της σεξουαλικής εκµετάλλευσης των παιδιών και της παιδικής πορνογραφίας[11].
Η δράση του περιπάτου «ξεγυμνώνει» το μη ευκόλως θεατό οργανωμένο έγκλημα, εκείνο της εμπορίας ανθρώπων, που στοιχειοθετείται ποινικά και αποκρυσταλλώνεται κοινωνικά από συμπεριφορές εκμετάλλευσης - καταναγκασμού - στρατολόγησης - χειραγώγησης - πώλησης - εμπορίας ανθρώπων ή και ανθρώπινων οργάνων (αλυσίδα - “trafficking in human beings”[12])[13]. Πιο συγκεκριμένα, τα εμπλεκόμενα μέρη / πρόσωπα παρουσιάζονται στα υποψήφια θύματά τους, είτε ως α) εργοδότες ή πελάτες και β) (λιγότερο σύνηθες) εξ’ αρχής ως διακινητές[14]. Ο κύκλος ή διαφορετικά μιλώντας, η λέξη «αλυσίδα» θεωρείται πως περιγράφει με κυριολεκτικό τρόπο τη διαδικασία και την ύπαρξη συντονισμένων δικτύων ανά τον κόσμο και σαφώς, πιο μικροκοινωνιολογικά και δυαδικά, την ύπαρξη κάποιας πλήρωσης / οφειλής αλλά και … ξεπλήρωσης αυτής των θυμάτων προς τους δράστες[15].
Στον Ποινικό Κώδικα της Ελλάδος[16], το άρθρο 323Α του 2002 εισήχθη με το άρθρο 1 του ν. 3064/2002 (ΦΕΚ Α΄ 248/15.10.2002) με τίτλο «Καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων, των εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας, της πορνογραφίας ανηλίκων και γενικότερα της οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής και αρωγή στα θύματα των πράξεων αυτών»[17] με την ταυτόχρονη τροποποίηση και αργότερα την αντικατάσταση του άρθρου 351, ώστε να αντιμετωπίζεται πιο στοχευμένα και ειδικά η εμπορία ανθρώπων όταν τελείται με σκοπό την οικονομική εκμετάλλευση της γενετήσιας ζωής (αδίκημα σωματεμπορίας). Περαιτέρω, ο νομοθέτης συνδύασε το οργανωμένο έγκλημα με την εμπορία ανθρώπων με τον εξής τρόπο: με τις πράξεις που τελεί μία εγκληματική οργάνωση (άρθρο 187 παρ. 1 ΠΚ) προστέθηκαν τα άρθρα 323Α και 351 ΠΚ.
Σχετικά με την εργασιακή εκμετάλλευση, το 2002, αντιμετωπιζόταν με τις ποινικές διατάξεις περί παραβίασης των εργασιακών προτύπων (άρθρο 17 ν. 2639/1998), ενώ υπήρχε το άρθρο 385 ΠΚ σε περίπτωση χρήσης βίας ή απειλής, αλλά και του 409 ΠΚ, που στοιχειοθετεί μια μορφή εμπορίας ανθρώπων, την εξώθηση ανθρώπων σε επαιτεία.
Με το νόμο αυτό του 2002 ενσωματώθηκαν στο ελληνικό δίκαιο οι βασικές προβλέψεις της απόφασης – πλαίσιο 2002/629/ΔΕΥ του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ωστόσο, οι πράξεις της εμπορίας ανθρώπων και της σωματεμπορίας υπόκεινται στην αρχή της παγκόσμιας δικαιοσύνης και αυτό σημαίνει πως είναι αξιόποινες ανεξάρτητα από το αν διώκονται ως αξιόποινες στον τόπο τέλεσης. Κατόπιν, στην Ελλάδα, εκδόθηκε ο νόμος 3625/2007, με τον οποίο κυρώθηκε το Προαιρετικό Πρωτόκολλο της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού σχετικά με την εμπορία ανθρώπων, την παιδική πορνεία και την πορνογραφία. Ο νόμος αυτός επέφερε τροποποιήσεις και προσθήκες σε διατάξεις του Ποινικού Κώδικα όπως η τότε προσθήκη στο άρθρο 323Α ΠΚ: η εμπορία ανθρώπων τιμωρείται όταν έχει θανατηφόρο αποτέλεσμα χωρίς απαραιτήτως να συνδυάζεται με κάποιο άλλο άρθρο του Ποινικού Κώδικα για να τη στοιχειοθέτηση του εγκλήματος της εμπορίας ανθρώπων[18].
Ο νόμος 3875/2010 με τον οποίο η Ελλάδα κύρωσε τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά του Διεθνικού Οργανωμένου Εγκλήματος έφερε την τροποποίηση των παραγράφων 1,3 και 4 της α΄ παραγράφου του άρθρου 323Α ΠΚ και τέλος, με το ν. 4198/2013, η Ελλάδα ενσωμάτωσε στην εσωτερική νομοθεσία της την Οδηγία 2011/36/ΕΕ «για την πρόληψη και την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων και για τη προστασία των θυμάτων της, καθώς και για την αντικατάσταση της απόφασης – πλαίσιο 2002/629/ΔΕΥ του Συμβουλίου». Πιο συγκεκριμένα, προστέθηκε ως στοιχείο, η έκθεση της ζωής του παθόντος σε σοβαρό κίνδυνο και στη “σοβαρή βλάβη της υγείας του παθόντος” εμπεριέχεται πλέον και η ψυχική βλάβη[19].
