"Αυτός είναι, πιάστε τον". Η line up αναγνώριση υπόπτων

Μαρία Ανδριανάκη

Η μνήμη δε μοιάζει με βιντεοκασέτα ή φωτογραφία. Όταν αυτόπτες μάρτυρες ενός εγκλήματος καλούνται να υποδείξουν τον δράστη από τις αναγνωριστικές παρατάξεις, τα λεγόμενα line-ups, ένας σημαντικός κίνδυνος ελλοχεύει. Η επιλογή ενός υπόπτου μπορεί να οδηγήσει σε δίωξη και καταδίκη του, συχνά ελλείψει άλλων αποδεικτικών στοιχείων. Τέτοιες εσφαλμένες αναγνωρίσεις ενοχοποιούν έναν αθώο άνθρωπο, αποσπούν την προσοχή από τον πραγματικό ένοχο και δυσφημούν τους αυτόπτες μάρτυρες ως μέσο απόδειξης (Devlin, 1976).

Πράγματι, σύμφωνα με το Innocence Project της Νέας Υόρκης, οι ανακριβείς αναγνωρίσεις από αυτόπτες μάρτυρες είναι καθοριστικός παράγοντας που συντελεί σε εσφαλμένες καταδίκες. Από τις 301 καταδίκες που έχουν ανατραπεί ύστερα από εξέταση DNA, ποσοστό περίπου 75% αντιστοιχεί σε τέτοιες εσφαλμένες αναγνωρίσεις.

Υπόθεση Ronald Cotton

Το Καλοκαίρι του 1984, η Jennifer Thompson κοιμόταν στο κρεβάτι της στη Νότια Καρολίνα, όταν ένας άνδρας παραβίασε το σπίτι της και τη βίασε. Όταν το θύμα πήγε στο αστυνομικό τμήμα, της ζητήθηκε να αναγνωρίσει τον δράστη από μια σειρά φωτογραφιών που ταίριαζαν στην περιγραφή που είχε η ίδια δώσει. Η φωτογραφία που διάλεξε ήταν αυτή του Ronald Cotton.

Στη συνέχεια, το θύμα κλήθηκε να αναγνωρίσει τον δράστη και από μία «ζωντανή» παράταξη, όπου πάλι υπέδειξε το ίδιο πρόσωπο ως τον άνθρωπο που τη βίασε. Ο Ronald Cotton πήγε στη φυλακή για δέκα χρόνια, αν και ο ίδιος διατείνονταν ότι δεν είχε ποτέ διαπράξει το έγκλημα. Το 1995 ζήτησε εξέταση DNA. Κανένα ίχνος γενετικού υλικού δε βρέθηκε που να τον συνδέει με το έγκλημα και έτσι δέκα χρόνια μετά αποσύρθηκαν οι κατηγορίες και αποφυλακίστηκε.

Line-ups; Τα line ups ή αναγνωριστικές παρατάξεις είναι μια διαδικασία στην οποία ο ύποπτος (ή η φωτογραφία του) τοποθετείται μεταξύ άλλων ανθρώπων (ή φωτογραφιών τους) και επιδεικνύεται σ’ έναν αυτόπτη μάρτυρα για να διαπιστωθεί εάν αυτός θα τον αναγνωρίσει. Τα μέλη σε αυτές τις παρατάξεις είναι αθώοι συμμετέχοντες, οι οποίοι δεν είναι ύποπτοι για κάποιο αδίκημα, συνεπώς τυχόν υπόδειξή τους από τους μάρτυρες δεν επισύρει την δίωξή τους. Ο ύποπτος μπορεί να είναι ή να μην είναι ο ένοχος. Επίσης, μπορεί να περιέχεται ή και όχι στο line- up (target- present και target- absent line- ups αντίστοιχα). Το ερώτημα που τίθεται είναι εάν οι αυτόπτες μάρτυρες που υποβάλλονται σε αυτή την διαδικασία πρέπει να ειδοποιούνται από τους αστυνομικούς σχετικά με την ενδεχόμενη «απουσία» του υπόπτου. Έρευνες έχουν δείξει ότι οι προκατειλημμένες οδηγίες προς τους μάρτυρες, ήτοι οι οδηγίες που αποτυγχάνουν να προειδοποιήσουν τον μάρτυρα ότι ο ύποπτος μπορεί να μην βρίσκεται στο line- up, αυξάνουν την πιθανότητα αυτός να προβεί σε εσφαλμένη αναγνώριση (Steblay, 1997). Αυτό συμβαίνει, διότι ο μάρτυρας, ο οποίος θεωρεί εσφαλμένα ότι ο ύποπτος περιλαμβάνεται στην παράταξη, νιώθει υποχρεωμένος να δώσει μια απάντηση κι έτσι επιλέγει το άτομο που μοιάζει περισσότερο με το μνημονικό του ίχνος.

