Ελέγχεις τον εγκέφαλο άρα ελέγχεις το έγκλημα;
| Γνωρίζατε ότι το μυαλό σας ψεύδεται καθημερινά; Μάλλον όχι. Κι όμως, όταν ο εγκέφαλος μας κάνει κάτι δύσκολο, στην πραγματικότητα μας διαφεύγει η πλειονότητα όσων συμβαίνουν γύρω μας.1 Είναι γεγονός ότι προτεραιότητα του εγκεφάλου μας είναι η γρήγορη αντίδρασή του σε έκτακτες ανάγκες. Για αυτό και προτιμά τις πρόχειρες απαντήσεις. Αυτό ήταν μόνο μια πτυχή όπου οι αισθήσεις μας μπορούν να γίνουν προβλέψιμες. Και ό,τι είναι δυνατό να προβλεφθεί, είναι δυνατό να ελεγχθεί. Πώς θα μπορούσε λοιπόν να ελεγχθεί ο νους μας και ποιες είναι οι τεχνικές αποδυνάμωσης ολόκληρων κοινωνικών ομάδων; |
Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία του Φρόυντ, μη συνειδητές εσωτερικές δυνάμεις διαμορφώνουν την προσωπικότητα και τη συμπεριφορά. Το ασυνείδητο, στο οποίο δεν έχουμε επίγνωση, αποτελεί στοιχείο της προσωπικότητάς μας.2 Ένα από τα κομβικότερα σημεία που καθορίζουν τον νου και την προσωπικότητά μας, είναι η μνήμη. Ο τρόπος που θυμόμαστε τα γεγονότα καθορίζει τα βιώματά μας και κατ’επέκταση το πώς αυτά μας επηρεάζουν. Γνωρίζατε όμως ότι η υπενθύμιση των γεγονότων είναι προσωπική υπόθεση;
Το να θυμηθούμε μια οπτική σκηνή μπορεί να δημιουργήσει εγκεφαλικές αντιδράσεις, οι οποίες μοιάζουν με αυτές που δημιουργούνται όταν βιώνουμε κάτι για πρώτη φορά. Στην πραγματικότητα, όσες φορές ανακαλούμε τη μνήμη ενός συμβάντος, το διαγράφουμε και το ξαναδημιουργούμε στον νου μας.3 Άρα πώς μπορούμε να είμαστε σίγουροι για όσα γνωρίζουμε; Εφόσον είναι τόσο ευμετάβλητα, ίσως αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί για κάποιους σκοπούς.
Τα τρικ του καπιταλισμού
Μέχρι σήμερα, οι πιο υποψιασμένοι πολίτες γνωρίζουν ότι κάποια εγκεφαλικά τρικ χρησιμοποιούνται στον καπιταλισμό και στην πολιτική σκηνή. Επεξηγηματικά, στον καπιταλισμό αυτά τα τρικ λειτουργούν ώστε να μας δημιουργηθούν ανάγκες που νομίζουμε ότι χρειαζόμαστε για να αυξηθεί το κέρδος των επιχειρήσεων και στην πολιτική σκηνή. Στην δε πολιτική, για να εστιάζουμε σε γεγονότα ανεπαίσθητης σημασίας την ίδια στιγμή που συμβαίνουν γεγονότα υψίστης σημασίας.
Όπως είδαμε πριν, τείνουμε να αναδημιουργούμε βιώματα, άρα όταν μας προβάλλονται γεγονότα τα ανακαλούμε στον εγκέφαλό μας και ξεχνάμε ένα μέρος των υπολοίπων. Όσο περισσότερο δεν ανακαλούμε κάποια γεγονότα στη μνήμη μας, τόσο περισσότερο πέφτουν σε αχρησία. Άλλωστε η χωρητικότητα του εγκεφάλου, αν και τεράστια, δεν είναι ανεξάντλητη.
Ίσως αντί αυτές οι μέθοδοι να χρησιμοποιούνται για σκοπούς όπως είναι το κέρδος, να μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως μέθοδοι αντεγκληματικής πολιτικής. Στην ταινία «Το κουρδιστό πορτοκάλι», ο πρωταγωνιστής – εγκληματίας υποβλήθηκε σε έναν προγραμματισμό στο συνολικό πεδίο της μνήμης. Αυτός ο προγραμματισμός συνέδεε την τέλεση βίαιων πράξεων με δυσάρεστα γεγονότα, τα οποία εξελίσσονταν σε δυσάρεστα συναισθήματα. Έτσι, ο πρωταγωνιστής κάθε φορά που σκεπτόταν να εγκληματήσει, τα δυσάρεστα συναισθήματα τον απέτρεπαν.
