ΤΕΥΧΟΣ #13 ΙΟΥΛΙΟΣ 2020

Φαβέλες: Φαινόμενα Κοινωνικής Ανισότητας

Νίκη Μουντζούρα

Στις μέρες μας, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα κοινωνικής ανισότητας αποτελεί η ύπαρξη των «παραγκουπόλεων-φαβέλων» που συνεπάγεται και τη διάκριση ανάμεσα στους οικονομικά επιφανείς, με τους οικονομικά ασθενέστερους πολίτες. Κατ΄ επέκταση της διάκρισης αυτής, παρουσιάζεται και η επιλογή της κατοικίας με τους μεν πλούσιους να συγκεντρώνονται στις περιοχές των πόλεων και τους κατώτερα οικονομικά να συνωστίζονται σε φτωχογειτονιές. Η διάκριση αυτή υπάρχει εξαιτίας της δραματικής αύξησης του πληθυσμού που αντιμετωπίζουν οι περισσότερες χώρες του τρίτου κόσμου, όπως και το Ρίο ντε Τζανέιρο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το άγαλμα του Χριστού στο Ρίο, που αποτελεί το πιο γνωστό αξιοθέατο της Βραζιλίας, καθώς θεωρούν ότι δεν είναι μία ανοιχτή αγκαλιά, αλλά το σύμβολο της κοινωνικής ανισότητας. Από τη μία πλευρά οι φτωχοί και από την άλλη οι πλούσιοι.

Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, το 2031 θα ζουν στις παραγκουπόλεις πάνω από 2 δισεκατομμύρια κάτοικοι. Η Γη θα εξελιχθεί σε «πλανήτη των παραγκουπόλεων». Αναφορικά με στοιχεία από  το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών Στέγασης(UN-Habitat) οι κάτοικοι αυτών, δεν θα έχουν πρόσβαση στα απαραίτητα προς το ζην και σε μια αξιοπρεπή ζωή, με έλλειψη πόσιμου νερού και τροφής, απουσία βασικών εγκαταστάσεων, συνθηκών υγιεινής, τουαλέτες, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Αποτέλεσμα των παραπάνω, θα είναι να πλήττονται από σοβαρές ασθένειες, όπως το AIDS, η ελονοσία, η πνευμονία, η ιλαρά, από την ασιτία, ενώ συνέπεια επίσης θα είναι και τα υψηλά ποσοστά εγκληματικότητας.

