Εγχειρίδιο για την ορθή διεξαγωγή συνεντεύξεων

Ανδριάνα Σελιανίτη, Μαρίνα Τσαλούπη

από δημοσιογράφους σε θύματα/επιζώντες και επιζήσασες εγκληματικών ενεργειών 

 

Το παρόν άρθρο συνοψίζει τα ευρήματα της εκτενούς μελέτης μας με τίτλο: «Εγχειρίδιο για την ορθή διεξαγωγή συνεντεύξεων από δημοσιογράφους σε θύματα/επιζώντες και επιζήσασες εγκληματικών ενεργειών». Στόχος των προτάσεων είναι η αποφυγή της δευτερογενούς θυματοποίησης που συχνά βιώνει το θύμα κατά την εξιστόρηση ενός τραυματικού συμβάντος.

Εισαγωγή

Η μελέτη με τίτλο: «Εγχειρίδιο για την ορθή διεξαγωγή συνεντεύξεων από δημοσιογράφους σε θύματα/επιζώντες και επιζήσασες εγκληματικών ενεργειών» εκπονήθηκε στο πλαίσιο των επιστημονικών δράσεων του Crime & Media Lab του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος [ΚΕ.Μ.Ε.] και διακρίνεται σε δυο μέρη (βλέπε: Ι. Εγχειρίδιο Για Την Ορθή Διεξαγωγή Συνεντεύξεων Σε Θύματα Εγκληματικών Ενεργειών Από Τους Δημοσιογράφους και ΙΙ. Εγχειρίδιο Για Τη Διεξαγωγή Συνεντεύξεων Σε Θύματα/ Επιζώντες Και Επιζήσασες Εγκληματικών Ενεργειών Από Δημοσιογράφους). Το πρώτο μέρος εκπονήθηκε από την Μαρίνα Τσαλούπη, μεταπτυχιακή φοιτήτρια του University of Essex στην εγκληματολογία και εγκληματολογική ψυχολογία και το δεύτερο πραγματοποιήθηκε από την Ανδριάνα Σελιανίτη, Κοινωνιολόγο, Εγκληματολόγο & Συντονίστρια υποστήριξης εθελοντών και θυμάτων στον οργανισμό Victim Support Scotland. Η μελέτη μας πραγματοποιήθηκε υπό την επιστημονική επίβλεψη της Δρος Αγγελικής Καρδαρά του Τμήματος ΕΜΜΕ ΕΚΠΑ, Φιλολόγου, Συγγραφέως-Εισηγήτριας και Εκπαιδεύτριας E-Learning ΕΚΠΑ. 

Στόχος του εγχειριδίου αποτελεί η παρουσίαση βασικών προτάσεων για την ορθή διεξαγωγή συνεντεύξεων από δημοσιογράφους σε θύματα. Οι προτάσεις μας αντλούνται από τα ακόλουθα εγχειρίδια, τα οποία έχουν δημοσιευτεί στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής: 1) «A Guide for Journalists Who Report on Crime and Crime Victims» των Bucqueroux & Seymour (2009), 2) «A News Media Guide for Victim Service Providers» των Bucqueroux & Seymour, (2009) και 3) «Tips for Crime Victims and Survivors: Guidelines for Media Interviews» του Εθνικού Κέντρου Έρευνας Βίας και Θυματοποίησης/National Μass Violence Victimization Research Centre, (2020).Τα εγχειρίδια των Bucqueroux & Seymour (2009) δημοσιεύτηκαν από την μη κυβερνητική οργάνωση «Justice Solutions» σε συνεργασία με την αμερικανική ομοσπονδιακή υπηρεσία για τα θύματα εγκληματικών ενεργειών «Office for Victims of Crime».

