ΤΕΥΧΟΣ #19 ΙΟΥΝΙΟΣ 2022

ΕγκΕισΑΠ 10/2021: Ακούσια «νοσηλεία» ψυχικά ασθενών:

Βασιλική Σγάντζου, Υπ. Δρ.

Κριτική αξιολόγηση του υφιστάμενου νομικού πλαισίου

 

Στην ελληνική έννομη τάξη, εφαρμοστέος νόμος για την ακούσια νοσηλεία των ψυχικά πασχόντων είναι ο ν. 2071/1992. Μολονότι το νομοθέτημα αυτό δίδει στον αναγνώστη την ιδέα μίας ιδεατής, ανθρωπιστικής και φιλελεύθερης προσέγγισης για θεραπεία, η πραγματικότητα διαψεύδει κάθε προσδοκία. Οι αλλεπάλληλες χρονοτριβές της διαδικασίας, οι νομοθετικές ασάφειες, η στιγματιστική μεταφορά του φερόμενου ως ασθενή, οι συνθήκες αυτές καθαυτές νοσηλείας  καταδεικνύουν πως στο βωμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κάθε προσπάθεια ανθρωπιστικής προσέγγισης ναυάγησε. Και κανείς δε φέρει ποινική ευθύνη για τις παραβιάσεις του νόμου. Οι καταγεγραμμένες καταδίκες εις βάρος της Ελλάδας για τον τρόπο εφαρμογής της διαδικασίας ακούσιας νοσηλείας δεν έδωσαν το έναυσμα για νομοθετικές παρεμβάσεις εν συνόλω.  Αισιοδοξία προκαλεί η ΕγκΕισΑπ 10/2021 για κατευθυντήριες οδηγίες σχετικά με τη διαδικασία της ακούσιας νοσηλείας και το νέο Νομοσχέδιο για την ρητή πρόβλεψη απεμπλοκής των αστυνομικών αρχών από τη μεταφορά των ψυχικά ασθενών. Όμως, για μία ριζική αλλαγή, προς μία θεραπευτική προσέγγιση της διαδικασίας δεν απαιτούνται μεμονωμένες νομοθετικές διορθώσεις, αλλά νομικές εγγυήσεις.

Η  ΕγκΕισΑΠ 10/2021

Η Εισαγγελία του Αρείου Πάγου, επ’ αφορμής της διπλής ανθρωποκτονίας που έλαβε χώρα στη Μακρινίτσα Πηλίου συνεπεία των παραβιάσεων των προθεσμιών που θέτει αυστηρά ο Ν. 2071/1992, απηύθυνε, όπως και κατά το παρελθόν[1] έχει προβεί αντιστοίχως,  οδηγίες για την εφαρμογή του ισχύοντος νομικού πλαισίου σχετικά με την ακούσια νοσηλεία ψυχικά ασθενών[2]. Όπως ρητά αναφέρεται «είναι γνωστό ότι αφενός η υποχρέωση της Πολιτείας να μεριμνά για την υγεία των πολιτών (άρθρο 21 παρ. 3 του Συντάγματος) και συνακόλουθα να παρέχει περίθαλψη και θεραπεία στα ψυχικά ασθενή μέλη της κοινωνίας και αφετέρου η ευθύνη της να προστατεύει τους άλλους πολίτες από δυνητικά επικίνδυνους ψυχικά ασθενείς συνανθρώπους μας αποτελούν τις δικαιολογητικές βάσεις της νομοθετικής πρόβλεψης της διαδικασίας ακούσιας (αναγκαστικής) νοσηλείας ψυχικά ασθενών.»

Μία ολοκληρωμένη κριτική επί του υπό κρίση νομοθετήματος υπερβαίνει κατά πολύ τους σκοπούς της παρούσης αρθρογραφίας. Για τον λόγο αυτό η γράφουσα επιλέγει μία πιο «αδρή» παράθεση των βασικών σημείων της Εγκυκλίου συνδυαστικά με τον Ν. 2071/1992, παραπέμποντας σε ενδεικτική εξειδικευμένη αρθρογραφία και βιβλιογραφία για περαιτέρω κριτική αξιολόγηση στα οικεία πάντα χωρία[3].

Αντί Προλόγου: Η «υγεία» ως δικαίωμα και ως προστατευόμενο έννομο αγαθό

To «δικαίωμα στην υγεία» εμφανίσθηκε μεταπολεμικά στο Καταστατικό του Παγκοσμίου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ), που υιοθετήθηκε από τη Νέα Υόρκη εν έτει 1946 στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Διάσκεψης για την Υγεία και τελικά τέθηκε σε ισχύ το 1948. Στο Προοίμιό του ορίζεται ότι «η υγεία είναι η κατάσταση πλήρους σωματικής ευεξίας πνευματικής και κοινωνικής, η οποία δε συνίσταται μόνο στη μη ύπαρξη ασθένειας ή αναπηρίας.». Ως δικαίωμα η υγεία προστατεύεται ευρέως ως εξής[4]: i. Σε παγκόσμιο επίπεδο: στον Καταστατικό Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών[5], στον Καταστατικό Χάρτη του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας[6], στην Οικουμενική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου[7], στη διεθνή σύμβαση περί καταργήσεως πάσης μορφής φυλετικών διακρίσεων[8], στο Διεθνές Σύμφωνο για τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα[9], στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα[10], στη Σύμβαση για την εξάλειψη όλων των μορφών διακρίσεων κατά των γυναικών[11], στη Σύμβαση για τα δικαιώματα του παιδιού[12], στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με αναπηρία[13] και στη Σύμβαση κατά των Βασανιστηρίων και άλλης σκληρής, απάνθρωπης και ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας[14]. II. Σε περιφερειακό επίπεδο: Στο καταστατικό του Συμβουλίου της Ευρώπης[15], στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών[16], στον Αναθεωρημένο Ευρωπαϊκό κοινωνικό χάρτη[17], στη Σύμβαση για την Προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας του ατόμου σε σχέση με τις εφαρμογές της Βιολογίας και της Ιατρικής[18] και στο Πρόσθετο Πρωτόκολλο της Συμβάσεως για την προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και της Ανθρώπινης Αξιοπρέπειας αναφορικά με την εφαρμογή της Βιολογίας και της Ιατρικής και την απαγόρευση της κλωνοποίησης των ανθρώπινων όντων[19], στη Συνθήκη της Λισαβόνας[20] και στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης[21].

Εισαγωγή

Ο όρος «ακούσια νοσηλεία» συνίσταται στη χωρίς τη συγκατάθεση[22] του ασθενούς εισαγωγή και η παραμονή του, για θεραπεία, σε κατάλληλη Μονάδα Ψυχικής Υγείας. Προβλέπεται  στα ά. 94 επ. του Ν 2071/1992 («Εκσυγχρονισμός και Οργάνωση Συστήματος Υγείας»[23]) - εναρμονιζομένου πλέον με την από 22-2-1983 Σύσταση R 83/2 της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης[24] και τις διεθνείς συμβάσεις- που αντικατέστησε το προϊσχύσαν ν.δ. 104/1973 («Περί ψυχικής υγιεινής και περιθάλψεως των ψυχικώς πασχόντων») –το οποίο είχε με τη σειρά του αντικαταστήσει τον Ν ΨΜΒ΄/1862 και την Γ2β/3036 της 20-11/31-12/1973 Απόφαση του Υπουργού Κοινωνικών Υπηρεσιών– αλλά και το ΝΔ 63/1910 της Κρητικής Πολιτείας, το οποίο είχε αποτελέσει αντικείμενο κριτικής, καθώς οι διατάξεις του τελούσαν σε φανερή δυσαρμονία με την ΕΣΔΑ[25] ως μη παρέχουσες τις απαραίτητες δικαιοκρατικές εγγυήσεις για την προστασία των ψυχικώς ασθενών ατόμων[26].

Η εν λόγω διαδικασία δε σχετίζεται με την τέλεση αξιόποινης πράξης κι έτσι πρέπει να αντιδιαστέλλεται από την ποινική διαδικασία. Ως προς τη σχέση της με το Αστικό Δίκαιο και συγκεκριμένα ως προς τη δικαστική συμπαράσταση των άρθρων 1666 επ.ΑΚ αξίζει να σημειωθεί πως η μνεία του άρθρου 95 § 1 Ν 2071/1992 στην «ύπαρξη ψυχικής διαταραχής», στο περιεχόμενο, όμως, της οποίας πρέπει να περιλαμβάνεται ως πιο σύμφωνη με τις σύγχρονες επιστημονικές αντιλήψεις και η διανοητική διαταραχή[27], καταλαμβάνοντας έτσι όλο το φάσμα των ψυχικών καταστάσεων του ατόμου[28], παραπέμπει τον αναγνώστη απευθείας στο άρθρο 1666 ΑΚ, πράγμα εκ του οποίου συνάγεται πως  τα πρόσωπα που δύνανται καταρχήν να υπαχθούν στη διαδικασία της ακούσιας νοσηλείας, μπορούν ταυτόχρονα[29] να τεθούν σε καθεστώς δικαστικής συμπαράστασης, χωρίς εντούτοις ο ένας θεσμός να επηρεάζει τη λειτουργία του άλλου[30] και χωρίς να επηρεάζεται η δικαστική κρίση[31].