Ο πιο συνηθισμένος όρος για τις παραγκουπόλεις είναι οι «φαβέλες». Όνομα το οποίο προέρχεται από τον καιρό του πολέμου, καθώς 20.000 στρατιώτες στο τέλος του βραζιλιάνικου εμφυλίου, κατά την επιστροφή τους, αναζητώντας καταφύγια εγκαταστάθηκαν σε ένα λόφο δίπλα στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Η πρώτη φαβέλα δημιουργήθηκε στις αρχές του 1900. Η αύξηση του ρυθμού μετανάστευσης από τις επαρχιακές πόλεις στις μεγαλουπόλεις οδήγησε και στην ανάπτυξη των παραγκουπόλεων, με τους ασθενέστερους οικονομικά κατοίκους να επιλέγουν αυτές για να ζήσουν παρά τις δυσκολίες στις υποδομές στην ηλεκτροδότηση και υδροδότηση. Μία στις δέκα κατοικίες στη φαβέλα δεν ανήκουν στο δίκτυο ύδρευσης, ενώ τρεις στις δέκα δεν έχουν αποχέτευση. Επιπλέον, σημειώνεται ο υψηλότερος αναλφαβητισμός της χώρας. Ο τζίρος από τα ναρκωτικά σε καθεμία από τις μεγαλύτερες φαβέλες του Ρίο φτάνει τα 150 εκατομμύρια δολάρια το μήνα. Αναφορικά με τη Βραζιλία, το ποσοστό του πληθυσμού που ζει σε αυτές είναι περίπου 6%, σε πραγματικούς αριθμούς αυτό αντιστοιχεί σε 11.400.000 ανθρώπους. Συγκεκριμένα υπάρχουν 1600 περίπου φαβέλες στο Σάο Πάολο και 1000 στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Το προσδόκιμο ζωής ανέρχεται περίπου στα 48 έτη, με εθνικό μέσο όρο ζωής να είναι τα 68 (έτη). Τα στατιστικά στοιχεία αναφέρουν ότι οι μεγαλύτεροι πληθυσμοί παραγκουπόλεων βρίσκονται στην Ασία 581 εκατομμύρια, στην υποσαχάρια Αφρική 199 εκατομμύρια και 134 εκατομμύρια στη Λατινική Αμερική και Καραϊβική. Μέχρι τις αρχές του 1980 οι φαβέλες, λόγω της έλλειψης οποιασδήποτε κοινωνικής δομής, αλλά και προστασίας, είχαν μετατραπεί σε κρησφύγετα για διακινητές ναρκωτικών και όπλων, κάτι που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Οι φαβέλες-παραγκουπόλεις της Βραζιλίας, αναγνωρίστηκαν επίσημα ως υπαρκτό «πολεοδομικό πρόβλημα» από το επίσημο κράτος το 1937. Στο Ρίο ντε Τζανέιρο βρίσκονται οι περισσότερες φαβέλες, περίπου 50, με μεγαλύτερη αυτή του Μπεριμπάου. Εξαιτίας της ολοένα αύξησης των κατοίκων τους, οι Αρχές της πόλης σκοπεύουν να υψώσουν τείχη ύψους 3,5 μέτρων γύρω από αυτές, με στόχο να σταματήσει η εξάπλωσή τους.  Βρίσκονται σκαρφαλωμένες γύρω από την πόλη, έχοντας την καλύτερη θέα, με δρομάκια στα οποία χωράει ίσα-ίσα ένας άνθρωπος. Είναι μία μικρή απεικόνιση ενός μινωικού λαβύρινθου. Το Ρίο αριθμεί 14 φαβέλες των δύο εκατομμυρίων ανθρώπων. Στις φαβέλες κυριαρχούν οι συμμορίες των οποίων η ιεραρχία βασίζεται στο σύστημα της πυραμίδας. Η είσοδος σε αγνώστους σε αυτές είναι απαγορευτική, με ένοπλους φρουρούς να φυλάνε σκοπιά για την αποτροπή κάθε ανεπιθύμητου επισκέπτη. Οι αρχηγοί των συμμοριών μένουν στο υψηλότερο σημείο της φαβέλας, στην κορυφή του λόφου, καθώς είναι το πιο ασφαλές. Η παρουσία της αστυνομίας είναι σχεδόν ανύπαρκτη και όταν για κάποιο λόγο τεθεί αναγκαία θα πρέπει να απαρτίζεται με ομάδα από 200 με 300 άνδρες.

Στις φαβέλες κυριαρχεί ο νόμος των ναρκωτικών, των καλάσνικοφ και της φτώχειας. Οι περισσότεροι ζουν μία ζωή καταδικασμένη να κυνηγήσουν και να κυνηγηθούν. Υπάρχει μία καριέρα και ένας δρόμος-μονόδρομος, αυτός της συμμορίας. Αρχικά ξεκινάει κάποιος ως βαποράκι, πριν από το σχολείο. Συνεχίζει ως κουμανταδόρος και ανάλογα με το πόσο καλός είναι και τη γενικότερη πορεία του και εφόσον έχει κερδίσει την εμπιστοσύνη των «μεγάλων κεφαλιών», προάγεται σε τομεάρχη. Στη συνέχεια, αν δεν συμβεί κάποιο ατύχημα στα άτομα αυτά, καθώς υπάρχουν καθημερινές συμπλοκές και ξεκαθαρίσματα λογαριασμών με πιστολίδι ανάμεσα στις συμμορίες, υπάρχει η πιθανότητα αυτός που θα ξεχωρίσει, να αναρριχηθεί στην κορυφή της πυραμίδας και να γίνει αρχηγός της φαβέλας.

Ο Καθολικισμός παρουσιάζεται ιστορικά ως η πιο εξέχουσα θρησκεία της περιοχής, ενώ τα τελευταία χρόνια υπάρχει μία στροφή προς τον Ευαγγελισμό. Παρατηρείται επίσης μεγάλο ποσοστό ατόμων που δεν πιστεύουν κάπου. Η μουσική είναι επίσης μία διέξοδο στις δυσκολίες της καθημερινότητας, με τα πιο δημοφιλή είδη αυτά της hip-hop, της funk και της samba. Οι φαβέλες συχνά αποτελούν πόλο έλξης διεθνών παραγωγών του Hollywood και μέρη για τα γυρίσματα ταινιών σε μεγάλες παραγωγές, μέσα από τις οποίες απεικονίζεται ένα μικρό μέρος της καθημερινότητας της ζωής τους. Μία από τις πιο γνωστές ταινίες είναι το «Fast and Furious: Fast Five».