Οι προτάσεις που συμπεριλαμβάνονται στο εγχειρίδιο μας διακρίνονται σε τρεις βασικές κατηγορίες: το διάστημα πριν από τη διεξαγωγή της συνέντευξης, κατά τη διάρκεια της συνέντευξης και μετά την πραγματοποίηση της συνέντευξης. Κύριος στόχος είναι το άτομο που θα επιλέξει να εξιστορήσει δημόσια το τραυματικό γεγονός που υπέστη να μην οδηγηθεί σε δευτερογενή θυματοποίηση. Στο παρόν άρθρο, θα οριστούν οι έννοιες του «τραύματος» και της «δευτερογενούς θυματοποίησης» και θα αναλυθεί ο ρόλος του δημοσιογράφου κατά τη διεξαγωγή συνεντεύξεων με επιζώντες και επιζήσασες εγκληματικών ενεργειών. Τέλος, θα αναφερθούν κάποιες από τις σημαντικότερες προτάσεις που περιλαμβάνονται στο εγχειρίδιο μας και που προτείνεται να υιοθετηθούν από τους δημοσιογράφους.

Τραύμα και Δευτερογενής Θυματοποίηση

Το τραύμα προκαλείται μετά την έκθεση του ατόμου σε κάποιο επώδυνο γεγονός (Simpson et al., 2006). Το άτομο συχνά κατά τη διάρκεια του τραυματικού γεγονότος, λόγω συναισθηματικής αδράνειας, καθίσταται αδύνατον να δράσει (Simpson et al., 2006). Παρόλο που το άτομο επιβιώνει από αυτό το επώδυνο γεγονός, ο εγκέφαλός του και η συναισθηματική του κατάσταση δεν του επιτρέπει να ξεχάσει ότι δεν μπόρεσε να δράσει. Γι’ αυτό και το άτομο αναβιώνει το τραύμα. 

Κατά τους Simpson et al. (2006) το τραύμα παρουσιάζεται με διαφορετικό τρόπο στο κάθε θύμα ανάλογα με το είδος του τραυματικού γεγονότος και την ανθεκτικότητά του. Εκφάνσεις τραύματος μπορεί να είναι η διαταραχή μετά-τραυματικού στρες (PTSD), η κατάθλιψη, το άγχος και οι αυτοκτονικές σκέψεις. Η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία χαρακτηρίζει το PTSD ως τις ξαφνικές επαναλαμβανόμενες αναμνήσεις του γεγονότος, τα συναισθηματικά μουδιάσματα, και την αποστασιοποίηση του ατόμου από άτομα και χώρους που του θυμίζουν το τραυματικό γεγονός. Αυτό διαρκεί για διάστημα τουλάχιστον ενός μήνα. Άλλοι τρόποι με τους οποίους μπορεί να εκδηλωθεί το τραύμα, είναι η υπερδιέγερση, η οποία μπορεί να περιλαμβάνει ευερεθιστότητα, νευρική συμπεριφορά, ελλιπής συγκέντρωση, διαταραχές ύπνου και αίσθημα ανασφάλειας. Οι επιζώντες μιας τραυματικής εμπειρίας έρχονται συχνά αντιμέτωποι με την κατάθλιψη που μπορεί να έχει επιπτώσεις σε εργασιακό και σε οικογενειακό επίπεδο (Dart Center, 2003). 

 Τα άτομα που έχουν υποστεί τραύμα μπορεί να μην αντιλαμβάνονται από πού πηγάζουν τα συμπτώματά τους και μπορεί να μη διαγνωστούν ποτέ, υποφέροντας στη σιωπή, ίσως και για πολλά χρόνια. Συνεπώς, το άτομο που έχει υποστεί τραύμα χρήζει ειδικής μεταχείρισης  από τους άλλους ανθρώπους που έχουν γνώσεις περί διαχείρισης τραύματος (Pimenta, 2019).