Ως προς την ιστορική προέλευση του φαινομένου, τοποθετείται ήδη με τη μορφή και το φαινόμενο της δουλείας, της αγοραπωλησίας ανθρώπων, με τον προσδιορισμό και την ιδιότητα του δούλου, ήδη από την περίοδο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και σε οποιαδήποτε οργανωμένη, υποτυπωδώς, κοινωνία[20]. Γι’ αυτόν το λόγο, η εμπορία ανθρώπων έχει προσδιοριστεί από αρκετούς ακαδημαϊκούς και επιστήμονες που ασχολούνται με το γνωστικό αντικείμενο, ως σύγχρονη μορφή δουλείας αφού η πρόθεση και το κίνητρο των διακινητών ανθρώπων δεν παύει να έχει ως στόχο την ανθρώπινη ιδιοκτησία και την εκμετάλλευσή της με σκοπό το οικονομικό κέρδος[21].
Σήμερα, η εμπορία ανθρώπων έχει λάβει ευρύτερες διαστάσεις σε διεθνές επίπεδο, επιτρέποντας τον χαρακτηρισμό της εμπορίας ανθρώπων ως διακρατικού (όταν στην τέλεση του εγκλήματος εμπλέκονται δύο ή περισσότερα κράτη) ή διασυνοριακού (στην περίπτωση όμορων κρατών) εγκλήματος[22]. Τα πρόσωπα - κλειδιά του εγκλήματος είναι εκείνοι ονόματι “δια - κινητές” που κινούν τα νήματα, ή αλλιώς διατυπωμένα, το κατά τόπους και χρόνους δίκτυό τους.
Φυσικά και υπάρχουν χρόνοι και τόποι που χρησιμοποιούνται ως «εύκολοι» δείκτες, ως πρόσφορο έδαφος κυριολεκτικά και μεταφορικά μιλώντας, από το εκάστοτε οργανωμένο δίκτυο διακινητών: χώρες και κράτη υπό καθεστώς φτώχειας ή εμπόλεμων καταστάσεων, οικονομικής και πολιτικής αστάθεια, έλλειψης πρόσβασης στην εκπαίδευση καθώς χώρες που πλήττονται από φυσικές καταστροφές και η μετανάστευση είναι η μόνη λύση. Δηλαδή, χώρες που βρίσκονται σε κοινωνική, πολιτική, οικονομική και γεωγραφική μετάβαση προς την ανάπτυξη ή προς την πτώση ή προς μία χρόνια προσπάθεια ανάπτυξης (αναπτυσσόμενες χώρες).
Ανά τους αιώνες και τις εποχές το φαινόμενο της εμπορίας ανθρώπων λαμβάνει κι από μία διαφορετική μορφή με κοινό παρονομαστή το κίνητρο εκείνου που διακινεί που δεν είναι άλλο από την εκμετάλλευση του Άλλου ανθρώπου. Αρχικά, λοιπόν, η εργασιακή εκμετάλλευση (τα περισσότερα θύματα βρίσκονταν σε κλάδους όπως η γεωργία, η αλιεία, η μεταποίηση, τα ορυχεία και του τομέα της οικιακής εργασίας[23]) ήταν η πρώτη μορφή ατομικής και κοινωνικής πράξης που εμφανιζόταν συχνότερα στις όχι τόσο οργανωμένες κοινωνίες, έπειτα, το εμπόριο σωματικών οργάνων, ναρκωτικών και όπλων στις περισσότερο αναπτυγμένες κοινωνίες, που απαιτούσε κι άλλα άτομα και δεν ήταν αμιγώς ατομική πράξη, κατόπιν, η σεξουαλική εκμετάλλευση τον 20ο αιώνα και σήμερα η διαδικτυακή εκμετάλλευση με τη διακίνηση πορνογραφικού υλικού και τη χρήση λεκτικών και μη απειλών προς την παθούσα (συνήθως, γυναίκες και παιδιά πέφτουν συχνότερα θύματα εκμετάλλευσης[24]).