Η φαβέλα Ροσίνια (Rocinha), είναι η πιο άγρια και επικίνδυνη στο Ρίο ντε Τζανέιρο, αλλά και η μεγαλύτερη της Βραζιλίας. Οι ντόπιοι την προφέρουν Χοσίνα, παρά το γεγονός ότι γράφεται διαφορετικά. Αποτελεί μία από τις πιο φτωχές (φαβέλες) της χώρας, ενώ βρίσκεται ανάμεσα σε δύο πολυτελείς συνοικίες. Αξιοσημείωτη είναι και η ρυμοτομία της. Αναλυτικότερα, είναι χτισμένη σε επικλινές έδαφος και κάθε ταράτσα βρίσκεται ψηλότερα από την μπροστινή της, με αποτέλεσμα όλοι να έχουν θέα στη θάλασσα. Τα σπίτια είναι τουβλόχτιστα ή τσιμεντένια. Δεν υπάρχουν παράγκες «ντενεκεδουπόλεων». Υπάρχουν καταστήματα, φαρμακεία, γραφεία, εστιατόρια, αλλά και στάσεις λεωφορείων. Υπάρχουν αρκετά κτίρια των τριών και τεσσάρων ορόφων, ενώ σχεδόν όλα τα σπίτια έχουν ηλεκτρικό, παρά το γεγονός ότι οι κάτοικοι της είναι «αόρατοι» για το επίσημο κράτος. Η Ροσίνια, βρίσκεται από το 2004 υπό τον έλεγχο της εγκληματικής οργάνωσης amigos dos amigos, Φίλοι των Φίλων, γνωστή με τα αρχικά ADA, οργάνωση η οποία ιδρύθηκε το 1998.

Η Ζωή στις φαβέλες έχει αρχίσει να βελτιώνεται, παρά τις αρχικές συνθήκες, με την ύπαρξη ΜΚΟ όπως η Community in Action, που εστιάζουν στην αειφόρο ανάπτυξη της κοινότητας στις βραζιλιάνικες παραγκουπόλεις-φαβέλες. Έχει αρχίσει η πρόσβαση σε νέες τεχνολογίες, όπως το Internet και η τηλεόραση.

Παρά την οποία πρόοδο, οι κυβερνήσεις της Βραζιλίας και όλων των χωρών στις οποίες ζουν και στεγάζονται παραγκουπόλεις, θα πρέπει να πάρουν γρήγορα, δραστικά και κυρίως αποτελεσματικά μέτρα για να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων. Μέτρα τα οποία θα είναι πλήρως εναρμονισμένα με τα Ανθρώπινα δικαιώματα και τις ανάγκες αυτών, για μία αξιοπρεπή διαβίωση, όπως προβλέπεται για όλους τους ανθρώπους ανεξαρτήτως, χρώματος, οικονομικής κατάστασης, καταγωγής, ηλικίας ,φύλου, θρησκεύματος, εργασίας κ.α. Θα πρέπει όλα τα κράτη-έθνη, να χρηματοδοτήσουν προγράμματα και να δώσουν κονδύλια, τα οποία θα βοηθήσουν στην εξάλειψη της πείνας και της ένδειας. Να παρέχουν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και σύστημα υγείας για όλους. Επιπρόσθετα, να δημιουργηθούν δομές, όπου τα παιδιά από μικρή ηλικία θα έχουν δικαίωμα στην εκπαίδευση, με στόχο να δημιουργήσουν ένα καλύτερο αύριο και έναν καλύτερο κόσμο. Σε αντίθετη περίπτωση, εξαιτίας της ραγδαίας αύξησης των ποσοστών φτώχειας, δεν θα μπορέσουμε να αποφύγουμε στο να εξελιχθεί «η Γη σε πλανήτη των παραγκουπόλεων» με ό,τι αυτό συνεπάγεται.

Νίκη Μουντζούρα,

Κοινωνιολόγος

Παραπομπές για περαιτέρω έρευνα:

https://www.macalester.edu/courses/geog61/chad/thefavel.htm

http://gazetaonline.globo.com/_conteudo/2011/12/noticias/minuto_a_minuto/nacional/1066412-favelas-concentram-6-da-populacao-brasileira-com-11-mi-de-habitantes.html

https://web.archive.org/web/20120809000534/http://www.ramascreen.com/puerto-rico-represents-brazil-for-fast-five