Οι δημοσιογράφοι, όταν αναλαμβάνουν να έρθουν σε επικοινωνία με θύματα εγκληματικών ενεργειών για να λάβουν συνέντευξη, οφείλουν να έχουν βασική γνώση σχετικά με τις μορφές τραύματος ώστε να μη θυματοποιήσουν εκ νέου τα θύματα. Πιο αναλυτικά, η δευτερογενής θυματοποίηση ορίζεται από τον Montada (1994) ως η αρνητική αντίδραση της κοινωνίας προς το θύμα, εφόσον έχει λάβει χώρα η πρώτης μορφής θυματοποίηση, δηλαδή το τραυματικό γεγονός. Η αρνητική αυτή στάση της κοινωνίας προς το θύμα του επιφέρει ψυχολογικό τραύμα για δεύτερη φορά, το οποίο ορίζεται και ως δευτερογενής θυματοποίηση. Για παράδειγμα, η δευτερογενής θυματοποίηση μπορεί να προκληθεί σε περίπτωση που το άτομο κληθεί από έναν δημοσιογράφο να θυμηθεί ξανά και να εξιστορήσει ένα τραυματικό γεγονός. Ο σκοπός, επομένως, αυτού του εγχειρίδιου είναι να αποφευχθεί η δευτερογενούς μορφής θυματοποίηση.

Ο Ρόλος του Δημοσιογράφου

Ο/Η δημοσιογράφος συχνά καλείται να λάβει συνέντευξη από άτομα που βρίσκονται σε μια ευάλωτη κατάσταση, όπως είναι τα θύματα/επιζώντες και επιζήσασες εγκληματικών ενεργειών. Γι’ αυτό, οφείλει να είναι εκπαιδευμένος/η και προετοιμασμένος/η κατάλληλα. Ως στόχο, ο δημοσιογράφος οφείλει να έχει πάντα την ενημέρωση του κοινού και όχι τη «χρησιμοποίηση» ανθρώπων, στην περίπτωση μας θυμάτων, ως μέσα για την εκπλήρωση των στόχων του (Ward, 2009). Ο ρόλος του είναι να ερμηνεύει τα γεγονότα και να λειτουργεί ως μέσο ροής πληροφοριών. Με την εξέλιξη της τεχνολογίας στη δημοσιογραφία, οι δημοσιογράφοι  μπορούν να συνομιλούν απευθείας με το ακροατήριο και να έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες και άτομα που χωρίς την τεχνολογία δεν θα είχαν την ευκαιρία (Kolodzy, 2015).

Ο ρόλος συνεπώς του δημοσιογράφου σε μια συνέντευξη με ένα θύμα/επιζών/επιζήσασα, είναι να βρίσκεται συνεχώς σε επαγρύπνηση, να είναι υπομονετικός και να δείχνει κατανόηση. Η προσοχή του χρειάζεται να είναι εστιασμένη στα λόγια του ερωτώμενου, στα συναισθήματά του και το εξωτερικό περιβάλλον που διεξάγεται η συνέντευξη και στο πού κατευθύνεται αυτή.

Οι προτάσεις για την ορθή διεξαγωγή συνεντεύξεων σε θύματα:

Οι προτάσεις που παρουσιάζονται στο εγχειρίδιο μας (βλέπε Ι. Εγχειρίδιο Για Την Ορθή Διεξαγωγή Συνεντεύξεων Σε Θύματα Εγκληματικών Ενεργειών Από Τους Δημοσιογράφους  και ΙΙ. Εγχειρίδιο Για Τη Διεξαγωγή Συνεντεύξεων Σε Θύματα/ Επιζώντες Και Επιζήσασες Εγκληματικών Ενεργειών Από Δημοσιογράφους) στοχεύουν στην προετοιμασία του/της δημοσιογράφου πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη διεξαγωγή της συνέντευξης και τονίζουν τη σημασία της κατάλληλης αλληλεπίδρασης του δημοσιογράφου με το θύμα. Η κατάλληλη αλληλεπίδραση των δυο μπορεί να επιτευχθεί μέσω της αποφυγής της δευτερογενούς θυματοποίησης του τελευταίου. Για να γίνει αυτό πιο κατανοητό (στο εγχειρίδιο 1) πραγματοποιείται αναφορά στην ορθή διεξαγωγή συνεντεύξεων συγκεκριμένα με θύματα ενδοοικογενειακής βίας, σεξουαλική βίας αλλά και με ανήλικα θύματα.