Θεωρείται έκδηλο πως, αρκετές φορές, τα τελευταία χρόνια παγκοσμίως, μπορεί ένα είδος εκμετάλλευσης να συνδυαστεί με τα υπόλοιπα ή και όλα μαζί είδη από ένα δίκτυο ατόμων, αυτών των διακινητών. Όπως γίνεται αντιληπτό, η εμπορία ανθρώπων ως φαινόμενο χαρακτηρίζεται για την κλιμάκωσή του, τον μαζικό τρόπο υπό τον οποίο πραγματοποιείται και τον αποτροπιαστικό βαθμό του όσον αφορά την καθ’ αυτή πράξη[25]. Για τη θέσπιση του του άρθρου 323Α του Ποινικού Κώδικα του 2002 που αναφέρθηκε προηγουμένως, είχε διατυπωθεί η εκτίμηση στην εισηγητική έκθεση, πως η εμπορία ανθρώπων ήταν, ίσως, η τρίτη μεγαλύτερη «εγκληματική επιχείρηση»[26] μετά την παράνομη εμπορία ναρκωτικών και όπλων, με υψηλότατα οικονομικά έσοδα σε παγκόσμιο επίπεδο το 2002[27]. Από το 2002 και έπειτα, η κάθε νέα ή παλαιά απόπειρα λεκτικού προσδιορισμού του φαινομένου της εμπορίας ανθρώπων, προσθέτει νέα χαρακτηριστικά, καθότι, και οι τεχνολογικοί, και οι γεωπολιτικοί παράγοντες, έπαιξαν και συνεχίζουν να παίζουν καθοριστικό ρόλο στη συνεχόμενη εμπειρική και θεωρητική διαμόρφωσή του.
Για αυτόν τον λόγο, μπορεί να υπαχθεί εννοιολογικά και μορφολογικά μόνο και στην κατηγορία / τύπο του «οργανωμένου εγκλήματος». Ως «οργανωμένο έγκλημα» νοείται η εγκληματική ή αντικοινωνική συμπεριφορά μιας ομάδας ατόμων, που ως «οργανωμένη συμμορία», αποτελεί την αρχική μορφή του «οργανωμένου εγκλήματος», ενώ ως «μαφία», την πιο ακραία εκδοχή του[28]. Το παράδειγμα της Ελλάδας πλησιάζει κατά πολύ της γενικότερης ευρωπαϊκής κατάστασης, η οποία συνδέει τρεις διαφορετικούς τύπους εγκλημάτων ήδη από το τραγικό συμβάν των Δίδυμων Πύργων στην Αμερική το 2001 (11/09/01) - τότε, που συνδέθηκαν κι αυτά με τη σειρά τους με τη μετανάστευση: το οργανωμένο έγκλημα, η τρομοκρατία και η εμπορία ανθρώπων[29] - η εγκληματολογική θεωρία της ετικέτας δεν θα μπορούσε να εφαρμοστεί καλύτερα «για αυτούς, τους μετανάστες και τους πρόσφυγες»[30].
Συγκεκριμένα, όσον αφορά τα κράτη - μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι εθνικές αρχές έχουν προσδιορίσει τα χαρακτηριστικά σύστασης οργανωμένου εγκλήματος που τυγχάνουν να αποτελούν δομικά στοιχεία και των ομάδων τρομοκρατίας και του trafficking. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι[31]:
- Συνεργασία μεταξύ περισσοτέρων των δύο προσώπων.
- Καταμερισμός καθηκόντων - Ιεραρχία εντός της ομάδας.
- Ακολουθία κανόνων της ομάδας και ομερτά.
- Διάπραξη αδικημάτων με κοινό παρονομαστή την εκμετάλλευση και την πώληση ανθρώπων.
- Διεθνής δράση - διασυνοριακές πράξεις.
- Χρήση βίας, απειλών ή άλλων μορφών εκφοβισμού.
- Χρήση επιχειρησιακών δομών για φαινομενική κάλυψη οικονομικών παράνομων εσόδων - εξόδων και τέλεσης πράξεων προσβολής της σωματικής ακεραιότητας.
- Επιδίωξη κέρδους ως ένα από τα βασικότερα κίνητρα.
Συνοπτικά και βάσει σχετικής βιβλιογραφίας, οι κυριότεροι λόγοι εμφάνισης του φαινομένου, σήμερα, συνδέονται κατά άμεσο τρόπο με τους κάτωθι παράγοντες[32]:
- την ύπαρξη διαφορετικών επιπέδων οικονομικής και κοινωνική ανάπτυξης των χωρών,
- τις χώρες προορισμού και προέλευσης του “προϊόντος” - ανθρώπου,
- τον εκάστοτε νόμο της προσφοράς και της ζήτησης,
- την ανεργία,
- τη φτώχεια και
- τις συνθήκες διαβίωσης / πολέμου.
Πολλοί ακαδημαϊκοί και μη έχουν ασχοληθεί, ειδικότερα, με την εμπορία ανθρώπων και υπάρχουν άλλες τόσες διατυπωμένες θεωρίες απο παλαιότερους και σύγχρονους θεωρητικούς για την πολυπαραγοντική εξήγηση του φαινομένου. Όμως, ακόμη και σήμερα, όπως διαπιστώθηκε κατά τη συμμετοχή μας στον Περίπατο για την Ελευθερία, υφίσταται η άγνοια και η κοινωνική ανοχή τόσο για τις συνέπειες του φαινομένου όσο και άρνηση για την ίδια διαδικασία τέλεσης των εγκληματικών πράξεων. Η άμεση συμμετοχική παρατήρηση[33] κατά τη διαδρομή βοήθησε ώστε να καταλήξουμε σε αυτό το πρόχειρο συμπέρασμα εξαιτίας α) της απορίας των περαστικών στον αντικατοπτρισμό των βλεμμάτων και β) στην αδιαφορία αρκετών ανθρώπων κατά την τήρηση της κοινής γραμμής πεζής πορείας μας.