Προϋποθέσεις ακούσιας νοσηλείας και δυσχέρεια εφαρμογής  των διαδικαστικών προϋποθέσεων του Ν. 2071/1992

Κατά την ελληνική έννομη τάξη, τα «πρωτοποριακά» χαρακτηριστικά των διατάξεων του έκτου κεφαλαίου του νόμου 2071/1992 που ρυθμίζουν την διαδικασία της ακούσιας νοσηλείας κατηγοριοποιούνται ως εξής: α) στην καθιέρωση σαφών προϋποθέσεων για την επιβολή της ακούσιας νοσηλείας, β) στην καθιέρωση εγγυήσεων δικαστικού ελέγχου της νοσηλείας, γ) στην θέσπιση σύντομων προθεσμιών δικαιοδοτικού ελέγχου, δ) στην παροχή δικαιωμάτων στον ασθενή, με την παράλληλη υποχρέωση της Μονάδας Ψυχικής Υγείας που νοσηλεύεται για την ενημέρωση του ασθενή για τα δικαιώματα που του παρέχονται, ε) στον ορισμό ανώτατου χρόνου της ακούσιας νοσηλείας, στ) στην βούληση προκειμένου να λάβει η ακούσια νοσηλεία αμιγώς θεραπευτικό προσανατολισμό, ζ) στον περιορισμό της ενδονοσοκομειακής νοσηλείας.

Το άρθρο 95§2 του ν. 2071/92 ορίζει τις προϋποθέσεις για την ακούσια νοσηλεία οι οποίες διακρίνονται σε εκείνες που αφορούν ασθενή με ψυχική διαταραχή και εκείνες που αφορούν επικίνδυνο ασθενή με ψυχική διαταραχή.
Στην πρώτη περίπτωση της ακούσιας νοσηλείας για ασθενή με ψυχική διαταραχή απαιτείται: α) ο ασθενής να πάσχει από ψυχική διαταραχή, β) να μην είναι ικανός να κρίνει το συμφέρον της υγείας του, γ) η έλλειψη νοσηλείας να έχει ως συνέπεια είτε να αποκλεισθεί η θεραπεία του είτε να επιδεινωθεί η κατάσταση της υγείας του.

Εντούτοις, με μία πιο σχολαστική ενασχόληση επί του ζητήματος διαπιστώνεται πως τα εν λόγω  «πρωτοποριακά χαρακτηριστικά» καταρρίπτονται σαν χάρτινος πύργος.

Α. Η  πρώτη προϋπόθεση της ύπαρξης ψυχικής διαταραχής, όπως ορθώς παρατηρείται[32]  διαθέτει ένα ελάχιστο μέγεθος αντικειμενικότητας, ενώ, επιπλέον, δημιουργείται προβληματισμός σχετικά με το εάν θα επιβιώσει τελικώς η έννοια της «επικινδυνότητας», πράγμα το οποίο δεν συνέβη με τα δύο μεταγενέστερα του Ν 2071/1992 νομοθετικά κείμενα, ήτοι τον Ν 2619/1998 (Σύμβαση Οβιέδο) και το άρθρο 28 του Ν 3418/2005 (Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας)[33].

Πιο αναλυτικά:

Ι. Περίπτωση Πρώτη: ψυχική διαταραχή + ανάγκη νοσηλείας

Το κριτήριο της «ψυχικής διαταραχής»

Οι Ψυχικές Διαταραχές αφορούν Διαταραχές Πολύμορφης Ψυχοπαθολογίας στο σύνολο των Ψυχονοητικών λειτουργιών του ατόμου με σημαντική μείωση λειτουργικής ικανότητας. Ως προς τον εννοιολογικό προσδιορισμό της, ως ψυχική διαταραχή  ορίζεται εκείνη η κατάσταση, η οποία επηρεάζει όλο το εύρος των ψυχικών λειτουργιών του ατόμου, δηλαδή τη διαδικασία σκέψης, τα συναισθήματα, και τη συμπεριφορά του ατόμου, καθιστώντας προβληματική την κοινωνική και διαπροσωπική αλληλεπίδρασή του[34]. Παρατηρείται, όμως, ασυμφωνία για χρήση σταθερής και αποδεκτής ορολογίας, αλλά και ασυμφωνία ως προς την ταξινόμηση των ψυχικών διαταραχών[35].

Δεδομένου ότι ο νομοθέτης στον Ν. 2071/1992 δεν εξειδικεύει εκ των προτέρων ως προς το ποιες ψυχικές διαταραχές δύναται να υπαχθούν στην προϋπόθεση του άρθρου 95 παρ. 2, καλούμαστε να παραπέμψουμε στα ιατρικά εγχειρίδια  για τον προσδιορισμό της ψυχικής διαταραχής, ήτοι στο ICD-11,κατά την αναθεωρημένη του έκδοση και στο DSM-5.  Όλως ενδεικτικώς αξίζει να αναφερθεί πως ούτε η ΕΣΔΑ προβαίνει σε εννοιολογικό προσδιορισμό της υπό κρίση έννοιας.

Στην προσπάθεια αποσαφήνισης των σχετικών όρων, χρήσιμη καθίσταται η μελέτη του Συγκριτικού πίνακα του Π.Ο.Υ.[36], όπου αναλύονται και συγκρίνονται οι όροι της «ψυχικής νόσου», «της ψυχικής διαταραχής», της «νοητικής αναπηρίας», της «πνευματικής ανικανότητας» και της «φρενοβλάβειας». Από τους ανωτέρω όρους η χρήση από τις εθνικές νομοθεσίες της «ψυχικής διαταραχής»  φαίνεται  να προτιµάται. Σύμφωνα με τη 10η αναθεώρησή  της  (ICD-10)[37] , η έννοια των ψυχικών διαταραχών και διαταραχών συμπεριφοράς περιλαµβάνει ευρύ φάσµα επιµέρους διαταραχών, που ταξινομούνται σε δέκα υποκεφάλαια[38]. Αναφορικά με το DSM, οι προγενέστερες  εκδόσεις του  μέχρι και την τέταρτη, διακρίνονταν περαιτέρω σε 5 «άξονες» (Axes I, II, III, IV, V), έκαστη εκ των οποίων προσδιόριζε εννοιολογικά την ψυχική διαταραχή βάσει διαφορετικού  παράγοντα. Η τελευταία έκδοση του DSM-5 είναι μη-αξονική, ώστε να εναρμονίζεται  με το βιοψυχοκοινωνικό πρότυπο υγείας και ασθένειας[39]. Η  ευρύτητα, όμως, που εμπεριέχει η έννοια της «ψυχικής διαταραχής», καταδεικνύεται και από το συχνά απαντώμενο επί ταξινομήσεως ψυχικών διαταραχών ακρωνύμιο «ΜΑΚ» [Μη Άλλως Καθοριζόμενος (-η, -ο)], χρήση του οποίου γίνεται όταν πληρούνται μεν γενικά κριτήρια για την κατάφαση της ύπαρξης ψυχικής διαταραχής, δεν είναι, όμως, δυνατόν να προσδιορισθεί ο ειδικός τύπος αυτής.

ΙΙ. Περίπτωση Δεύτερη: ψυχική διαταραχή + επικινδυνότητα

Το κριτήριο της «επικινδυνότητας»

Ως προς την προϋπόθεση αυτή της ακούσιας νοσηλείας αμφισβητείται η ισχύς της μετά την Σύμβαση του Οβιέδο ν. 2619/98 αρ. 7 και τον ΚΙΔ ν. 3418/2005 αρ. 28§8,[40] έχει δε υποστηριχθεί και η αντίθετη άποψη[41]. Σε κάθε περίπτωση, η αναγκαστική νοσηλεία με το πρόσχημα μόνο της «επικίνδυνης συμπεριφοράς» δε θα πρέπει να είναι ανεκτή σε ένα κράτος δικαίου[42].

Με την Σύμβαση του Οβιέδο (Ν. 2619/98, αρ. 7)  καταργήθηκε το δεύτερο ζεύγμα προϋποθέσεων της ακούσιας νοσηλείας, δηλ. ψυχική διαταραχή σε συνδυασμό με επικινδυνότητα (πράξεις βίας). Έτσι, έχει παραμείνει πλέον μόνο η πρώτη περίπτωση του Ν.2071/92 ως λόγος ακούσιας νοσηλείας, δηλαδή ψυχική διαταραχή και ανάγκη νοσηλείας, γεγονός ωστόσο που μάλλον δεν έχει γίνει αντιληπτό από τις εισαγγελικές αρχές της χώρας. Στην ίδια κατεύθυνση συνάδει και ο Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας (Κ.Ι.Δ., Ν. 3418/2005, άρ. 28 παρ.8) όπου η θεραπευτική ανάγκη, τίθεται ως προϋπόθεση της αναγκαστικής νοσηλείας, παράλληλα με την ψυχική διαταραχή. Τόσο οι διατάξεις της Σύμβασης του Οβιέδο, όσο και αυτές του Κ.Ι.Δ. υπερισχύουν του Ν. 2071/92, η μεν πρώτη βάσει ρητής διάταξης του Συντάγματος (άρ. 28) ενώ και οι δύο ως μεταγενέστεροι νόμοι.