Αυτό αποτελεί φυσικά ένα ακραίο κινηματογραφικό παράδειγμα. Η ιδέα όμως ότι υπάρχουν τρόποι όπου ο εγκέφαλος μπορεί να χρησιμοποιηθεί για κάποιο σκοπό, όπως η αντεγκληματική πολιτική, ίσως είναι εφικτή. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι προτού εγκληματήσουν αναλογίζονται τα οφέλη και τις ζημίες που θα προκαλέσει η πράξη τους στους ίδιους. Αν τα οφέλη ξεπερνούν τις ζημίες, τότε σύμφωνα με την ορθολογική επιλογή, προχωρούν στην τέλεση της πράξης.
Οι άνθρωποι επιλέγουν το κοινωνικό τους περιβάλλον με βάση τα παιχνίδια, μαθηματικά ή συνδιαλεκτικά, που παίζουν. Έτσι, η συμπεριφορά κάποιου σε ένα ορισμένο κοινωνικό περιβάλλον εκλαμβάνεται διαφορετικά από ό,τι σε ένα άλλο. Στους μεν μπορεί να φαίνεται μια οικεία συμπεριφορά, στους δε ως μια ξένη. Η ξένη συμπεριφορά προς ένα κοινωνικό περίγυρο καλώσορίζεται σε ένα άλλο4. Από τη μία αυτό μας δυσκολεύει στο να καταλάβουμε τους ανθρώπους μαζικά. Από την άλλη, όμως, μας βοηθάει στο να τους κατατάξουμε σε κατηγορίες.
Η ορθολογική επιλογή
Μία κατηγορία ανθρώπων είναι και όσοι χρησιμοποιούν τις τεχνικές αποδυνάμωσης κοινωνικών ομάδων. Σύμφωνα με αυτές, οι παραβάτες «αποδυναμώνουν» την παρεκκλίνουσα συμπεριφορά τους χρησιμοποιώντας δικαιολογίες. Η μετάθεση της ευθύνης σε κάποιον άλλο, η πεποίθηση ότι δεν υπήρξε βλάβη του θύματος ή ότι του άξιζε το αποτέλεσμα είναι μερικές από αυτές. Πρόκειται για τη μέθοδο που ο παραβάτης διαστρεβλώνει την πραγματικότητα, έτσι ώστε κάτω από ορισμένες συνθήκες να παραχωρεί στον εαυτό του την τέλεση της παράβασης.5 Άλλωστε, η παραχώρηση της παράβασης συνδέεται με τα συναισθήματα του δράστη. Ο ενθουσιασμός που τους προσφέρει ανήκει στην «υποκουλτούρα» και καταπιέζεται σε μία κοινωνία με νομικούς μηχανισμούς.6
Όπως συμπεραίνουμε από τα παραπάνω, η ορθολογική επιλογή μάλλον γέρνει προς τη ζυγαριά του εγκλήματος. Ή μήπως όχι; Είδαμε ότι ο νους μπορεί να προγραμματιστεί. Το ίδιο και η συμπεριφορά. Η αντεγκληματική πολιτική έχει χρησιμοποιήσει προς όφελός της αυτά τα δεδομένα. Βελτίωσε την ηθική μέσα από καλύτερα πεζοδρόμια και φωτισμό, αφού η περιβαλλοντική αρμονία θεωρείται κλειδί για την ορθότερη συμπεριφορά.7 Ακόμη, η αντικατάσταση μιας πυκνοκατοικημένης γειτονιάς μείωσε το έγκλημα και ώθησε τους πολίτες σε ορθότερη συμπεριφορά.8 Ένας κανόνας της μάζας είναι ότι «πάντα πρέπει να αυξάνεται» και ότι «χρειάζεται μια κατεύθυνση».9 Γι’ αυτό, όταν τίθενται σε εφαρμογή τέτοιου είδους συστήματα αντεγκληματικής πολιτικής, η συμπεριφορά των ανθρώπων ακολουθεί.