Σύμφωνα με τους Sutherland και Cressey, το φαινόμενο της εμπορίας ανθρώπων δύναται να προσαρμόζεται στο λεγόμενο θεωρητικό «σύστημα εγκληματικής συμπεριφοράς», το οποίο περιλαμβάνει την ομαδοποίηση (γι’ αυτό και η λέξη «σύστημα») ποινικών αδικημάτων σε έναν τύπο εγκλήματος. Δηλαδή, κατά την ερμηνεία ενός τύπου εγκλήματος, του συγκεκριμένου, η αποκωδικοποίησή του χρειάζεται περαιτέρω κοινωνική ανάλυση και εξήγηση.
Όπως αναφέρεται, «τα χαρακτηριστικά στοιχεία ενός συστήματος εγκληματικής συμπεριφοράς είναι οτι 1) [ … ] περιλαμβάνει μια ηθική, παραδόσεις, σύμπνοια μεταξύ των δραστών στα πλαίσια μιας ομάδας, κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των αμέσων συμμετόχων και έμμεση συνεργασία πολλών προσώπων: είναι δηλαδή πρώτα απ’ όλα ένας τρόπος συλλογικής ζωής, 2) [ … ] είναι μία κοινή συμπεριφορά που επαναλαμβάνεται από έναν μεγάλο αριθμό προσώπων και 3) οι συμμετέχοντες χαρακτηρίζονται από το πραγματικό συναίσθημα οτι ανήκουν σε αυτό το σύστημα»[34]. Οι Clinard - Quinney προχώρησαν ένα βήμα παραπέρα τη σκέψη των προαναφερθέντων αναλυτών και διατύπωσαν μία περισσότερο αποσαφηνισμένη τυπολογία από την οποία, στην αυτή περίπτωση του εγκλήματος που εξετάζεται, φαίνεται να αντιστοιχεί η οπτική περί εντολέα και εντολοδόχου εκτελεστή στην εξήγησή μας[35].
Ακριβώς, λοιπόν, επειδή το συγκεκριμένο σύστημα εγκληματικής συμπεριφοράς λειτουργεί κατά βάση με κατάλληλα ή αλλιώς κλειστά δίκτυα - πρόσωπα επικοινωνίας (είτε αναπτύσσοντας κοινωνικές σχέσεις είτε όχι), η εγκληματικότητα εμπορίας ανθρώπων θεωρείται πως συνοδεύεται από τον σκοτεινό αριθμό της. Επιπλέον λόγος για αυτό, αποτελεί το συναίσθημα της ντροπής, της ταπείνωσης και της αίσθησης του μηδενισμού που νιώθουν τα θύματα αλλά και οι πρακτικές δυσκολίες περί ασφαλούς ανθρώπινης αναζήτησης και πρόσβασης, διαμονής και επικοινωνίας με τις Αρχές. Ας μην ξεχνάμε. Η καθημερινότητα των ανθρώπων / ομάδων που πέφτουν συχνότερα θύματα, που τυγχάνουν εκμετάλλευσης, όπως τονίστηκε στην αρχή του κειμένου, είναι σκληρή σε όλες τις εκφάνσεις της. Θεωρούνται «ευάλωτοι» ακριβώς διότι λόγω της στέρησης των θεμελιωδών δικαιωμάτων τους για ζωή, για τροφή και στέγη, θα μπουν σε οποιαδήποτε διαδικασία εκμετάλλευσης σε αντάλλαγμα με ο,τι τους λείπει και το χρειάζονται άμεσα.
Εμπειρική διάσταση - Στατιστικά Στοιχεία 2012 - 2019 (Ελλάδα, Ευρώπη και Αμερική)
Σύμφωνα με τη «Διεθνή Οργάνωση Εργασίας» υπολογίζεται ότι από το 2012, 20 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν παγιδευτεί σε καταναγκαστική εργασία. Το 55% των περιστατικών είναι γυναίκες και παιδιά, ενώ το 45% είναι άνδρες και αγόρια. Το 2016, όταν η έρευνα επαναλήφθηκε, ο αριθμός αυξήθηκε στα 24,9 εκατομμύρια ανθρώπους που βίωσαν στη δουλειά τους «σύγχρονη δουλεία», εκ των οποίων το 61% είναι γυναίκες και το 39% άνδρες[36]. Με βάση τα στατιστικά στοιχεία της οργάνωσης Α21, οι πιο συχνοί τρόποι / μέθοδοι διακίνησης ανθρώπων είναι: 1) 44,51% - ψευδής υπόσχεση εργασίας, 2) 11,13% - πώληση από την οικογένεια, 3) 9,54% - εξαπάτηση από ερωτικό σύντροφο, 4) 5,92 - άλλο, 5) 5,64% - απαγωγή, 6) 4,19 - εξαπάτηση από φίλους και 7) 2,17% - ψευδής υπόσχεση μετανάστευσης[37].