Έτσι, εύλογα καταλήγει κανείς στο συμπέρασμα ότι όσες ακούσιες νοσηλείες έχουν διαταχθεί ένεκα «επικινδυνότητας» είναι παράνομες και δημιουργούνται ποινικές το πρώτον ευθύνες[43]. Από την άλλη πλευρά, απαλείφοντας το εν λόγω στοιχείο από τις προϋποθέσεις του νόμου για διενέργεια ακούσιας νοσηλείας, συνηγορούμε στο άτοπο όπου άτομο πάσχον καταρχήν από οποιαδήποτε ψυχική διαταραχή, άνευ άλλων περαιτέρω προσδιορισμών, να εγκλείεται αναγκαστικώς άνευ συναινέσεως. Υπό το πρίσμα αυτό, η γράφουσα κρίνει την ανάγκη να επισημάνει πως προς αποφυγή άκρατων ακούσιων νοσηλειών, θα πρέπει να εξειδικευτεί η έννοια της «ψυχικής διαταραχής» στο εν λόγω νομοθέτημα, ώστε να χρήζουν ακούσιας νοσηλείας άτομα με σοβαρή ψυχική διαταραχή, των οποίων η κατάσταση δεν επιτρέπει την αναζήτηση άλλων εξωνοσοκομειακών θεραπευτικών μεθόδων υπό το πρίσμα των αρχών αναλογικότητας. Έτσι, επί παραδείγματι η ακούσια νοσηλεία παιδιών και εφήβων θα πρέπει κατά την άποψη της γράφουσας να αποτελεί την τελευταία λύση και μόνο όταν πρόκειται για σοβαρή ψυχική βλάβη που δε μπορεί να αντιμετωπισθεί διαφορετικά [44].

Οι ψυχίατροι, ήδη από το παρελθόν υποστήριζαν πως ψυχικά πάσχοντα άτομα, μολονότι δεν πληρούσαν το «κριτήριο της επικινδυνότητας» έχρηζαν θεραπείας. Για τον λόγο αυτό, οι ειδικοί εξακολουθούσαν να προτείνουν αρκετά επιπρόσθετα κριτήρια για αναγκαστική νοσηλεία. Ενδεικτικά, αξίζει να αναφερθεί το «μοντέλο του Stone», το οποίο καθόριζε τις κάτωθι παραμέτρους για την ακούσια νοσηλεία: αξιόπιστη διάγνωση σοβαρής ψυχικής διαταραχής[45], σοβαρή παθολογική ανησυχία του ασθενή, διαθεσιμότητα αποτελεσματικής θεραπείας, ανικανότητα του ασθενή να αποφασίσει, αιτιολογημένα εφαρμοζόμενη θεραπεία[46].

Η πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ κατά την ερμηνεία του άρθρου 5 παρ. 1 περ. ε      της ΕΣΔΑ («στέρηση της ελευθερίας φρενοβλαβών») εφαρμόζει τα τρία κριτήρια της απόφασης Winterwerp κατά Ολλανδίας της 24/10/1979[47]: Εκτός από επείγουσες περιστάσεις, θα πρέπει αξιόπιστα να αποδεικνύεται: α) ότι το συγκεκριμένο άτομο πάσχει ψυχικά (είναι φρενοβλαβές κατά την ορολογία της ΕΣΔΑ), δηλ. θα πρέπει να έχει διαπιστωθεί από το αρμόδιο όργανο η ύπαρξη ψυχικής διαταραχής με βάση αντικειμενικές ιατρικές αποδείξεις[48], β) ότι η προκείμενη ψυχική διαταραχή είναι τέτοιου είδους ή έντασης που να δικαιολογεί τον ακούσιο εγκλεισμό[49] και γ) η εγκυρότητα του συνεχιζόμενου περιορισμού εξαρτάται από την εξακολούθηση αυτής της διαταραχής. Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι πέραν της απαραίτητης διαπίστωσης της ύπαρξης της ψυχικής διαταραχής τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται έχουν είτε καθαρά ιατρικό (διατήρηση ή βελτίωση της ψυχικής υγείας) είτε προφυλακτικό χαρακτήρα (αποτροπή πράξεων αυτοβλάβης ή βλάβης τρίτων)[50].

Οι σύντομες προθεσμίες

Στον  Ν. 2071/1992 υπάρχει ρητή  πρόβλεψη αυστηρών και σύντομων προθεσμιών κατά την τήρηση της διαδικασίας (48 ώρες για τις αναγκαίες εξετάσεις του ασθενούς σε δημόσια ψυχιατρική κλινική, 3 ημέρες για την υποβολή της αίτησης από τον Εισαγγελέα Πρωτοδικών στο Πρωτοδικείο, 10 ημέρες για την κρίση της υπόθεσης από το δικαστήριο[51].

Οι εν λόγω προθεσμίες, όμως, πρακτικά δεν εφαρμόζονται[52]. Στην υπόθεση Βένιος κ. Ελλάδας[53] το Δικαστήριο απεφάνθη ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 5 παρ. 1 διότι: Ενώ ο Εισαγγελέας είχε διατάξει τη μεταφορά του ασθενή για εξέταση σε κλινική στις 30 Νοεμβρίου έτους 2007, οι ιατρικές εξετάσεις έλαβαν χώρα στις 11 Δεκεμβρίου, ενώ ο νόμος ρητώς προβλέπει προθεσμία 48 ωρών από την εισαγωγή. Εν συνεχεία, ο Εισαγγελέας έλαβε γνώση των αποτελεσμάτων στις 27 Δεκεμβρίου. Ενώ ο νόμος ρητώς απαιτεί το αρμόδιο Δικαστήριο να επιληφθεί της υποθέσεως εντός 3 ημερών από τη διαταγή του Εισαγγελέα, εν προκειμένω αυτό συνέβη στις 7 Ιανουαρίου έτους 2008. Τέλος, ενώ ο νόμος επίσης ρητώς προβλέπει να συνεδριάσει το Δικαστήριο εντός 10 ημερών αφότου ενημερωθεί, εν προκειμένω συνεδρίασε εντός 18 ημερών κατά νομική παρέκκλιση και η απόφαση εξεδόθη στις 14 Απριλίου. Αντίστοιχες παραβιάσεις προθεσμιών σημειώθηκαν και στην υπόθεση Καραμανώφ κατά Ελλάδος[54]. Μήπως, η υπόθεση της διπλής ανθρωποκτονίας στη Μακρυνίτσα του Πηλίου αποτελεί «προάγγελο» μίας ακόμη καταδίκης της Ελλάδος από το ΕΔΔΑ;

Η καθ’ ύλην αρμοδιότητα

Το Πολυμελές Πρωτοδικείο, που αποφάσιζε για την ακούσια νοσηλεία, έγινε Μονομελές (μετά την τροποποίηση του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, άρθρο 740 παρ. 3 με το ν. 2447/1996, άρθρο 39). Για ένα χρονικό διάστημα αρμόδιο δικαστήριο ήταν το Ειρηνοδικείο[55] και μετά επανήλθε πάλι η αρμοδιότητα του Μονομελούς Πρωτοδικείου[56].

Προβληματισμός εγείρεται αναφορικά με τις δυνατότητες που έχει ο εισαγγελέας ενόψει και του μεταγενέστερα τροποποιηθέντος άρθρου 1667 ΑΚ κατά το οποίο «Όταν η κατάσταση ενός προσώπου επιβάλλει την ακούσια νοσηλεία του σε μονάδα ψυχικής υγείας, αυτή γίνεται μετά από προηγούμενη άδεια του δικαστηρίου και κατά τις διατάξεις των ειδικών νόμων»[57].

Δικαστικά εχέγγυα και σεβασμός ανθρωπίνων  δικαιωμάτων

Η απλή διατύπωση των δικαιωμάτων των ψυχικών ασθενών σε κείμενα θα ήταν ένα κενό γράμμα, αν δε παρέχονταν οι κατάλληλοι μηχανισμοί προστασίας της εφαρμογής τους[58].

 Όπως ρητά αναφέρεται, «ο περιορισμός της ελευθερίας τους (ενν. άτομα με αναπηρία) σε ιδρύματα παρά τη θέλησή τους, είτε χωρίς τη συγκατάθεσή τους είτε χωρίς τη συγκατάθεση του ατόμου που υποκαθιστά τη λήψη αποφάσεων του ατόμου, συνιστά ένα συνεχιζόμενο πρόβλημα. Η πρακτική αυτή συνιστά αυθαίρετη στέρηση της ελευθερίας και παραβιάζει τα άρθρα 12 και 14 της Σύμβασης (ενν. της Σύμβασης για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία). (...) Τα Κράτη Μέλη έχουν υποχρέωση να απαιτούν από όλους τους επαγγελματίες υγείας (περιλαμβανομένων και των επαγγελματιών ψυχικής υγείας) να λαμβάνουν την ελεύθερη και ενημερωμένη συγκατάθεση των ατόμων με αναπηρία πρωτού προβούν σε οποιαδήποτε θεραπεία».[59] Εντούτοις, σύμφωνα με τα οριζόμενα στο άρθρο 28§8 ΚΙΔ «Αν καθίσταται επιτακτική η αναγκαστική νοσηλεία του ανθρώπου που πάσχει από ψυχικές διαταραχές, αυτή πρέπει να είναι σύμφωνη με τους όρους και τις προϋποθέσεις που ορίζονται από την ισχύουσα νομοθεσία».

