2+1 μύθοι για το ένοχο θύμα

Αγγελική Πεπόνη, υπ. Δρ.

Η έννοια του ένοχου θύματος συναντάται στη μελέτη της Θυματολογίας^[1], βασικού κλάδου της επιστήμης της Εγκληματολογίας. Με τη Θυματολογία^[2], η μελέτη του εγκληματικού φαινομένου μετατοπίζεται από τη μελέτη του δράστη στη μελέτη του θύματος, του έτερου πρωταγωνιστή της εγκληματικής πράξης.^[3]

Ως ένοχο (ή σε ορισμένες προσεγγίσεις, συμμετοχικό) ορίζεται το θύμα, το οποίο έχει προκαλέσει με κάποιο τρόπο τη θυματοποίησή του και ουσιαστικά παρεμβαίνει στη διαδικασία της εγκληματογένεσης.^[4] Σε αυτόν τον εξηγητικό πόλο του θύματος, το τελευταίο δεν κρίνεται ως άμοιρο ευθυνών, αλλά του αποδίδεται η ατομική του ευθύνη και προσεγγίζεται ως ενεργό θύμα στη θυματοποίησή του. Στον αντίποδα του ένοχου θύματος τίθεται το αθώο θύμα, στο οποίο δεν αποδίδεται καμία ευθύνη για τη θυματοποίησή του και παρουσιάζεται ως δέκτης και μόνον της εγκληματικής ενέργειας. Συναντάται ιδιαίτερα μετά το 1970, οπότε και υπήρξε μία τάση για ουδετεροποίηση της έννοιας του θύματος, με τη καταλυτική συμβολή του φεμινιστικού κινήματος και των κοινωνικών πιέσεων.^[5]

Στην προσέγγιση του ένοχου θύματος, έχει στηριχθεί όλη η προσέγγιση του victim blaming^[6], σύμφωνα με την οποία, το θύμα έχει προκαλέσει την θυματοποίησή του είτε εξαιτίας της στάσης του είτε μη λαμβάνοντας τα κατάλληλα μέτρα για την αυτοπροστασία του. Πολλές φράσεις όπως ‘’δεν έπρεπε να φορέσει τόσο κοντή φούστα’’, ‘‘γιατί κυκλοφορούσε το βράδυ μόνη;’’, έπρεπε να είχε κλειδώσει το σπίτι του πριν βγει’’ είναι ορισμένες από τις φράσεις που συναντώνται στην βάση του victim blaming^[7], ιδιαίτερα στην περίπτωση όπου το θύμα είναι γυναίκα.

Η συζήτηση για τη θυματοποίηση και ιδιαίτερα για την απόδοση ευθυνών στο θύμα έχει γίνει ιδιαίτερα έντονη το τελευταίο διάστημα στην Ελλάδα, μετά από κοινωνικούς κραδασμούς και την εμφάνιση του κινήματος #metoo. Ανάμεσα στις διάφορες θέσεις που υποστηρίζονται στο πλαίσιο της παραπάνω συζήτησης, εντοπίζονται ορισμένοι μύθοι που υπάρχουν σχετικά με την απόδοση ευθυνών στο θύμα.

Μύθος #1 Το θύμα προκαλεί την θυματοποίησή του και γι’ αυτό είναι ένοχο

Ιδιαίτερα στην περίπτωση των σεξουαλικών εγκλημάτων, αλλά και της έμφυλης βίας^[8], συχνά εκφράζονται απόψεις που συνδέουν την τέλεση της εγκληματικής πράξης με την πρόκληση της θυματοποίησης από την πλευρά του θύματος. ‘‘Είχε βαφτεί πολύ έντονα’’, ‘‘έδειξε να τον θέλει’’, ‘‘δεν έπρεπε να αντιμιλήσει’’, ‘‘είναι αρκετά ασταθής με τις σχέσεις της’’ είναι μερικές από τις απόψεις που πλαισιώνουν την παραπάνω θέση.