Τη 18η Οκτωβρίου 2016, στην «Πανευρωπαϊκή Ημέρα κατά της Εμπορίας και Διακίνησης Ανθρώπων - European Anti - Trafficking Day», η ομάδα Εμπειρογνωμόνων του Συμβουλίου της Ευρώπης για Δράσεις κατά της Εμπορίας Ανθρώπων - “The Council of Europe’s Group of Experts on Action against Trafficking in Human Beings (GRETA)”[38] είχε δημοσιεύσει έναν καθολικό οδηγό[39] για τις εκάστοτε εθνικές αρχές σε ολόκληρη την ήπειρο σχετικά με τις καλές πρακτικές - καλά παραδείγματα που μπορούν να ακολουθήσουν οι χώρες που έπαιζαν και παίζουν καθοριστικό ρόλο γεωγραφικά στην τέλεση του trafficking.
Ανάμεσα στα εθνικά και καλά παραδείγματα στρατηγικής αντιμετώπισης του trafficking με έμφαση την πρόληψη, ξεχωρίζει η κοινή γραμμή τους σχετικά με την εκπαίδευση των αρμόδιων κατασταλτικών δυνάμεων σε ο,τι αφορά την εξατομικευμένη και ευαισθητοποιημένη αντιμετώπιση των θυμάτων, η διεπιστημονικότητα και η συνεργασία δημόσιων και ιδιωτικών φορέων στην πράξη, την ευελιξία που θα πρέπει να έχουν τα κράτη - μέλη ως προς την δωρεάν παροχή ψυχολογικών, καθημερινών και δικαστικών υπηρεσιών αλλά και οικονομικών αποζημιώσεων προς τα θύματα και τέλος, η βασική προϋπόθεση συνέχισης υφιστάμενης κάθε είδους επιχείρησης: δήλωση ανά οικονομικό έτος σχετικά με τα μέτρα που θα λαμβάνονται από εκείνες για τη μη εξαπάτησή τους από δράστες που επιθυμούν τη μετατροπή των χώρων τους σε εφοδιαστικά σημεία.
Τα στατιστικά στοιχεία της Ελληνικής Αστυνομίας για την εμπορία ανθρώπων, το χρονικό διάστημα 2016 - 2019, τα οποία ενημερώνονται σε ετήσια βάση στη διαδικτυακή ιστοσελίδα τους, αναδεικνύουν την όχι και τόσο σημαντική διαφορά μεταξύ των ετών στις υποθέσεις που διεκπεραιώθηκαν. Πιο συγκεκριμένα, τα περιστατικά κυμάνθηκαν από τον αριθμό 25 στα 27 με σημαντική μείωση το 2017 στον αριθμό 21. Παρουσιάζεται δυσαναλογία μεταξύ των θυμάτων και των δραστών για τα έτη 2016 και 2018 αντιστοίχως: τα θύματα το 2016 ήταν 46 και οι δράστες 97 και το 2018, τα θύματα ήταν 30 και οι δράστες 128.
Ίσως, η εμπορία ανθρώπων να είναι το μοναδικό οργανωμένο έγκλημα που, ο αντίκτυπος της οποιασδήποτε αποτρόπαιας πράξης μπορεί να βλάψει περισσότερα από 2 άτομα την ίδια στιγμή που πραγματοποιείται είτε σε πραγματικό είτε σε παράλληλο χρόνο λόγω του οτι το φαινόμενο χαρακτηρίζεται, όπως προαναφέρθηκε, για την αλυσίδα του. Η μία αποτρόπαια πράξη συνοδεύει ή ακολουθεί μία, εξίσου, αποτρόπαια άλλη[40].
Η τεράστια αύξηση, όχι μόνο στην Ελλάδα, στα ποσοστά εμπορίας ανθρώπων από το 2012 έως το 2016 παγκοσμίως επικεντρώνεται και οφείλεται στη σύρραξη στη Συρία, καθώς και σε άλλες συγκρούσεις στην περιοχή, όπως στο Ιράκ, στην Υεμένη και την υποσαχάρια Αφρική, συμπεριλαμβανομένων των χωρών του Μπουρούντι, της Δημοκρατίας της Κεντρικής Αφρικής, της Δημοκρατίας του Κονγκό, του Σουδάν και του Νότιου Σουδάν[41].
Φέτος, ο Εθνικός Μηχανισμός Αναφοράς για την Προστασία Θυμάτων Εμπορίας Ανθρώπων του Γραφείου του Εθνικού Εισηγητή για την Καταπολέμηση Εμπορίας των Ανθρώπων σε συνεργασία με το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης, για το χρονικό διάστημα Ιανουαρίου - Ιουνίου, εξέδωσε σχετική έκθεση με τα στατιστικά στοιχεία από αναφορές θυμάτων που έλαβαν από Υπηρεσίες του Δημοσίου τομέα όσο και από Φορείς της Κοινωνίας των Πολιτών.