Η προστασία της υγείας έχει έρεισμα στο διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό δίκαιο, όπως προαναφέρθηκε. Αδιαμφισβήτητα στην ανωτέρω προστασία υπάγεται και η προστασία του ψυχικά ασθενή στην περίπτωση της ακούσιας νοσηλείας[60]. Από το πλήθος των διεθνών κειμένων αναδύεται  η ΕΣΔΑ, επειδή σε αυτήν προβλέπεται ρητώς δικαίωμα προσφυγής στο ΕΔΔΑ και έτσι εξασφαλίζονται αποτελεσματικότερα σε σχέση με τις άλλες διεθνείς συμβάσεις τα δικαιώματα του ακούσια νοσηλευόμενου ψυχικά ασθενούς[61]. Ούτε η ΕΣΔΑ ούτε η νομολογία του ΕΔΔΑ προβαίνουν σε διάκριση περιπτώσεων για το εάν ο εγκλεισμός του ψυχικώς πάσχοντος συνιστά θεραπευτικό μέτρο στην περίπτωση που το πρόσωπο έχει προβεί σε εγκληματική πράξη ή εάν πρόκειται για περίπτωση ακούσιας νοσηλείας ατόμου, το οποίο δεν έχει μεν τελέσει κάποιο αδίκημα, αλλά πάσχει από ψυχική διαταραχή και εγκλείεται σε ψυχιατρικό ίδρυμα[62]. Σε κάθε περίπτωση σκιαγραφεί τις «κατευθυντήριες  αρχές» στην προστασία των δικαιωμάτων των ψυχικώς πασχόντων.

Όμως, στο βωμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το ΕΔΔΑ παρουσιάζει πλούτο νομολογιακού κεκτημένου, μεταξύ των οποίων και οι δύο προαναφερόμενες καταδίκες της Ελλάδας.

Κ. κατά Ρωσίας της 04-04-2017 (αρ. προσφ. 9139/08)[63]

Η ακούσια τοποθέτηση του προσφεύγοντα σε ψυχιατρείο, το οποίο διέγνωσε την ύπαρξη διανοητικής διαταραχής του, και υπέβαλε αίτημα για δικαστική απόφαση ακούσιου εγκλεισμού του σε ψυχιατρική κλινική σε συνδυασμό με την επακόλουθη αναποτελεσματική νομική εκπροσώπηση κατά τη διάρκεια των σχετικών δικαστικών διαδικασιών, κρίθηκε από το Στρασβούργο ως αντίθετη στο άρθρο 5 § 1 (ε), ήτοι ως μη νόμιμη κράτηση του εγκλεισθέντος.

Čutura κατά Κροατίας της 10.01.2019 (αρ. προσφ.55942/15)[64]

Ο διορισμένος δικηγόρος του ενήργησε ως παθητικός παρατηρητής στη δίκη για  τον εγκλεισμό σε νοσοκομείο, ενώ η οικογένεια δεν είχε ενημερωθεί για τις διαδικασίες αυτές. Δεν εκπληρώθηκαν οι αναγκαίες διαδικαστικές απαιτήσεις για την παράταση του ακούσιου εγκλεισμού. Παραβίαση δικαιώματος ελευθερίας και ασφάλειας κατά το άρθρο 5§1 της ΕΣΔΑ.

R. κατά Βόρειας Μακεδονίας της 23.01.2020 (αριθμ. 38067/15)[65]

Ο  προσφεύγων ήταν ένα παιδί ηλικίας 8 ετών με νοητική υστέρηση, κωφό χωρίς δυνατότητα λόγου. Κατά τη νοσηλεία του, δενόταν      τακτικά στο κρεβάτι. Kατά τη διάρκεια της παραμονής του για  περίπου ένα χρόνο και εννέα μήνες εντός ιδρύματος το οποίο ήταν ακατάλληλο για τα άτομα με ειδικές ανάγκες, με προσωπικό που δεν ήταν κατάλληλα εξειδικευμένο για να χειριστούν περιστατικά όπως τον προσφεύγοντα. Διαπιστώθηκε παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ.

D. και I.M.D. κατά Ρουμανίας της 12.10.2021 (αρ. προσφ. 35402/14)[66]

Οι προσφεύγοντες λόγω ψυχιατρικής νόσου που προκαλούσε  παραληρητικές διαταραχές υποβλήθηκαν σε ακούσια νοσηλεία και υποχρεωτική λήψη φαρμακευτικής αγωγής χωρίς πρόσφατη ιατρική αξιολόγηση. Το ΕΔΔΑ επανέλαβε ότι ο εγκλεισμός ενός προσώπου σε ψυχιατρείο πρέπει  να δικαιολογείται  δεόντως από τη σοβαρότητα της κατάστασης του. Εν προκειμένω διαπίστωσε ότι ο εγκλεισμός των προσφευγόντων δεν στηρίζονταν σε πρόσφατες ιατρικές γνωματεύσεις αλλά σε γνωματεύσεις άνω των τριών ετών και έτσι διαπιστώθηκε παραβίαση κατά το άρθρο 5§1 της ΕΣΔΑ     .

Πέραν της νομολογίας του ΕΔΔΑ, αξίζει να γίνει μνεία και στα πραγματικά περιστατικά ελληνικής δικαστικής απόφασης του 2017[67], που αναδεικνύει γλαφυρά τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται τα άτομα με ψυχική διαταραχή τόσο πριν ενταχθούν στη διαδικασία ακούσια νοσηλείας όσο και μεταγενέστερα: «Η Μ. Σ. παρουσίαζε έντονη αντικοινωνική συμπεριφορά, διαβιούσε σε ανθυγιεινές συνθήκες, καθότι δεν τηρούσε ούτε τους στοιχειώδεις κανόνες καθαριότητας, ενώ συγκέντρωνε στο διαμέρισμα της απορρίμματα και μεγάλο αριθμό ζώων (γάτες). Ήταν εριστική, επιθετική προς τους ενοίκους της πολυκατοικίας, όταν εκείνοι διαμαρτύρονταν για τη δυσοσμία που αναδυόταν από το διαμέρισμα της, μιλούσε μόνη της και φώναζε κατά τη διάρκεια της ημέρας και της νύχτας, διαβιούσε δε πάντοτε στο σκοτάδι έχοντας συνέχεια κλειστά τα πατζούρια. Το έτος 2003 οι ένοικοι της πολυκατοικίας απευθύνθηκαν στις αρμόδιες υγειονομικές υπηρεσίες, προκειμένου να γίνει απολύμανση του διαμερίσματος, αφού αναδυόταν δυσοσμία ψόφιων ζώων. Ενόψει του η ίδια αρνιόταν να συνεργασθεί με τις αρμόδιες υπηρεσίες του Δήμου ... και με τη Διεύθυνση Κοινωνικής Πρόνοιας της Νομαρχίας Αθηνών, εισήχθη το ίδιο έτος (2003), με τη διαδικασία της ακούσιας νοσηλείας, στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο ..., όπου διαπιστώθηκε ότι έπασχε από ψυχωσικόμορφες      εκδηλώσεις. Παρόμοια προβλήματα παρουσιάστηκαν και το μήνα Μάρτιο του έτους 2006. Μετά ταύτα ο δικηγόρος Π.Τ. την εγκατέστησε σε άλλο ιδιόκτητο διαμέρισμά της, στην οδό .... Και εκεί όμως παρουσιάσθηκαν τα ίδια προβλήματα. Την Άνοιξη του 2006, προκειμένου οι ένοικοι της πολυκατοικίας στη ... να επέμβουν προς καθαρισμό και απολύμανση του εγκαταλελειμμένου διαμερίσματος, ακολουθήθηκε η ίδια διαδικασία της ακούσιας νοσηλείας από τον Εισαγγελέα Πλημμελειοδικών και έτσι η Μ. Σ. νοσηλεύτηκε στο ψυχιατρικό τμήμα του Γενικού Νοσοκομείου Αθηνών «...», όπου διαπιστώθηκε ότι παρουσίαζε διαταραχές συμπεριφοράς και παραληρητικές ιδέες δίωξης. Στις 7-8-2006, η Μ. Σ. εισήχθη στην παθολογική πτέρυγα του Νοσοκομείου …(…) Κατά τη διάρκεια της εκεί νοσηλείας της, η πρώτη κατ/νη Ό. Β. προσέφερε τις υπηρεσίες της ως αποκλειστική νοσοκόμα σε άλλη ασθενή που νοσηλευόταν σε διπλανό θάλαμο. Αντιλήφθηκε η 1η κατ/νη ότι δεν ενδιαφέρθηκε κανείς για τη Μ. Σ. και ότι δεν την είχε επισκεφθεί κανένα πρόσωπο εκείνες τις ημέρες, (…)Επίσης αντιλήφθηκε άτι πρόκειται για άτομο με διαταραγμένη ψυχική υγεία. Φρόντισε δε και πληροφορήθηκε ότι η Μ.Σ. είχε μεγάλη ακίνητη περιουσία, γεγονός που η ίδια η κατ/νη εκμυστηρεύθηκε και στη μάρτυρα Ό.Μ.. Εκμεταλλευόμενη την ευάλωτη θέση της ηλικιωμένης και άρρωστης Μ.Σ., πέτυχε με απατηλή συμπεριφορά να κερδίσει την εμπιστοσύνη αυτής, αποβλέποντας σε οικονομικά οφέλη. Παρουσιάσθηκε στην ηλικιωμένη και άρρωστη γυναίκα ως έχουσα απέναντί της αισθήματα φιλαλληλίας, φιλανθρωπίας και συμπάθειας και την παραπλάνησε ότι, εμφορούμενη από τέτοια αισθήματα, θα της προσέφερε, μετά την έξοδό της από το νοσοκομείο, αφιλοκερδώς, φροντίδα και περιποίηση, υγιεινό περιβάλλον και καλές συνθήκες διαβίωσης (…)»