Πριν από τη διεξαγωγή της συνέντευξης:

Πριν απ’ όλα, καθίσταται σημαντικό ο δημοσιογράφος να εκφράσει τη συμπαράστασή του προς το θύμα για το τραυματικό γεγονός, το οποίο καλείται να εξιστορήσει. Η έκφραση αληθινής συμπαράστασης δημιουργεί ένα ασφαλές πλαίσιο για τη διεξαγωγή της συνέντευξης. Προτού διεξαχθεί η συνέντευξη, κρίνεται ορθό ο/η δημοσιογράφος να ενημερώνει τον/την συνεντευξιαζόμενο/η για το περιεχόμενο και τον σκοπό της συνέντευξης. Αυτό σημαίνει ότι ο συνεντευξιαζόμενος/η συνεντευξιαζόμενη πρέπει είναι ενήμερος/η για το πλαίσιο στο οποίο θα κινηθεί η συζήτηση. Επιπλέον, ο συνεντευκτής θα πρέπει να αποδεχτεί το γεγονός ότι το άτομο μπορεί να μην είναι σε θέση να παραχωρήσει την συνέντευξη και γι’ αυτό είναι σκόπιμο να μην του ασκήσει περαιτέρω πίεση. Τέλος, κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικό ο/η δημοσιογράφος να είναι ψυχολογικά προετοιμασμένος στην περίπτωση που το θύμα αναβιώσει ξαφνικά το τραύμα, γεγονός που ο ίδιος μπορεί να αντιμετωπίσει με το να παραμείνει ήρεμος και να δώσει χρόνο στο άτομο να επανέλθει.

Κατά τη διάρκεια της συνέντευξης:

Αρχικά, συνιστάται τα θύματα να μην παραχωρούν συνεντεύξεις (κυρίως τηλεοπτικές) σε σύντομο χρονικό διάστημα αφότου έχει λάβει χώρα το τραυματικό γεγονός, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τους ότι μια βεβιασμένη παραχώρηση συνέντευξης μπορεί να έχει δυσμενείς επιπτώσεις. Πιθανές επιπτώσεις μπορεί να είναι η αναβίωση του τραυματικού γεγονότος, η συναισθηματική τους κατάρρευση, η παρακώλυση της εγκληματολογικής έρευνας, καθώς και νομικές συνέπειες. Για παράδειγμα, αν αποκαλυφθούν τηλεοπτικά τα ευρήματα μιας έρευνας χωρίς αυτή να έχει ολοκληρωθεί, μετέπειτα μπορεί να ακυρωθούν τα στοιχεία που έχουν προβληθεί δημόσια. Παράλληλα το θύμα μπορεί να κατηγορηθεί ότι προβαίνει σε αναληθείς ισχυρισμούς, εάν δεν έχει αποδειχθεί η εγκληματική ενέργεια.

Για τον επιζήσαντα/την επιζήσασα εγκληματικής ενέργειας που θα επιλέξει να εμφανιστεί τηλεοπτικά, κρίνεται απαραίτητη η καθοδήγησή του/της από έναν νομικό σύμβουλο αλλά και έναν σύμβουλο ψυχικής υγείας. Ο/Η δημοσιογράφος έχει επίσης καθήκον να ενημερώσει το συνεντευξιαζόμενο άτομο για τη δυνατότητά του να διατηρήσει την ανωνυμία του. Αυτή μπορεί να επιτευχθεί μέσω αλλοίωσης της φωνής ή του προσώπου του. Ακόμα, το ίδιο το άτομο μπορεί να επιλέξει τη δυνατότητά του να εκπροσωπηθεί στη συνέντευξη από ένα οικείο του πρόσωπο εμπιστοσύνης ή ακόμα και από τον νομικό του σύμβουλο. 