Όπως υποστηρίζεται, «από τα 82 άτομα που είναι καταγεγραμμένα στο μητρώο του Ε.Μ.Α. το πρώτο εξάμηνο του 2019, τα 58 είναι γυναίκες και κορίτσια, τα 16 είναι άντρες και αγόρια, τα 2 είναι διεμφυλικά άτομα και στα 6 το φύλο δεν έχει καταγραφεί στις Φόρμες Αναφοράς στον ΕΜΑ. Διαπιστώνεται ότι η πλειοψηφία των ενήλικων θυμάτων είναι γυναίκες, ενώ στα παιδιά σχεδόν μοιράζεται ο αριθμός σε αγόρια και κορίτσια. Από τις γυναίκες, 5 ήταν κατά την υποβολή της αναφοράς σε κατάσταση εγκυμοσύνης ενώ οι 13 βρίσκονται στην Ελλάδα με τα τέκνα τους, παρουσιάζουν δηλαδή αυξημένη ευαλωτότητα [ … ] Σε πολλές περιπτώσεις, το ίδιο θύμα υπέστη πολλαπλές μορφές εκμετάλλευσης»[42].
Εν κατακλείδι, στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια, γίνεται μία πολύ αξιόλογη προσπάθεια διαχείρισης περιστατικών, συντονισμού δημόσιων και ιδιωτικών φορέων, συνεχούς ενημέρωσης για την κοινή ευρωπαϊκή και διεθνή στρατηγική που ακολουθείται και καλή συνεργασία με τις εκάστοτε εθνικές Αρχές. Έχει παρατηρηθεί αύξηση στα ποσοστά και το φαινόμενο εκδηλώνεται όλο και πιο συχνά με τις πολλαπλές μορφές του και όχι με μία μορφή. Η συμμετοχή της Ελλάδας τόσο στην Ευρώπη όσο και η εκπροσώπησή της διεθνώς σε ετήσια βάση από το Γραφείο του Εθνικού Εισηγητή είναι κάτι παραπάνω από αξιέπαινη[43].
«Για την Ελευθερία!»
Κωνσταντίνα - Μαρία Κωνσταντίνου, Κοινωνιολόγος - ΜΔΕ Εγκληματολόγος Παντείου Πανεπιστημίου.
[1] Στην εκστρατεία πρόληψης συμμετέχουν: Greek National Rapporteur on Trafficking in Human Beings, Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Το Χαμόγελο του Παιδιού - The Smile of the Child, A21 Greece, ARSIS - Youth Support Center, Thessaloniki ενώ στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Austria, Belgium, Bulgaria, Croatia, Cyprus, Czech Republic, Estonia, Greece, Hungary, Iceland, Ireland, Latvia, Lithuania, Luxembourg, Malta, The Netherlands, Norway, Poland, Portugal, Romania, Slovak Republic, Slovenia and Spain.
Εδώ μπορείτε να δείτε το βίντεο της πανευρωπαϊκής εκστρατείας ευαισθητοποίησης του Εuropean Crime Prevention Network (EUCPN): https://www.youtube.com/watch?v=Kbja3uK799g , τελευταία πρόσβαση: 18/12/2019.
[2] Και στην Ελλάδα στις, μεταξύ άλλων, μεγάλων πόλεων: Θεσσαλονίκη, Βόλο, Λάρισα, Τρίκαλα, Κομοτηνή, Ξάνθη, Αλεξανδρούπολη, Καρδίτσα και Πάτρα.
[3] Φαρσεδάκης Ι. Ι., Στοιχεία Εγκληματολογίας, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, 2005, σελ. 75.
Durkheim E., Les regles de la methode sociologique, Paris, P.U.F., 13e ed., 1956, p. 33.
Βασιλείου Θ. Α. & Σταματάκης Ν., Λεξικό των επιστημών του ανθρώπου, Αθήνα, Gutenberg, 1992, σελ. 104.
[4] Στο ίδιο, σελ. 11.
[5] http://www.nchr.gr/index.php/el/2013-04-03-10-23-48/2013-04-03-10-36-10 , Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, τελευταία πρόσβαση: 18/12/2019.
[6] Διεθνής Αμνηστία, Τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τι εννοούμε, Αθήνα, Έκδ. του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας, 1990, σελ. 14.
[7] Σύμβαση της Κοινωνίας των Εθνών το 1921 που κύρωσε η Ελλάδα το 1992, 20/10/1992, ΦΕΚ Α’
220/1992.
[8] https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4bcbf8aa2 , Προαιρετικό Πρωτόκολλο στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού σχετικά με την εμπορία
παιδιών, την παιδική πορνεία και παιδική πορνογραφία, τελευταία πρόσβαση: 18/12/2019.
[9] Συμεωνίδου – Καστανίδου Ε., «Εμπορία ανθρώπων. Οι διεθνείς συμβάσεις, το ισχύον ποινικό δίκαιο και το νομοσχέδιο του Υπουργείου Δημόσιας Τάξης», Ποινική Δικαιοσύνη, 2002, 424.
[10] https://rm.coe.int/16805d41eb , Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Καταπολέμηση της Εμπορίας Ανθρώπων, τελευταία πρόσβαση: 18/12/2019.
[11] 15 ΕΕ, L 82/1, 22/3/2001.
16 ΕΕ, L 203/1, 1/8/2002.
17 ΕΕ, L 328/1 , 5/12/2002.
18 ΕΕ, L 13/44, 20/1/2004.