Όπως ήδη έγινε αντιληπτό, η εν τοις πράγμασι προστασία και ο σεβασμός των ψυχικά ασθενών κατά τη διαδικασία της ακούσιας νοσηλείας δεν εναρμονίζεται με τις επιταγές του νόμου. Στο «βωμό της θεραπείας» υποσκελίζεται κάθε ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Εντούτοις, αισιοδοξία προκαλεί η εν έτει 2022 πρόβλεψη για κατάργηση της διαδικασίας μεταφοράς των ψυχικά ασθενών με χειροπέδες στο Σχέδιο Νόμου του Υπουργείου Υγείας με τίτλο, «Γιατρός για όλους, ισότιμη και ποιοτική πρόσβαση στις υπηρεσίες του Εθνικού Οργανισμού Παροχής Υπηρεσιών Υγείας και στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας και άλλες διατάξεις», εντός του οποίου βρίσκεται διάταξη, αντικείμενο της οποίας αποτελεί ο τρόπος μεταφοράς των ψυχικά ασθενών σε κατάλληλη Μονάδα Ψυχικής Υγείας, κατά τη διαδικασία της ακούσιας νοσηλείας και κατόπιν εισαγγελικής παραγγελίας. Μέχρι σήμερα, τη μεταφορά των ψυχικά ασθενών στη Μονάδα Ψυχικής Υγείας διενεργούσαν οι αστυνομικές αρχές, χωρίς ειδική εκπαίδευση. Έτσι, λάμβανε χώρα το άτοπο οι ψυχικά ασθενείς να οδηγούνται για θεραπεία με χειροπέδες εντός περιπολικού, ωσάν επρόκειτο για κάποιον συλληφθέντα. Το ανωτέρω, όμως, ήταν ενάντια στη σύγχρονη, ανθρωπιστική προσέγγιση των Επιστημών Υγείας, δε συμβάδιζε  με τις σύγχρονες ψυχιατρικές αρχές, αλλά αντιθέτως επέτεινε ακόμη περισσότερο τη δυσπιστία του φερόμενου υπό ανάγκη θεραπείας στην παρεχόμενη ιατρική αρωγή, επέτεινε το στίγμα εις βάρος του, επικύρωνε την ήδη καταργηθείσα με τη Σύμβαση του Οβιέδο προϋπόθεση της επικινδυνότητας για την υπαγωγή στη διαδικασία της ακούσιας νοσηλείας. Πρέπει να καταστεί σαφές πως ο ψυχικά ασθενής δεν διαφέρει από τους υπόλοιπους ασθενείς, δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως κρατούμενος, δεν είναι εγκληματίας. Πλέον, η διαδικασία θα γίνεται από εξειδικευμένο ψυχιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό των Κοινοτικών Μονάδων Ψυχικής Υγείας, με ειδικά διαμορφωμένα οχήματα, υπό την διαρκή συντονιστική εποπτεία του Αυτοτελούς Τμήματος Επιχειρήσεων Υγείας του Ε.Κ.Α.Β

Καταληκτικές επισημάνσεις

Μετά από την πολυετή εμπειρία εφαρμογής των διατάξεων του ν. 2071/1992 σε συνδυασμό και από το χρονολογικά πολύ πρόσφατο περιστατικό διπλής ανθρωποκτονίας, στο οποίο και βασίζεται η υπό κρίση Εισαγγελική Εγκύκλιος, αποτελεί πια κοινό τόπο η μη ουσιαστική εφαρμογή στην πράξη των διατάξεων που έχουν τεθεί για την διασφάλιση των δικαιωμάτων των φερομένων ως ψυχικά ασθενών. Οι όλως αόριστες ιατρικές γνωματεύσεις, οι αναιτιολόγητες εισαγγελικές αιτήσεις, η παραβίαση των προθεσμιών, η καθυστέρηση έκδοσης απόφασης, η καταπάτηση των δικαιωμάτων συνηγορούν υπέρ της ήδη διαμορφωμένης στη θεωρία άποψης ότι ο θεσμός της ακούσιας νοσηλείας συνιστά μια «διπλή ρωγμή» στα δικαιώματα του ανθρώπου, λόγω ταυτόχρονης στέρησης της ελευθερίας του ατόμου και υποβολή αυτού σε ιατρικές πράξεις χωρίς συναίνεση.[68] Τα ανωτέρω δεν υποσκελίζουν αυτό καθ’ εαυτό το νομοθέτημα 2071/1992 και τη σημασία του εν γένει, αλλά καταδεικνύουν πως οι θεσμικές του εγγυήσεις πρόκειται απλώς για «έγχαρτες διακηρύξεις».

O έλεγχος για το εάν πληρούνται οι προϋποθέσεις ακούσιας νοσηλείας θα πρέπει να είναι «διφασικός», δηλαδή: (α) αντικειμενική διερεύνηση ψυχιατρικώς αποδεδειγμένης συνδρομής ψυχικής διαταραχής στο πρόσωπο του ατόμου και (β) πλήρης απόδειξη, κατά τα διδάγματα της Ψυχιατρικής Επιστήμης, ότι η τελευταία άγει αιτιωδώς σε ανάγκη θεραπείας, χωρίς άλλο ηπιότερο μέσο, ώστε να  εγκαθιδρύεται η «θεραπευτική συμμαχία» και να αποφεύγονται μορφές μη ωφέλιμης υπέρβασης των θεραπευτικών ορίων, ήτοι όπως στη θεωρία κατανομάζεται ως  φαινόμενο της «ολισθηρής πλαγιάς[69]»