Ταυτόχρονες και διαδοχικές

Δύο είναι τα πιο διαδεδομένα είδη παρατάξεων, οι ταυτόχρονες (simultaneous) και οι διαδοχικές (sequential- Lindsay & Wells, 1985). Η ταυτόχρονη παράταξη εκθέτει στον μάρτυρα όλα τα άτομα την ίδια στιγμή, ενώ η διαδοχική εκθέτει ένα άτομο κάθε φορά και δη το ένα μετά το άλλο. Έτσι, το πρώτο είδος παράταξης ενεργοποιεί τη σχετική κρίση, καθώς ο μάρτυρας έχοντας μπροστά του όλα τα άτομα, τα συγκρίνει μεταξύ τους και επιλέγει αυτό που ταιριάζει περισσότερο με το μνημονικό ίχνος που έχει για τον δράστη. Το άτομο, δε, αυτό μπορεί να του είναι πιο οικείο σε σχέση με τα υπόλοιπα και γι’ αυτό να το επιλέγει (feeling of familiarity).

Από την άλλη, το δεύτερο είδος προσφέρει ασύγκριτο πλεονέκτημα, διότι υποχρεώνει τον μάρτυρα να προβαίνει σε απόλυτη κρίση, συγκρίνοντας το άτομο που βλέπει κάθε φορά με το μνημονικό του ίχνος, απορρίπτοντας το ή υποδεικνύοντάς το σαν τον δράστη. Συγκεκριμένα ερωτάται: «Είναι αυτό το άτομο ο ένοχος ή όχι;». Αξίζει να σημειωθεί ότι οι φωτογραφίες επιδεικνύονται άπαξ στον μάρτυρα και όταν αυτός απορρίψει κάποια, δεν μπορεί να επιστρέψει σε αυτήν για να την ξαναδεί. Έτσι, ο μάρτυρας επικεντρώνεται σε ένα άτομο τη φορά και προβαίνει σε εξατομικευμένη κρίση.

Έρευνες που έχουν γίνει αποτυπώνουν το πλεονέκτημα των διαδοχικών παρατάξεων έναντι των ταυτόχρονων. Ωστόσο, καίτοι με τις διαδοχικές παρατάξεις μειώνονται οι εσφαλμένες αναγνωρίσεις σχεδόν στο μισό, όταν ο ύποπτος απουσιάζει από το line- up, μειώνονται -αν και σε μικρότερο βαθμό- και οι ορθές αναγνωρίσεις, όταν ο ύποπτος είναι παρών (Steblay et al. 2001).

«Κενή» παράταξη Ένα άλλο είδος παράταξης, η χρήση του οποίου προτάσσεται για να μειωθούν οι εσφαλμένες αναγνωρίσεις, είναι η λεγόμενη «κενή» παράταξη (blank line- up). Στην περίπτωση αυτή επιδεικνύεται αρχικά στον μάρτυρα μια παράταξη που δεν περιέχει τον ύποπτο, παρά μόνο γνωστούς αθώους συμμετέχοντες. Εάν αυτός αναγνωρίσει κάποιον από τους συμμετέχοντες ως τον δράστη, απορρίπτεται από την επόμενη φάση. Αντιθέτως, εάν ο μάρτυρας αποφασίσει ορθώς ότι ο ύποπτος δεν περιλαμβάνεται στην πρώτη παράταξη, συνεχίζει στη δεύτερη φάση όπου του επιδεικνύεται το πραγματικό line- up που περιλαμβάνει τον ύποπτο. Με τον τρόπο αυτό επιδιώκεται να αυξηθεί η αξιοπιστία του μάρτυρα και συνακόλουθα η πιθανότητα να προβεί εκείνος σε ορθή αναγνώριση.