[12] Η εκστρατεία του Γραφείου του Εθνικού Εισηγητή για την Καταπολέμηση Εμπορίας Ανθρώπων “Break the Chain” (2015 - 2017) είχε ακριβώς αυτόν τον στόχο: την αφύπνιση του κοινού μέσω της μεταφοράς του λόγου περί “αλυσίδας” για το φαινόμενο αυτό.
http://www.breakthechain.gr/ , τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
Σισιλιάνος Λ. Α., Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου - Ερμηνεία κατ' άρθρο, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, 2013, σελ. 128.
Μαγκλιβέρας Κ., «Εμπορία Ανθρώπων: Ποινική καταστολή και προστασία των δικαιωμάτων των θυμάτων, Ακαδημία Αθηνών», Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της ελληνικής κοινωνίας, Αθήνα, 2014, σελ. 49.
[13] https://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/ProtocolTraffickingInPersons.aspx , Protocol to Prevent, Suppress and Punish Trafficking in Persons Especially Women and Children, supplementing the
United Nations Convention against Transnational Organized Crime, τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
Βλ. και Οδηγία 2011/36/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την πρόληψη και την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων και για την προστασία των θυμάτων της το 2011, εδώ: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32011L0036&from=EL , τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
[14] Συκιώτου Π. Α., Εμπορία ανθρώπων στα Βαλκάνια - Θύμα, δράστης και κατασταλτικές στρατηγικές, Αθήνα, Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2003.
[15] Δημόπουλος Χ., Οργανωμένο έγκλημα, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, 2012.
[16] https://www.legal-tools.org/doc/60f2e6/pdf/ , Ποινικός Κώδικας Ελλάδος και του 2019: https://www.lawspot.gr/nomika-nea/poinikos-kodikas-kai-kodikas-poinikis-dikonomias-epikairopoiimenoi-sygkritikoi-pinakes, τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
[17]https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/bcc26661-143b-4f2d-8916-0e0e66ba4c50/k-porno-pap.pdf , Καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων, των εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας, της πορνογραφίας ανηλίκων και γενικότερα της οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής και αρωγή στα θύματα των πράξεων αυτών, 2002, τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
[18] https://www.e-nomothesia.gr/kat-anilikoi/n-3625-2007.html , τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
[19] Συμεωνίδου - Καστανίδου Ε. / Παρασκευόπουλος Ν. / Μανωλεδάκης Ι. [...], Το σχέδιο νόμου για την αντιμετώπιση του οργανωμένου εγκλήματος (μετέπειτα Ν. 2928/2001), Αθήνα, Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2002.
Ανδρουλάκης Ν. Κ., Ποινικό δίκαιο, Γενικό μέρος: Θεωρία για το έγκλημα, Αθήνα, Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2000.
[20] Montesquieu C. – L., Το πνεύμα των νόμων, Μετάφραση: Παπαγιώργης Κ., Τόμος Α’, Αθήνα, Γνώση, 1994, σελ. 409.
Παπαδημητρίου Ζ. Δ., Ο Ευρωπαϊκός Ρατσισμός. Εισαγωγή στο φυλετικό μίσος. Ιστορική, κοινωνιολογική και πολιτική μελέτη, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 91.
[21] Εθνική Επιτροπή για τα δικαιώματα του Ανθρώπου, «Εμπορία Ανθρώπων – Η κατάσταση στην Ελλάδα, Απόφαση της Ολομέλειας της ΕΕΔΑ της 14.6.2007», ΠοινΔικ 2007, σελ. 1209.
[22] Συκιώτου Π. Α., Ευρωπαϊκή Ένωση – Οργανωμένο Έγκλημα – Παράνομη Διακίνηση Ανθρώπων: Μία ιδιόρρυθμη δυναμική – διαλεκτική σχέση, Ποινικά Χρονικά, 2008, σελ. 206.
[23] Για την οικιακή εργασία βλ. και την έκθεση για τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής: http://socialpolicy.gr/wp-content/uploads/2017/04/The-Human-Trafficking-of-Domestic-Workers-in-the-United-States.pdf , τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
[24] https://www.ilo.org/ipec/Informationresources/WCMS_716930/lang--en/index.htm , Report Ending child labour, forced labour and human trafficking in global supply chains (12 November 2019), τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
Taylor Ι. - Jamieson R., “Sex trafficking and the mainstream of market culture”, Crime, Law and Social Change, October 1999, Volume 32, Issue 3, pp. 257–278.
[25] Κυριαζή Τ., Εμπορία Ανθρώπων - Διεθνές και Ευρωπαϊκό Δίκαιο προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, 2010.