Βασιλική Σγάτζου, υπ. Δρ. Ποινικού Δικαίου Τμήμα Νομικής ΕΚΠΑ

*photo by @cFernadophotography
[1] ΓνωμΕισΑΠ 12/2006, ΠαραγγΕισΑΠ 1421/19-9-2004, ΕγκΕισΑΠ 504/13-2-1996
[2]ΕγκΕισΑΠ 10/2021. Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL: https://eisap.gr/%ce%b5%ce%b3%ce%ba%cf%8d%ce%ba%ce%bb%ce%b9%ce%bf%cf%82-10-2021/
[3] Όλως ενδεικτικώς και σε Κοσμάτος Κ. Η ακούσια νοσηλεία σε μονάδα ψυχικής υγείας. Ερευνητικές διαπιστώσεις και προοπτικές από την εφαρμογή του νόμου 2071/1992.Αθήνα: εκδ. Αντ. Σάκκουλα;2002, σελ. 23 επ. Πλουμπίδης Δ. Παρατηρήσεις για την εφαρμογή του νόμου 2071/1992 σχετικά με την αναγκαστική νοσηλεία σε Ψυχιατρικά Ιδρύματα. Τετρ. Ψυχιατρικής 1997;τ.60,σελ. 27 επ., Σπυρόπουλος Η. «Ακούσια (αναγκαστική) νοσηλεία ψυχικά ασθενών. Τετρ. Ψυχιατρικής 1997;τ 60, σελ. 20επ., Μανιτάκης Α. Τα δικαιώματα του ψυχασθενούς: δικαιώματα ενός προσώπου στην ελευθερία ή δικαιώματα ενός ασθενούς στην υγεία;Τετρ. Ψυχιατρικής 1997; 60, σελ. 54 επ., Αλεβίζος Β. «Το σκεπτικό του Νόμου 2071/1992 για την ακούσια νοσηλεία», Τετρ. Ψυχιατρικής 1997;60, σελ. 132 επ., Μπιλανάκης Ν. (επιμ.), Ακούσια νοσηλεία ψυχικά ασθενών. Ιατρικά & νομικά ζητήματα στην εφαρμογή του ν. 2071/1992, εκδ. Βήτα, Αθήνα 2011., Σταθουλοπούλου Ε. Ο ψυχιατρικός εγκλεισμός ή η πρόκληση της διαφάνειας στη διαδικασία εφαρμογής του νομοθετικού πλαισίου για την ακούσια νοσηλεία, εν: Κουράκη Ν. κ.ά. (επιμ.), Διαφάνεια και καταπολέμηση της διαφθοράς, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2012, σ. 97 επ., Φυτράκης Ευτ., Η ακούσια νοσηλεία σήμερα: Μια μαύρη τρύπα στο κράτος δικαίου, Τετράδια Ψυχιατρικής.2007; No 100 σελ. 109-120., Του ίδιου. Ψυχιατρική περίθαλψη, ιατρικό σφάλμα και παράνομη κατακράτηση.ΠοινΔικ 2015.,σελ 168επ., Καϊάφα-Γκμπάντι Μ. (επιμ.). Περιοριστικά μέτρα στη σύγχρονη θεραπευτικήπροσέγγιση των ψυχικά πασχόντων, εκδ. Σάκκουλα, Σειρά: Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής - τ. 23, Αθήνα–Θεσσαλονίκη 2016,σελ. 57 επ., Στυλιανίδη Σ., Πανάγου Α. Aκούσιες νοσηλείες στην Ελλάδα: από την ανάγκη θεραπείας στον θάνατο των δικαιωμάτων, The Art OfCrime, 4, 2018, ηλεκτρονική έκδοση του Εργαστηρίου Ποινικών και Εγκληματολογικών Ερευνών Νομικής ΕΚΠΑ, https://theartofcrime.gr
[4]Βλ αναλυτικότερα και στο πόνημα Νάσκου-Περάκη Π. Το δικαίωμα στην Υγεία. Αθήνα-Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Σάκκουλα     ;2022.
[5] Καταστατικός Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών. Διαδικτυακά προσπελάσιμος σε URL: https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4c10af9a2
[6]Constitution of the World Health Organization. 1946.Διαδικτυακά προσπελάσιμο σε URL: https://treaties.un.org/doc/Treaties/1948/04/19480407%2010-51%20PM/Ch_IX_01p.pdf. Η Ελλάδα κύρωσε το Καταστατικό του Π.Ο.Υ με το Ν.Δ. 438/1947., ΦΕΚ Α, 238.
[7]Βλ την Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στην ελληνική γλώσσα στον διαδικτυακό ιστότοπο URL: https://www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/Language.aspx?LangID=grk και για τη σημασία του στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων γενικά όλως ενδεικτικώς μεταξύ άλλων σε Ρούκουνας Ε. Διεθνής προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Aθήνα:ΕΣΤΙΑ; 1995., σελ. 70 επ., Hanum H. The Status of the Universal Declaration of Human Rights in National and International Law. Georgia Journal of International and Comparative Law. School of Law University of Georgia. P. 292-298.
[8]Διεθνής Σύμβαση για την Κατάργηση κάθε Μορφής Φυλετικών Διακρίσεων. Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL: https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf. pdf?reldoc=y&docid=4c2aff2b2
[9]Διεθνές Σύμφωνο για τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα. Διαδικτυακά προσπελάσιμο σε URL:https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/international-covenant-economic-social-and-cultural-rights
[10]Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα., Διαδικτυακά προσπελάσιμο σε URL: https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4bd686e52
[11]Σύμβαση CEDAW. Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL: https://www.unhcr.org/cy/wp-content/uploads/sites/41/2018/04/Conventions_Women.pdf?fbclid=IwAR1IoZfLesBJ8QED06zHYJi6t4Z1yquzc7I5WTPisxj1xq80C0YgLNP22Kg.
[12]Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL: https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4bcbf83a2
[13]Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με αναπηρία. Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL: https://unric.org/el/%CF%83%CF%8D%CE%BC%CE%B2%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B1-%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CE%B9%CF%8E%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%B1%CF%84%CF%8C%CE%BC%CF%89%CE%BD-%CE%BC-2/
[14]Σύμβαση κατά των Βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας. Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL: https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4c2af9b92
[15]Statute of the Council of Europe. Διαδικτυακά προσπελάσιμο σε URL: https://rm.coe.int/1680306052
[16]Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθερικών. Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL: https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4bf4d63a2
[17]Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης. Διαδικτυακά προσπελάσιμος σε URL: https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4c10ae992
[18]Σύμβαση Οβιέδο. Κυρώθηκε στην Ελλάδα με τον Ν. 2619/1998 (ΦΕΚ Α'132) Διαδικτυακά προσπελάσιμος σε URL: http://fst.aua.gr/sites/fst.aua.gr/files/oviedo_convention_gr.pdf
[19]Υ.Α. Αριθ.Φ.0546/1/ΑΣ 723/Μ.4898 (ΦΕΚ Α' 244) Έγκριση του πρόσθετου Πρωτοκόλλου στη Σύµβαση για την προστασία των Ανθρωπίνων ∆ικαιωµάτων και της Αξιοπρέπειας του Ανθρωπίνου Όντος έναντι των εφαρµογών της Βιολογίας και της ιατρικής (Σύµβαση για τα Ανθρώπινα ∆ικαιώµατα και την Βιοϊατρική) απαγορεύον την Κλωνοποίηση των Ανθρώπινων Όντων. Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL: http://medlawlab.web.auth.gr/wp-content/uploads/2016/03/%CE%A0%CF%81%CF%8C%CF%83%CE%B8%CE%B5%CF%84%CE%BF%CF%80%CF%81%CF%8E%CF%84%CF%8C%CE%BA%CE%BF%CE%BB%CE%BB%CE%BF%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%A3%CF%8D%CE%BC%CE%B2%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%9F%CE%B2%CE%B9%CE%AD%CE%B4%CE%BF-%CF%83%CF%87%CE%B5%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC-%CE%BC%CE%B5-%CF%84%CE%B7%CE%BD%CE%B1%CF%80%CE%B1%CE%B3%CF%8C%CF%81%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%B7%CF%84%CE%B7%CF%82%CE%BA%CE%BB%CF%89%CE%BD%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%AF%CE%B7%CF%83%CE%B7%CF%82.pdf
[20]Συνθήκη της Λισσαβώνας. Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL:  https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/ALL/?uri=OJ%3AC%3A2007%3A306%3ATOC
[21]Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Διαδικτυακά προσπελάσιμος σε URL: https://www.europarl.europa.eu/charter/pdf/text_el.pdf
[22] Για τις προϋποθέσεις έγκυρης συναίνεσης στις ιατρικές πράξεις βλ αναλυτικότερα σε Λιούρδη Α. Ιατρικό Ποινικό Δίκαιο (Γενικές έννοιες & Ειδικά ζητήματα). Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη;2021.,σελ.58-62.
[23]Ύστερα από την τροποποίηση του άρθρου 1867 ΑΚ από τον Ν 2447/1996 η ακούσια νοσηλεία προσώπου επιτρέπεται κατόπιν προηγούμενης άδειας του δικαστηρίου με βάση τις ειδικές διατάξεις του Ν 2071/1992.Η διαφορά από το προηγούμενο καθεστώς ακούσιας νοσηλείας δεν είναι ποσοτική, ως προς τον αριθμό των απαιτούμενων ιατρικών γνωματεύσεων, αλλά ποιοτική, διότι απαιτείται η έκδοση δικαστικής απόφασης και κατοχυρώνονται τα δικαιώματα του ψυχικά ασθενή και συγκεκριμένα της ενημέρωσης, της παράστασης στο δικαστήριο και της επανεξέτασης της δικαστικής απόφασης στην περίπτωση της βελτίωσης της κατάστασης της υγείας του
[24] RECOMMENDATION No. R (83) 2 OF THE COMMITTEE OF MINISTERS TO MEMBER STATES CONCERNING THE LEGAL PROTECTION OF PERSONS SUFFERING FROM MENTAL DISORDER PLACED AS INVOLUNTARY PATIENTS. Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL: https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectId=09000016804fe027 
[25] Βλ τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ: X κατά Ηνωμένου Βασιλείου, Luberti κατά Ιταλίας, Ashingdane κατά Ηνωμένου Βασιλείου, Nielsen κατά Δανίας, Van der Leer κατά Ολλανδίας, E κατά Νορβηγίας, Wassink κατά Ολλανδίας, Κoendjbiharie κατά Ολλανδίας, Keus κατά Ολλανδίας
[26] Τρεις είναι οι διατάξεις της ΕΣΔΑ που παρέχουν αυτοτελώς, αλλά και συνδυαστικά έννομη προστασία στους ψυχικά ασθενείς στη διαδικασία της ακούσιας νοσηλείας, ήτοι τα άρθρα 3, 5 και 8 της ΕΣΔΑ. Βλ αναλυτικότερα σε Παπαρρηγοπούλου-Πεχλιβανίδη Π.Το Δημόσιο Δίκαιο της Υγείας
(Οργάνωση των δημόσιων υπηρεσιών υγείας - Δικαιώματα του χρήστη - Δημόσια υγεία). Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη;2017.,σελ 498 επ.
[27]Αξίζει να σημειωθεί πως και στο ποινικό δίκαιο πλέον οι όροι «ψυχική ή διανοητική διαταραχή» τοποθετούνται μαζί και επιλέγονται ως οι πλέον σύγχρονοι, προκειμένω δε να υπάρχει και ενότητα στο δίκαιο καθώς οι ίδιοι ακριβώς όροι χρησιμοποιούνται στον Αστικό Κώδικα (άρθρα 131, 171, 331, 915, 1555, 1666, 1719). Καϊάφα-Γκμπάντι Μ., Μπιτζιλέκης Ν., Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε.Δίκαιο των Ποινικών Κυρώσεων. Αθήνα:Νομική Βιβλιοθήκη;2020.,σελ.112
[28]Βαθρακοκοίλης, Β. ΕΡΝΟΜΑΚ άρθρο 1687 αρ. 2., Αθήνα: ΣΑΚΚΟΥΛΑΣ ΑΕ;2010.
[29] Εφόσον πρόκειται για διαδίκασιες «αυτοτελείς». Βλ. σε Κουτσουράδης, σε Γεωργιάδη – Σπαθοπούλου, Οικογενειακό Δίκαιο, 2η έκδ. (2003), 1687 άρ. 7. Για την ταυτόχρονη κίνηση και των δύο διαδικασιών βλ πάντως και την ενδιαφέρουσα άποψη του Καράσης Μ. Διπλή κατάχρηση θεσμών στο δίκαιο της «δικαστικής συμπαραστάσεως» (ΑΚ 1666 επ.) Με αναφορά στον «Πατέρα» του Strindberg. Σε: Εταιρία Οικογενειακού δικαίου (επιμ.) Ζητήματα δικαστικής συμπαράστασης (3ο Πανελλήνιο Συνέδριο Εταιρίας Οικογενειακού Δικαίου).Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη;2016.,σελ. 103-106.
[30]Γαρφέ Α., Λαδά Ε., Μιχαλακάκου Σ., Πραγιάννη Ε., Ράμμου Μ., Τζίφα Γ. Αθήνα:Νομική Βιβλιοθήκη;2015.,σελ.975
[31]Μπαλογιάννη Ευ. Εκούσια Δικαιοδοσία (Συλλογικό). Αθήνα:Νομική Βιβλιοθήκη; 2018.,σελ. 341.
[32]Φυτράκης Ε. όπ., ΠοινΧρ ΝΖ΄ (2007), όπ.π., σελ. 953, ο ίδιος, «Η ακούσια νοσηλεία σήμερα: Μία μαύρη τρύπα στο κράτος δικαίου», Τετρ. Ψυχιατρικής 2007, Νο 100, σελ. 109 επ. (110-111).
[33]Μηλιώνη Φ., Τζεφεράκος Γ. Σε: Λασκαρίδης Ε. (επιμ)Ερμηνεία Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας.  Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη;2012,σελ 354-356.
[34] Ραγκούσης Φ., Βαλλιανάτου Ν. Το γονίδιο του Νόμου-Δικαστική Νευροψυχολογία. Αθήνα: ΠΑΠΑΖΗΣΗ;2014,σελ 167.
[35] Αγγελόπουλος Ν. Ιατρική Ψυχολογία και Ψυχοπαθολογία. Αθήνα: ΒΗΤΑ;2017;σελ 388-397
[36] WHO. Research Book on Mental Health. Human Rights and Legislation, 2005. p. 24-27.
[37] Να σημειωθεί πως από 1η-1-2022 τέθηκε επίσημα σε ισχύ η ενδέκατη αναθεώρηση της Διεθνούς Ταξινόμησης Νοσημάτων (ICD-11). Εντούτοις, πολλές χώρες εξακολουθούν ακόμη να εφαρμόζουν την προγενέστερη δέκατη αναθεώρησή της, για αυτό και η μνεία της στο παρόν κείμενο. Άλλωστε, όπως έχει ήδη αναφέρει και ο Π.Ο.Υ δεν είναι δυνατό πολλές χώρες να προσαρμοστούν εύκολα στη νέα αναθεωρημένη έκδοση, αφού το ICD-10 χρησιμοποιείται από το 1994. Μεταξύ των αλλαγών που επήλθαν, σημειώνονται οι εξής:  (α) Η οξεία αντίδραση στρες έχει αφαιρεθεί από το κεφάλαιο της ψυχικής διαταραχής και τοποθετήθηκε στο κεφάλαιο "Παράγοντες που επηρεάζουν την κατάσταση της υγείας ή την επαφή με υπηρεσίες υγείας". Έτσι, στο ICD-11, η οξεία αντίδραση στρες δεν θεωρείται πλέον ψυχική διαταραχή, (β) Όλοι οι υπότυποι της Σχιζοφρένειας (π.χ. παρανοϊκή , υπεφρενική, κατατονική ) έχουν αφαιρεθεί. Αντίθετα, χρησιμοποιείται ένα μοντέλο διαστάσεων με την κατηγορία Συμπτωματικές εκδηλώσεις πρωτοπαθών ψυχωσικών, το οποίο επιτρέπει την κωδικοποίηση για Θετικά συμπτώματα, Αρνητικά συμπτώματα, Καταθλιπτικά συμπτώματα, Μανιακή συμπτώματα, ψυχοκινητικά συμπτώματα και γνωστικά συμπτώματα, (γ) οι διαταραχές προσωπικότητας κωδικοποιούνται σε ενιαία διάγνωση διαταραχής προσωπικότητας, με βάση το διαστασιακό μοντέλο αντί του κατηγορητικού.