Επίσης, ο/η δημοσιογράφος οφείλει να σέβεται το συνεντευξιαζόμενο άτομο και πιο συγκεκριμένα τα φυσικά, πολιτισμικά και ασφαλώς τα προσωπικά του όρια. Ο σεβασμός των φυσικών ορίων του θύματος μπορεί να σημαίνει ότι ο δημοσιογράφος θα πρέπει να αποφεύγει να δείχνει μεγάλη οικειότητα, π.χ. να αγγίζει το θύμα. Ακόμα, ο δημοσιογράφος οφείλει να έχει γενικές γνώσεις του πολιτισμού του εκάστοτε συνεντευξιαζόμενου, διότι συμπεριφορές που μπορεί να είναι αποδεκτές σε μια κοινωνία μπορεί να θεωρούνται προσβλητικές σε άλλες. Συνεπώς, η αναγνώριση και ο σεβασμός πολιτισμικών συμπεριφορών από τους δημοσιογράφους συμβάλλει στο να αποφευχθούν πιθανές παρεξηγήσεις. Ως παραβίαση των προσωπικών ορίων του θύματος, μπορεί να θεωρηθούν ερωτήσεις που αφορούν την ιδιωτική ζωή του ατόμου -κυρίως μετά το τραύμα- και που δύναται να προκαλέσουν αμηχανία στο θύμα. Για παράδειγμα, ερωτήσεις όπως: « Πώς φαντάζεστε τις διαπροσωπικές σας σχέσεις μετά το τραυματικό γεγονός; » πρέπει να αποφεύγονται.

Τέλος, καθ’ όλη τη διάρκεια της συνέντευξης ο δημοσιογράφος θα πρέπει επίσης να φροντίζει ώστε το άτομο να νιώθει άνετα. Για να μπορέσει το θύμα να νιώσει άνετα εξαρχής, ο δημοσιογράφος καλό θα είναι να λάβει τη συνέντευξη σε έναν χώρο όπου ο συνεντευξιαζόμενος/ η συνεντευξιαζόμενη θα νιώθει ασφαλής. Συνιστάται ακόμα να αποφεύγονται ερωτήσεις από τους δημοσιογράφους που υπονοούν την υπαιτιότητα του θύματος, καθώς αυτό οδηγεί στην εκ νέου θυματοποίηση του. Ερωτήσεις που υπονοούν την υπαιτιότητα του θύματος μπορεί να είναι για παράδειγμα:  «Δεν φοβηθήκατε να περπατήσετε μόνος/μόνη σας σε ένα σκοτεινό μέρος;». Αντί αυτού, συνιστάται να τίθενται ερωτήσεις όπως: «είναι τα φώτα της γειτονιάς σας συχνά εκτός λειτουργίας τη νύχτα ή η γειτονιά σας είναι επικίνδυνη;». Ακόμα, προτείνεται να αποφεύγονται χειριστικές δημοσιογραφικές τεχνικές οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν το θύμα σε συναισθηματική κατάρρευση. Για παράδειγμα, η επιμονή του δημοσιογράφου να εκμαιεύσει λεπτομέρειες κατά την εξιστόρηση του τραυματικού γεγονότος από το θύμα, χωρίς εκείνο να είναι σε θέση να απαντήσει.

Μετά τη συνέντευξη:

Τέλος, κρίνεται σημαντικό ο δημοσιογράφος να λαμβάνει τη συγκατάθεση του συνεντευξιαζόμενου/της συνεντευξιαζόμενης για το περιεχόμενο της συνέντευξης που θα προβληθεί δημόσια. Καθίσταται σημαντικό επίσης, ο δημοσιογράφος να επαληθεύει τα γεγονότα  για δύο λόγους: πρώτον, για να μην προβληθούν δημόσια αναληθείς πληροφορίες και δεύτερον, για να μην νιώσει το θύμα αμηχανία και τραυματιστεί εκ νέου ψυχικά. Πιο συγκεκριμένα, θα πρέπει ο δημοσιογράφος να έχει λάβει όλες τις αναγκαίες πληροφορίες, ώστε ο συνεντευξιαζόμενος/η συνεντευξιαζόμενη  να μη χρειαστεί να αναβιώσει με επώδυνο τρόπο το τραυματικό γεγονός κατά τη διάρκεια μιας  ακόμη συνέντευξης.