Γενικότερα, το αίσθημα της ντροπής, η επιτήρηση, η νομοθεσία και η στοχευμένη αστυνόμευση ελέγχουν την αντικοινωνική συμπεριφορά,10 όπως και ο περιορισμός της ηχορύπανσης. Στο ζωικό βασίλειο ο θόρυβος προκαλεί βίαιη αντίδραση. Επιπλέον, οι σκέψεις του νου όσον αφορά το έγκλημα, συνδέονται με την ανατομία. Ο ζυγωματοκογχικομετωπιαίος φλοιός αποτελεί μια δομή που συμμετέχει στην κοινωνική συμπεριφορά.11 Αυτό δε σημαίνει ότι η εγκληματικότητα απαραίτητα συνδέεται με κάποια εγκεφαλική βλάβη. Σε όσες περιπτώσεις όμως αυτό συμβαίνει, η αντεγκληματική πολιτική πλέον είναι ικανή να το εντοπίσει και κατά συνέπεια να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα.
Εν κατακλείδι, ο εγκέφαλος είναι αδιαμφισβήτητα ένα περίπλοκο εργαλείο του ανθρωπίνου σώματος. Λειτουργεί με τρόπους συνειδητούς και ασυνείδητους για το ίδιο το άτομο, γεγονός που το καθιστούν χειραγωγήσιμο. Ό,τι είναι ασυνείδητο στο άτομο, δεν είναι απαραίτητα και στην κοινωνία. Στη σύγχρονη κοινωνία η χειραγώγηση είναι γνωστή στον ομόκεντρο κύκλο της πολιτικής και του καπιταλισμού. Ωστόσο, χρησιμοποιείται και στην αντεγκληματική πολιτική. Οι προβλέψιμες συμπεριφορές συμβάλλουν στην δημιουργία μηχανισμών, όπως η κατάταξη σε κοινωνικές ομάδες.
Οι ενέργειες αποτρέπουν την παραβατική συμπεριφορα, όπως ο φωτισμός του περιβάλλοντος, η αστυνόμευση και η διαχείριση της ηχορύπανσης. Με τις ρυθμίσεις της, η αντεγκληματική πολιτική χειρίζεται τους τρόπους λειτουργίας των μαζών υπέρ της. Τους δίνει μια κατεύθυνση και οι μάζες ολοκληρώνουν αυξάνοντας την πυκνότητά τους. Έτσι οι τεχνικές αποδυνάμωσης ελαχιστοποιούνται και αυξάνεται η έννομη συμπεριφορά. «Παραθυράκια» του νου, λοιπόν, υπάρχουν για να χρησιμοποιηθούν για το έγκλημα, το ασυνείδητό μας όμως είναι αρκετά εκπαιδευμένο για να τα εντοπίσει;
*Η Όλγα Σιάτου είναι φοιτήτρια Κοινωνιολογίας.
1. Άαμοντ Σ.- Γουάνγκ Σ. Καλωσήρθατε στον εγκέφαλό σας., σελ.22
2. Feldman R., «Εξελικτική Ψυχολογία», Guttenberg, Αθήνα 2011, σελ.57
3. Άαμοντ Σ.- Γουάνγκ Σ. Καλωσήρθατε στον εγκέφαλό σας, σελ.38
4. Berne E., «Παιχνίδια που Παίζουν οι Άνθρωποι», Δίοδος 1996, σελ.210
5. Bernard T., “Gresham M. Sykes”, Encyclopedia Britannica, https://www.britannica.com/biography/Gresham-M-Sykes#ref940804 13/12/2017
6. Bernard T., “Gresham M. Sykes”, Encyclopedia Britannica, https://www.britannica.com/biography/Gresham-M-Sykes#ref940804 13/12/2017
7. Burney E. “Making People Behave Anti-social Behaviour, Politics and Policy”, Willan Publishing Devon UK,USA, CANADA, 2005, σελ.51
8. Burney E. “Making People Behave Anti-social Behaviour, Politics and Policy”, Willan Publishing Devon UK,USA, CANADA, 2005, σελ.51
9. Κανέττι Ε., «Μάζα και Εξουσία», Ηριδανός, Αθήνα 1971, σελ.26-27
10. Burney E. “Making People Behave Anti-social Behaviour, Politics and Policy”, Willan Publishing Devon UK,USA, CANADA, 2005, σελ.51
11. Άαμοντ Σ.- Γουάνγκ Σ. Καλωσήρθατε στον εγκέφαλό σας, σελ.280