[38] Οργανικές ψυχικές διαταραχές συμπεριλαμβανομένων των συμπτωματικών, ψυχικές διαταραχές και διαταραχές συμπεριφοράς λόγω χρήσης ψυχοδραστικών ουσιών, σχιζοφρένεια, σχιζότυπη διαταραχή και παραληρηματικές ιδέες, διαταραχές συναισθηματικής διάθεσης, νευρωσικές, συνδεόμενες με άγχος και σωματόμορφες διαταραχές, σύνδρομα που εκδηλώνονται στη συμπεριφορά και σχετίζονται με διαταραχές φυσιολογικών λειτουργιών και σωματικούς παράγοντες, διαταραχές προσωπικότητας και συμπεριφοράς ενήλικα, νοητική καθυστέρηση, διαταραχές ψυχολογικής ανάπτυξης, διαταραχές συμπεριφοράς και συναισθήματος με έναρξη συνήθως κατά την παιδική ηλικία και την εφηβεία. Διαθέσιμη και στα ελληνικά σ.226-288, διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL: www.psychargos.gr 

[39] Engel G.L. The need for a new medical model: A challenge for biomedicine. Science 196 (1977), pp. 129-136 (131-133). Engel G.L. The clinical application of the biopsychosocial model. American Journal of Psychiatry 137 (1980), pp. 535-544.

[40]Φυτράκης Ε Η ακούσια νοσηλεία σήμερα. Μια μαύρη τρύπα στο κράτος δικαίου, www.psyspirosi.gr/2009-03-13-13-15-08/338-2010-10-07-05-23-55.html

[41]Παπαρρηγοπούλου-Πεχλιβανίδη Π.Το Δημόσιο Δίκαιο της Υγείας (Οργάνωση των δημόσιων υπηρεσιών υγείας - Δικαιώματα του χρήστη - Δημόσια υγεία). Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη;2017.,σελ 509.

[42] Μαγκάκη Γ.-Α. Η εγκατάλειψη χρονίως πάσχοντα ως ποινικό αδίκημα.Υπερ 1999, 1003 επ.

[43] Ποινικές Ευθύνες για παράνομη κατακράτηση (άρ. 326 ΠΚ) ή ακόμα και σωματικές βλάβες (άρ. 308 ΠΚ) ή παράνομη βία (άρ. 330 ΠΚ)

[44] Βλ και σε Voultsos P., Tsamadou E., Karakasi M.-V., Raikos N.,. Pavlidis P. Involuntary psychiatric hospitalization of children and adolescents in Northern Greece: Retrospective epidemiological study and related ethical issues. PSYCHIATRIKI 2020;31(2):129-139, Golubchik P, Server J, Finzi-Dottan R, Kosov I, Weizman A. The factors influencing decision making on children’s psychiatric hospitalization: a retrospective chart review. Community Ment Health J 2013, 49:73–78.

[45] Στο σημείο αυτό να αναφερθεί πως το ΕΔΔΑ στην απόφασή του  X κατά Ρωσίας της 20.2.2018 (αριθμ. προσφ. 3150/15) επισήμανε πως τα εθνικά δικαστήρια θα πρέπει προβαίνουν σε ανεξάρτητο έλεγχο του κατά πόσον ο προσφεύγων παρουσιάζει κίνδυνο για τρίτους ή για τον εαυτό του και να μην στηρίζονται αποκλειστικά στην ιατρική πραγματογνωμοσύνη.

[46] Βλ Χριστοδούλου Χ., Ρίζος Ε. Αναγκαστική νοσηλεία. Σε: Δουζένης Α., Λύκουρας Ε. Ψυχιατροδικαστική.Αθήνα:ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ;2008.,σελ30.

[47] ΕΔΔΑ. Winterwerp κατά Ολλανδίας της 24/10/1979. Διαδικτυακά προσπελάσιμο σε URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%22Winterwerp%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-57597%22]} 

[48] Στην υπόθεση Varbanov, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι υπήρξε παραβίαση της ΕΣΔΑ, διότι ο προσφεύγων με εντολή Εισαγγελέα εισήχθη στο ψυχιατρικό νοσοκομείο για 20 ημέρες, με απουσία ιατρικής γνωμάτευσης για την ύπαρξη ψυχικής διαταραχής. Βλ επ’ αυτού σε Σισιλιάνος Λ-Α.Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Αθήνα:Νομική Βιβλιοθήκη;2017.,σελ.189.