Ωστόσο, οι θέσεις αυτές δεν συνδέονται με την αντικειμενική πραγματικότητα. Ένα θύμα, ιδιαίτερα ένα θύμα σεξουαλικού εγκλήματος ή έμφυλης βίας, όπως αναφέρεται παραπάνω, δε συναινεί στην εγκληματική πράξη ούτε την προκαλεί με την επιλογή των ενδυμάτων του, την κοινωνική του συμπεριφορά, μία εσφαλμένη κρίση του ή το ερωτικό του παρελθόν. Σε καμία περίπτωση, η απουσία συναίνεσης^[9] δεν δικαιολογείται από τις παραπάνω επιλογές, ούτε το θύμα ευθύνεται για την παραβίαση των δικαιωμάτων του από τον δράστη. Ιδιαίτερα αναφερόμενοι στην έννοια της συναίνεσης^[10], η τελευταία δεν μπορεί να παρερμηνευθεί και καμία άλλη συμπεριφορά ούτε η επιβολή βίας μπορεί να εκληφθεί ως απάντηση, νουθεσία ή συναίνεση.

Μύθος #2 Το θύμα δεν καταγγέλλει το αδίκημα γιατί ευθύνεται το ίδιο για τη θυματοποίησή του

Ο δεύτερος μύθος στηρίζεται στην άποψη ότι, τα θύματα που έχουν προκαλέσει τη θυματοποίησή τους, συχνά δεν καταγγέλλουν την πράξη αυτή ακριβώς διότι γνωρίζουν πως πρόκειται για αναληθές γεγονός. Η αλήθεια είναι πως, τα θύματα δεν καταγγέλλουν εγκληματικές πράξεις που έχουν υποστεί για αρκετούς λόγους^[11], οι οποίοι παρουσιάζονται εν συντομία ακολούθως.

α) Ο φόβος αντιποίνων από τον δράστη[12]

Συχνά το θύμα δεν επιθυμεί την καταγγελία του αδικήματος στις επίσημες διωκτικές αρχές, επειδή φοβάται πως ο δράστης θα το πληροφορηθεί και θα επιστρέψει σε αυτό, απειλώντας το και κάνοντας κακό σε αυτό ή στους οικείους του. Το θύμα, ζώντας σε καθεστώς συνεχούς φόβου για τον εαυτό του και για το οικογενειακό και κοινωνικό του περιβάλλον, θέλοντας να προστατευτεί, σιωπά και δεν καταγγέλλει το εκάστοτε έγκλημα στις επίσημες αρχές.

β) Το ταμπού θυματοποίησης^[13]

Τα θύματα αποφεύγουν την επίσημη καταγγελία στις αρχές διότι φοβούνται πως θα φέρουν την κοινωνική ταυτότητα του θύματος και θα τους αποδοθεί η ετικέτα αυτή για την υπόλοιπη ζωή τους, καθιστώντας δύσκολη την ομαλή διαβίωσή τους. Το ταμπού αυτό συνδέεται άμεσα με το τραύμα της θυματοποίησης^[14] έχει τεράστιες συνέπειες στο ψυχισμό του θύματος, οι οποίες συνδέονται άμεσα με την δημιουργία διαπροσωπικών σχέσεων, την κοινωνικότητά του, την έκφραση των συναισθημάτων του και εν γένει την κοινωνική του ζωή και συμπεριφορά.

γ) Η δευτερογενής θυματοποίηση^[15]

Όταν λαμβάνει χώρα μία ενέργεια, κατά την τέλεση της οποίας ένα άτομο γίνεται δέκτης μίας εγκληματικής ενέργειας, γίνεται λόγος για θυματοποίηση. Η διάπραξη του εγκλήματος αποτελεί την πρωτογενή θυματοποίηση. Η δευτερογενής θυματοποίηση ακολουθεί την πρωτογενή και συνδέεται με την κοινωνική συμπεριφορά των ατόμων προς το θύμα. Η τελευταία συνδέεται άμεσα με την απόδοση ευθυνών στο θύμα από το ίδιο το σύστημα απονομής της δικαιοσύνης, αλλά και από την οικογένειά του και τον κοινωνικό περίγυρο.. Με άλλα λόγια, κατά τη δευτερογενή θυματοποίηση^[16], το θύμα βιώνει εκ νέου τόσο το περιστατικό που το κατέστησε θύμα όσο και ένα δεύτερο κύμα θυματοποίησης, αφού του αποδίδονται έμμεσα ή άμεσα ευθύνες για τη θυματοποίησή του. Για την αποφυγή ενός δεύτερου ψυχοφθόρου γύρου θυματοποίησης, το θύμα δεν καταγγέλλει ή δεν εξομολογείται σε κανέναν τη θυματοποίησή του.