Πως ενισχύεται η αξιοπιστία ενός Line-Up 

Ένας από τους τρόπους που το ίδιο το σύστημα της δικαιοσύνης δύναται να επηρεάσει την αποδεικτική ισχύ των αυτοπτών μαρτύρων, είναι μέσω της συμπεριφοράς των αστυνομικών που διεξάγουν την παράταξη. Οι τελευταίοι είναι δυνατό μέσω λεκτικών και μη λεκτικών σημάτων να μεταφέρουν στον μάρτυρα την γνώση τους σχετικά με το ποιος συμμετέχων είναι ο «σωστός» ύποπτος και να τον επηρεάσουν, έστω και χωρίς πρόθεση. Για το λόγο αυτό, είναι προτιμότερο να μη γνωρίζουν και οι ίδιοι την ταυτότητα του δράστη και να πραγματοποιούν την λεγόμενη διπλή- κενή παράταξη (Double blind test).

«Πάντως έγκυροι νομικοί κύκλοι τόνισαν ότι η διαδικασία αναγνώρισης έτσι όπως αυτή εξελίχθηκε είναι πάσχουσα αφού οι φωτογραφίες του 33χρονου είδαν το φως δημοσιότητας μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και έτσι οποιοσδήποτε θα μπορούσε να έχει πρόσβαση σε αυτές με ότι αυτό συνεπάγεται». Ως προς το περιεχόμενο του line-up, θα πρέπει να τηρούνται κάποια πρότυπα που το καθιστούν πιο αποτελεσματικό. Ειδικότερα, οι συμμετέχοντες θα πρέπει να μοιάζουν μεταξύ τους, έτσι ώστε ο ύποπτος να μη διακρίνεται εμφανώς, ήτοι να μην ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους.

Έπειτα, η επιλογή των συμμετεχόντων θα πρέπει να γίνεται με βάση την περιγραφή που έχει δώσει ο μάρτυρας, και όχι με βάση την ομοιότητά τους με τον αληθινό ένοχο. Τέλος, αναφορικά με το μέγεθος μιας παράταξης γίνεται δεκτό ότι όσο αυξάνεται το μέγεθός της, τόσο μειώνονται οι εσφαλμένες αναγνωρίσεις, όταν ο ύποπτος είναι απών.

Συμπερασματικά, προκειμένου να αυξηθούν οι πιθανότητες για ορθή αναγνώριση από μια παράταξη υπόπτων θα πρέπει να ακολουθείται το διπλό - κενό σύστημα: ο αστυνομικός να προειδοποιεί τον μάρτυρα ότι ο δράστης μπορεί να περιέχεται ή όχι στην παράταξη και το περιεχόμενο της παράταξης να είναι όσο το δυνατόν πιο σωστά δομημένο. Σε κάθε περίπτωση, εάν η αναγνώριση του δράστη από έναν αυτόπτη μάρτυρα είναι το μόνο αποδεικτικό στοιχείο και δεν υπάρχουν άλλες ενοχοποιητικές αποδείξεις, τότε ο κίνδυνος μιας εσφαλμένης δίωξης είναι πολύ υψηλός. Ως εκ τούτου, η απόλυτη ισχύς της πραγματοποιούμενης από τον μάρτυρα αναγνώρισης θα πρέπει να αμφισβητείται και η απόφαση για την ενοχή ή την αθωότητά του να λαμβάνεται συντηρητικά.

---

*Η Μαρία Ανδριανάκη είναι Δικηγόρος με μεταπτυχιακό στο Forensics, Criminology and Law