[49] Σύμφωνα με μια παλαιότερη εισαγγελική εγκύκλιο (ΕγκΕισΠρωτΘεσ 633/2000) για την ακούσια εξέταση απαιτείται η αίτηση να περιγράφει το ψυχικό νόσημα, την εκδηλούμενη συμπεριφορά, τις ενέργειες που είχαν προηγηθεί για εκούσια νοσηλεία, την άρνηση του προσώπου να εξεταστεί ή το ανέφικτο της εξετάσεως, και όλα αυτά να συνοδεύονται με επιπλέον αποδεικτικά στοιχεία π.χ. βιβλιάρια υγείας, προηγούμενα πιστοποιητικά, ιατρικές γνωματεύσεις. Η δε εισαγγελική αίτηση πρέπει να είναι πλήρως  και ειδικώς αιτιολογημένη, όπως υποστηρίζει και ο καθηγητής Τζαννετής. Βλ σε Τζαννετής Α. Συστηματική Ερμηνεία του Ποινικού δικαίου.2005. άρθρο 69 αρ.17.

[50] Μόνο σε αυτή την τελευταία περίπτωση θα μπορούσε ίσως να παρατηρηθεί κάποια «σύμπλευση» με το ποινικό δίκαιο και συγκεκριμένα με τις διατάξεις για τον ακούσιο εγκλεισμό, αφού κι αυτές φαίνεται να έχουν έναν χαρακτήρα «εγκληματοπροληπτικό». Βλ και άποψη Κιούπη Δ, ο οποίος ορθά υποστηρίζει πως «Δεν υπάρχει, ωστόσο, καμία αμφιβολία ότι σε όλες τις περιπτώσεις ο περιορισμός της προσωπικής ελευθερίας του ασθενούς που γίνεται παρά την θέλησή του εξυπηρετεί θεραπευτικό σκοπό, όπως προκύπτει από το σαφή ορισμό του νόμου (η χωρίς τη συγκατάθεση του ασθενούς εισαγωγή και η παραμονή του, για θεραπεία, σε κατάλληλη Μονάδα Ψυχικής Υγείας) και την διάκρισή της τόσο από το μέτρο ασφαλείας του άρθρου 69 ΠΚ, όσο και από μέτρα που προβλέπει η ειδική νομοθεσία περί τοξικομανών.» σε Κιούπης Δ. Δικαστική Ψυχολογία & Ψυχιατρική. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη;2022.,σελ.75.

[51] Βλ. και την εδώ σχολιαζόμενη ΕγκΕισΑΠ 10/2021, ΠοινΔικ 2021, σελ. 1455,ΤΝΠ Qualex:  «οι (ίσως ασφυκτικές) προθεσμίες του Ν.2071/1992, που προαναφέρθηκαν, δικαιολογούνται από τη φύση και το αντικείμενο της διαδικασίας (… )Είναι προφανές ότι και κατά την χρονική περίοδο ισχύος έκτακτων νομοθετικών μέτρων προστασίας της δημόσιας υγείας από τον κίνδυνο διασποράς του κορωνοϊού COVID-19, εξειδικευόμενων κάθε φορά με κοινές Υπουργικές Αποφάσεις (ΚΥΑ), οι διατάξεις του Ν. 2071/1992 για την διαδικασία της ακούσιας νοσηλείας δεν καθίστανται ανενεργείς, ούτε οι προβλεπόμενες προθεσμίες ατονούν. Άλλωστε, όλες οι εκδοθείσες ΚΥΑ των τελευταίων δύο ετών εξαιρούν από την αναστολή των δικαστικών διαδικασιών ζητήματα που «έχουν κατεπείγοντα χαρακτήρα και χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης» και τέτοιο χαρακτήρα κατεπείγοντος αναμφίβολα έχει η θέση ενός ψυχικά ασθενούς πολίτη υπό αναγκαστική νοσηλεία».

[52]  Μάλιστα, σε σχέση με τις συνέπειες άπρακτης παρόδου των προβλεπόμενων από τον νόμο προθεσμιών για την συζήτηση της υπόθεσης στο ακροατήριο, ο Εισαγγελέας του Αρείου Πάγου έχει γνωμοδοτήσει ότι η νοσηλεία του ακουσίως νοσηλευθέντος λήπτη πρέπει να τερματισθεί ανεξάρτητα από την ιατρική κρίση της αναγκαιότητας συνέχισης της νοσηλείας του, ενώ νομίμως νοσηλεύεται μέχρι την έκδοση δικαστικής απόφασης μετά την  εμπρόθεσμη συζήτηση της υποθέσεως. Βλ υπ’ αριθμ. 12/2006 γνωμοδότηση του Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου.

[53] ΕΔΔΑ. Βένιος κ. Ελλάδος της 5ης .07.2011. Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-165782%22]} 

[54] ΕΔΔΑ. Καραμανώφ κ. Ελλάδος της 26ης.07.2011. Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%22%CE%BA%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CF%89%CF%86%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-166381%22]} 

[55] Για τις αλλαγές καθ’ ύλην αρμοδιότητας βλ τον εύστοχο σχολιασμό κατ’αποκοπήν «Ευτυχώς δεν υπάρχει κατώτερο δικαστήριο.» σε Φυτράκης Ε. Ακούσια νοσηλεία: ένα επικίνδυνο «κοκτέιλ» θεραπείας με φυλακή. Κείμενο προφορικής εισήγησης στην ημερίδα της Ελλ. Ψυχιατρικής Εταιρείας και του περιοδικού «Ἂτη» με θέμα «Ακούσια νοσηλεία», Αθήνα 2.3.2012. Διαδικτυακά προσπελάσιμο σε URL: https://fitrakis.files.wordpress.com/2013/12/ceb1cebacebfcf8dcf83ceb9ceb1-cebdcebfcf83ceb7cebbceb5ceafceb1-cebacebfcebacf84ceadceb9cebb-ceb8ceb5cf81ceb1cf80ceb5ceafceb1cf82-cebc.pdf

[56] Βλ  σε Βασιλάκη Α., Γεωργιάδης Α., Δελής Γ., Ζαρουχλιώτη Α., Θεοχάρης Δ., Κόντης Α., Κουκούλης Α. – Ν.,Μουρίκη Γ., Μωυσίδου Α., Σκόντζος Α., Τυρίδη Μ., Φαφουτάκη Κ. Αρμοδιότητες Ειρηνοδικείων. Αθήνα:Νομική Βιβλιοθήκη;2020.,σελ. 154

[57] Υποστηρίζεται πάντως στη θεωρία πως η αρμοδιότητα του Εισαγγελέα να διατάσσει την παραμονή του ασθενούς στο Ψυχιατρικό Κατάστημα πρέπει να θεωρείται καταργημένη ενόψει της ρητής διάταξης του άρθρου 1687 ΑΚ. Βλ. επ’ αυτού σε Φυτράκης Ε. Εισαγγελική αρμοδιότητα και δικαστική εγγύηση στον ψυχιατρικό εγκλεισμό. ΠοινΧρ 2007.,σελ 955επ.

[58] Μπιλανάκης Ν. Ιστορία της Ψυχιατρικής στη Νεότερη Ελλάδα. Αθήνα:ΒΗΤΑ;2020.,Σελ 89

[59]General Comment No, 1 (2014) Article 12, EqualRecognitionbeforetheLaw. ΔιαδικτυακάπροσπελάσιμοσεURL: https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G14/031/20/PDF/G1403120.pdf?OpenElement

[60] Μανιτάκης Α. Τα δικαιώματα του ψυχασθενούς: δικαιώματα ενός Προσώπου στην ελευθερία ή δικαιώματα ενός ασθενούς στην υγεία;, Τετράδια Ψυχιατρικής, Τεύχος 60, 1997

[61]Ηarding T. W. The Application of the European Convention of Human Rights to theField of Psychiatry. International Journal of Law and Psychiatry;1990(12):245-262.

[62] Κατσογιάννου Μ. Άρθρο 5 παρ. 1 εδ. ε΄ . Κράτηση «ευάλωτων ομάδων». Σε: Κοτσαλής Λ. Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου & Ποινικό Δίκαιο. Αθήνα:Νομική Βιβλιοθήκη;2014., σελ 191επ.

[63] V.Κ. κατά Ρωσίας της 04-04-2017. Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22tabview%22:[%22document%22],%22itemid%22:[%22001-172462%22]}  

[64] Čutura κατά Κροατίας της 10.01.2019. Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL:

[65] L.R. κατά Βόρειας Μακεδονίας της 23.01.2020. Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL: https://hudoc.echr.coe.int/fre#{%22itemid%22:[%22001-200433%22]}

[66] R.D. και I.M.D. κατά Ρουμανίας της 12.10.2021 (αρ. προσφ. 35402/14). Διαδικτυακά προσπελάσιμη σε URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-212609%22]}

[67] ΑΠ (Ποιν) 439/2017 ΤΝΠ Qualex

[68] Φυτράκης Ε. Η ακούσια νοσηλεία σήμερα: Μια μαύρη τρύπα στο κράτος δικαίου. Τετράδια Ψυχιατρικής;2007.,σελ. 109-120.

[69] Δουζένης Α., Λύκουρας Λ.  Ηθική & Δεοντολογία στην Ψυχική Υγεία. Αθήνα:ΒΗΤΑ;2019.,σελ 138-139