[26] Σύµφωνα µε την Σύµβαση για το «Διασυνοριακό Οργανωμένο Έγκλημα» του Ο.Η.Ε., «µία ομάδα τριών ή περισσότερων ατόμων, η οποία υπάρχει για µία συγκεκριμένη χρονική περίοδο και λειτουργεί µε σκοπό την διάπραξη ενός ή περισσοτέρων σοβαρών εγκλημάτων ή ενεργειών προσβλητικών σύμφωνα µε την Σύµβαση, ούτως ώστε να επιτύχει, άμεσα ή έµµεσα, χρηματικό ή άλλου είδους υλικό κέρδος», http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P7-TA-2011-0459+0+DOC+XML+V0//EL , τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
[27] Καϊάφα – Γκμπάντι Μ., «Η έννοια του οργανωμένου εγκλήματος στην ΕΕ – Το ποινικό δίκαιο μεταξύ ασφάλειας και ελευθερίας των πολιτών», ΠοινΔικ 2003, 538.
[28] Lampe K. V., "Organized Crime Researching Perspective" από τη συλλογή κειμένων με τίτλο "Ο Πάνω Κόσμος και ο Κάτω Κόσμος στο Δια-συνοριακό Έγκλημα", 2002, σελ. 191, από τη συνδρομητική ηλεκτρονική βιβλιοθήκη EBSCO.
[29] Ηθικοί πανικοί εν καιρώ πολέμου.
Ντάλης Σ., Από τον Μπους στον Ομπάμα. Η διεθνής πολιτική σε έναν κόσμο που αλλάζει, Αθήνα, Παπαζήσης 2010.
https://orbilu.uni.lu/bitstream/10993/24078/1/moral%20panics%20states%20of%20denial%20and%20organised%20crime.pdf , Ροδόπουλος Γ., Ηθικοί πανικοί, καταστάσεις άρνησης και οργανωμένο έγκλημα, τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
[30] Η έννοια της εμπορίας ανθρώπων χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά σε ποινικό νόμο για την καταπολέμηση της παράνομης εισόδου και παραμονής των αλλοδαπών στη χώρα μας (ν. 2910/2001). Δεν υπάρχει άλλη «ευάλωτη» κατηγορία ανθρώπων που να βρίσκεται εκτεθειμένη σε πολλαπλούς κινδύνους σε ροή καθημερινότητας.
[31]http://crime-in-crisis.com/%CE%BF%CF%81%CE%B3%CE%B1%CE%BD%CF%89%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%BF-%CE%AD%CE%B3%CE%BA%CE%BB%CE%B7%CE%BC%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%BA%CF%81/ , Crime in Crisis - Τιμητικός Τόμος Νέστορα Κουράκη, Σταμούλη Ε., “Οργανωμένο έγκλημα και οικονομική κρίση: τάσεις και μεταβολές”, τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
[32] Block A., Perspectives on Organising Crime. Essays in Opposition, London, Kluwer Academic Publishers, 1991.
Block Α., The Business of Crime. A documentary Study of Organized Crime in the American Economy, Oxford, Westview, 1991.
[33] Κυριαζή Ν., Η κοινωνιολογική έρευνα - Κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών, Αθήνα, Πεδίο, 2011, σελ. 243.
[34] Sutherland E. D. - Cressey D. R., Principes de Criminologie, Paris, 1966, σελ. 254 - 264.
[35] Clinard M. B. - Quinney R., Criminal Behaviour Systems, N.Y., 2nd ed., 1986, σελ. 274.
[36] https://www.ilo.org/global/lang--en/index.htm , Διεθνής Οργάνωση Εργασίας, τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
https://wesolomon.com/forced-labour-in-2018/ , Κωνσταντίνου Κ., Καταναγκαστική εργασία - συνέντευξη με την κ. Ελένη Ζαχαροπούλου, τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
[37] https://www.a21.org/content/greece/gnqxx4?permcode=gnqxx4&site=true , τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
[38] https://www.coe.int/en/web/anti-human-trafficking/greta , Reports of GRETA, τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
[39]https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016806af624 , “COMPENDIUM of good practices on the implementation of the Council of Europe
Convention on Action against Trafficking in Human Beings”, τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
[40]http://www.astynomia.gr/index.php?option=ozo_content&perform=view&id=82074&Itemid=73&lang=
http://www.astynomia.gr/images/stories/2018/prokirikseis18/2017-ekthesi_organomenou_egklimatos.pdf για το 2017 - 21 υποθέσεις, τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
[41] United Nations High Commissioner for Refugees, “Global Trends. Forced Displacement in 2016”, σελ. 2, διαθέσιμο σε: http://www.unhcr.org/globaltrends2016/
[42]https://sway.office.com/xpLNDJmZlUnQ8Iqa?fbclid=IwAR1yd8OhNGn2R_RKyLnmmA1kDvfn9l7dSUFTzlXTUlX_uITbnwEh-8O3pX4 , Έκθεση Εθνικού Μηχανισμού Αναφοράς για την Προστασία των Θυμάτων Εμπορίας Ανθρώπων, τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.
[43] https://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2018/EL/COM-2018-777-F1-EL-MAIN-PART-1.PDF
ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ ΚΑΙ ΤΟ
ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ - Δεύτερη έκθεση σχετικά με την πρόοδο που σημειώνεται στις ενέργειες για την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων (2018) όπως απαιτείται βάσει του άρθρου 20 της οδηγίας 2011/36/ΕΕ για την πρόληψη και την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων και για την προστασία των θυμάτων της, τελευταία πρόσβαση: 19/12/2019.