 Ο/η συνεντευκτής/τρια, μετά τη διεξαγωγή της συνέντευξης, είναι σκόπιμο να μεριμνά και για τη διασφάλιση της ψυχικής ηρεμίας του, καθώς η κάλυψη ενός δραματικού γεγονότος μπορεί να επηρεάσει αρνητικά και την δική του ψυχοσύνθεση. Γι’ αυτό και προτείνεται οι δημοσιογράφοι να εξωτερικεύουν τα συναισθήματα τους και τις ανησυχίες τους είτε σε οικεία τους πρόσωπα, έναν σύμβουλο ψυχικής υγείας ή και στον αρχισυντάκτη τους. Συγκεκριμένα, σε περίπτωση που οι δημοσιογράφοι στο παρελθόν έχουν βιώσει αντίστοιχο τραυματικό γεγονός, συνιστάται να επισκέπτονται έναν σύμβουλο ψυχικής υγείας, ώστε να αποφύγουν μια αναζωπύρωση του δικού τους τραύματος.

Επίλογος

Στο παρόν άρθρο παρουσιάστηκαν ορισμένες από τις βασικές προτάσεις για την ορθή διεξαγωγή συνεντεύξεων από δημοσιογράφους σε θύματα εγκληματικών ενεργειών. Κοινή συνισταμένη των προτάσεων είναι η αποφυγή της δευτερογενούς θυματοποίησης των συνεντευξιαζόμενων.  Οι συνεντεύξεις αυτού του είδους ενέχουν πολλές δυσκολίες. Γι’ αυτό, εάν δεν διασφαλιστούν οι προαναφερθείσες προϋποθέσεις, ενδέχεται οι εν λόγω συνεντεύξεις να αποβούν τραυματικές για τα θύματα. Ωστόσο, λόγω του μεγάλου δημοσιογραφικού, ερευνητικού αλλά και κοινωνικού ενδιαφέροντος, είναι πολύ σημαντικό να διεξάγονται συνεντεύξεις, εφόσον όμως και ο δημοσιογράφος έχει λάβει την κατάλληλη εκπαίδευση και έχει αποκτήσει μια βασική γνώση για τη διεξαγωγή αντίστοιχων συνεντεύξεων. 

Σε μια εποχή που παρατηρείται όλο και πιο έντονα η τηλεοπτική παρουσίαση θεμάτων εγκληματολογικού ενδιαφέροντος, καθώς και η δημόσια εξιστόρηση εγκληματικών γεγονότων από τα ίδια τα θύματα, καθίσταται πιο επιτακτική η υιοθέτηση των προτάσεων του εγχειριδίου μας. Εν κατακλείδι, οι βασικότερες προτάσεις του εγχειριδίου συμπεριλαμβάνουν τον σεβασμό του δημοσιογράφου προς το θύμα, τη διασφάλιση της ψυχικής ηρεμίας του συνεντευξιαζόμενου ατόμου και  του συνεντευκτή, καθώς και την πλήρη ενημέρωση του συνεντευξιαζόμενου/της συνεντευξιαζόμενης για το τι πρόκειται να συμβεί πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη διεξαγωγή της συνέντευξης. 

Ανδριάνα Σελιανίτη, Κοινωνιολόγος, Εγκληματολόγος & Συντονίστρια υποστήριξης εθελοντών και θυμάτων στον οργανισμό Victim Support Scotland

Μαρίνα Τσαλούπη, μεταπτυχιακή φοιτήτρια του University of Essex στην εγκληματολογία και εγκληματολογική ψυχολογία