 δ) Η απουσία εμπιστοσύνης στο σύστημα απονομής δικαιοσύνης[17]

Εάν το θύμα δεν εμπιστεύεται τις αρχές ή θεωρεί πως η απονομή της δικαιοσύνης είναι αναποτελεσματική, τότε μειώνονται οι πιθανότητες να αποταθεί σε μία επίσημη αρχή, ώστε να καταγγείλει μία εγκληματική πράξη. Εφόσον θεωρεί πως οι αρχές δεν θα χειριστούν το ζήτημα με τη δέουσα προσοχή ή εάν θεωρεί ότι δεν θα απονεμηθεί δικαιοσύνη και ο δράστης δεν θα τιμωρηθεί, τότε δεν θα προβεί και στην καταγγελία του εγκλήματος.

Οι παραπάνω λόγοι απομακρύνουν το θύμα από την καταγγελία στις επίσημες διωκτικές αρχές, διογκώνοντας τον σκοτεινό αριθμό εγκληματικότητας, όχι επειδή ευθύνονται τα θύματα για τη θυματοποίησή τους, αλλά γιατί όλοι οι παραπάνω λόγοι και ο καθένας τους ξεχωριστά συνηγορούν για να μην καταγγελθεί ένα αδίκημα και να παραμείνει στην αφάνεια.

Μύθος #3 Το θύμα επιθυμεί τη θυματοποίησή του

Ο τρίτος μύθος σχετίζεται με την άποψη ότι, το θύμα επιθυμεί τη θυματοποίηση του εαυτού του και για αυτό προκαλεί τη θυματοποίησή του. Στηρίζεται, δηλαδή, στην επιθυμία του να πέσει θύμα μίας εγκληματικής ενέργειας και προκαλεί το ίδιο την τέλεση της ενέργειας αυτής. Όπως αναφέρθηκε και στον Μύθο #1, στις περιπτώσεις της σεξουαλικής εγκληματικότητας και της έμφυλης βίας, συχνά συναντώνται τέτοιες απόψεις. Το θύμα προκάλεσε την τέλεση της εγκληματικής πράξης επειδή το ίδιο επιθυμούσε την τέλεση αυτής. Την παραπάνω άποψη ενισχύει η θέση ότι, το θύμα δεν αμύνεται κατά την θυματοποίησή του (ειδικότερα στις περιπτώσεις των σεξουαλικών εγκλημάτων)^[18].

Μάλιστα, ο τελευταίος μύθος χρησιμοποιείται από τους δράστες, ώστε να απομακρύνουν την ευθύνη από τους ίδιους και να την αποδώσουν (σε ένα ποσοστό ή εξ ολοκλήρου) στο θύμα.^[19]

Η θυματοποίηση ενός ατόμου έχει καταλυτικές επιπτώσεις για τη ζωή του και την ψυχική και σωματική υγεία του, η οποία εντείνεται με την δευτερογενή του θυματοποίηση, ή αλλιώς με το victim blaming[20] (=κατηγορώντας το θύμα) και την προσέγγιση και τοποθέτηση του ένοχου θύματος. Η προσέγγιση του ένοχου θύματος έχει δεχθεί δριμείες κριτικές και η θυματολογική προσέγγιση υποστηρίζει την έννοια του θύματος ως ένα άτομο, το οποίο δέχεται μία εγκληματική ενέργεια και τις επιπτώσεις αυτής, χωρίς να εστιάζει στην ατομική ευθύνη του θύματος. Στην τελευταία προσέγγιση, η ευθύνη της εγκληματικής πράξης βαραίνει τον δράστη και το θύμα δεν συνδέεται με την ευθύνη αυτής, καθώς δεν έχει προκαλέσει τη θυματοποίησή του ούτε την επιθυμεί. Η κουλτούρα του βιασμού[21] (που συνδέεται άμεσα με τη θεωρία του victim blaming) βασίζεται σε θεωρήσεις όπως η προαναφερθείσα, όπου ο τρόπος έκφρασης, η ενδυματολογικές επιλογές, οι κοινωνικές συναναστροφές, οι σεξουαλικές προτιμήσεις και το σεξουαλικό παρελθόν ή και παρόν των θυμάτων εσφαλμένα εκλαμβάνεται ως συναίνεση στη θυματοποίηση και ως πρόκληση αυτής. Το θύμα αποτελεί έναν από τους βασικούς πρωταγωνιστές του εγκληματικού φαινομένου, χωρίς να έχει επιλέξει την θέση του στην σκηνή αυτή.

Αγγελική Πεπόνη, Κοινωνιολόγος - ΜΔΕ Εγκληματολογίας Παντείου Πανεπιστημίου – Υποψήφια διδάκτωρ τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού Παντείου Πανεπιστημίου