Μια πανδημία στη μέση μιας πανδημίας: χρήση και κατάχρηση ουσιών εν μέσω του Covid19

Δέσποινα Τζάνη, ΜΔΕ

Επτά μήνες με απαγόρευση κυκλοφορίας. Από την πρώτη καραντίνα του Μαρτίου, που έγινε Μαΐου κι από τη δεύτερη του Νοεμβρίου, που έφτασε Φεβρουαρίου και η “κανονικότητα” όλο κι απομακρύνεται. Επτά μήνες περιορισμού μετακινήσεων, αβεβαιότητας και φόβου. Οι άνθρωποι κλείστηκαν στα σπίτια τους, έγιναν περισσότερο σκυθρωποί, τρομαγμένοι και ευάλωτοι.

Τότε όμως, ξεχώρισαν εκείνοι που το σπίτι τους είναι ο δρόμος και οι στοές της πόλης, που ήταν ανέκαθεν ευάλωτοι και παραγκωνισμένοι: οι ουσιοεξαρτημένοι. Άνθρωποι που έχουν παγιωμένες εξαρτητικές συμπεριφορές, συχνά άστεγοι, διαχειρίστηκαν δυσκολίες, έμειναν μόνοι και αναγκάστηκαν να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες. Πολλοί από αυτούς συμμετείχαν σε προγράμματα απεξάρτησης, είχαν αποκτήσει μια διαφορετική ρουτίνα και ξαφνικά όλα αυτά ανετράπησαν, με τον κίνδυνο να επιστρέψουν ξανά στη χρήση.

Η απαγόρευση των διαπροσωπικών επαφών, της εγγύτητας, της ζωντανής επικοινωνίας έχει φέρει στα όρια μεγάλη μερίδα του πληθυσμού και οι κίνδυνοι που εγκυμονούν είναι πολλοί.

Οι προκλήσεις και τα νέα δεδομένα στα θεραπευτικά προγράμματα

Τον περασμένο Μάρτιο με την αιφνιδιαστική ανακοίνωση του lockdown, όλοι οι φορείς απεξάρτησης βρέθηκαν απροετοίμαστοι και κλήθηκαν να αναπροσαρμόσουν άμεσα τα προγράμματα και τις δράσεις τους. Τότε ήταν μια πρωτόγνωρη κατάσταση για όλους και όπως μας αναφέρει η Μαρίνα Δασκαλοπούλου από το ΚΕΘΕΑ “τα απαγορευτικά μέτρα και ο φόβος για την πανδημία επηρέασαν την κινητοποίηση για θεραπεία και την προσέλευση στα θεραπευτικά προγράμματα”. Παράλληλα, δεν υπήρξε κάποια επίσημη κρατική οδηγία για το πως θα έπρεπε να διαμορφώσουν τη λειτουργία τους οι απεξαρτητικές μονάδες. “Κάθε πρόγραμμα έκανε αυτό που έκρινε. Εμείς επειδή ανήκουμε και στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής κινηθήκαμε με βάση τις οδηγίες του αλλά και τις γενικότερες κατευθύνσεις του υπουργείου, χωρίς όμως να υπάρχει κάτι ειδικότερο για τα προγράμματα μας”, εξηγεί η Στέλλα Χρηστίδη, διευθύντρια του 18 ΑΝΩ. Μάλιστα, στις φυλακές για μεγάλο διάστημα τα προγράμματα συμβουλευτικής για εξαρτημένους κρατούμενους του ΚΕΘΕΑ είχαν διακοπεί στο πλαίσιο των κυβερνητικών μέτρων, καταφέρνοντας όμως να διατηρήσουν τη λειτουργία των μονάδων απεξάρτησης.

Ένας από τους βασικότερους παράγοντες για την αποτελεσματικότητα των θεραπευτικών προγραμμάτων είναι η σχέση εμπιστοσύνης που χτίζεται μεταξύ θεραπευτών και θεραπευόμενων. “Για μας είναι πολύ σημαντικό το θεραπευτικό συνεχές, να υπάρχει μία συνέχεια σε όλες τις διαδικασίες”, υποστηρίζει η Σ. Χρηστίδη, “οπότε δεν σταματήσαμε την επαφή”. Πράγματι, τόσο το 18 ΑΝΩ όσο και το ΚΕΘΕΑ προσαρμόστηκαν άμεσα στα νέα δεδομένα και παρόλο που ορισμένες δράσεις, κυρίως οι ομαδικές, δεν μπόρεσαν να συνεχίσουν, κατάφεραν και κράτησαν επαφή με όλους τους θεραπευόμενους, είτε με ατομικές συναντήσεις και τήρηση μέτρων είτε διαδικτυακά, για όσους είχαν τη δυνατότητα. Γεγονός εξαιρετικά σημαντικό, καθώς αν για οποιοδήποτε λόγο η θεραπευτική διαδικασία διακοπεί, τότε ο κίνδυνος της υποτροπής είναι μεγάλος. Η Σ. Χρηστίδη μας εξήγησε πως αντιμετώπισαν ορισμένες υποτροπές σε σχέση με τα ναρκωτικά “όμως το καλοκαίρι κι αφού η καραντίνα είχε τελειώσει. Προβλήματα όμως αντιμετώπισαν οι νέοι που είναι εξαρτημένοι από το διαδίκτυο και ο περιορισμός στο σπίτι τους ώθησε ξανά στην κατάχρηση”. Μάλιστα, στη δεύτερη καραντίνα, που όλοι ήταν καλύτερα προετοιμασμένοι, τα θεραπευτικά προγράμματα κράτησαν και τις δια προσώπου συναντήσεις σε μικρές ομάδες και “μας ευχαριστούσαν, γιατί είχαν την ευκαιρία μια φορά να βγουν από το σπίτι”.

Παρ’ όλα αυτά, δεν επηρεάστηκαν όλοι οι θεραπευόμενοι στον ίδιο βαθμό, καθώς έπαιξε ρόλο το στάδιο της θεραπευτικής διαδικασίας στο οποίο βρισκόντουσαν. Κοινή παραδοχή τόσο του ΚΕΘΕΑ όσο και του 18 ΑΝΩ ήταν πως όσοι βρίσκονταν στο στάδιο της κοινωνικής επανένταξης αναγκάστηκαν να κάνουν βήματα πίσω, απογοητεύτηκαν και θύμωσαν. “Στο στάδιο αυτό, όπου ο στόχος είναι η αυτονομία και η ισότιμη επάνοδος στην κοινωνία, είναι προφανείς οι δυσκολίες και ο κίνδυνος υποτροπής που προκύπτουν, όταν ολόκληρη η κοινωνία είναι σε καραντίνα, οι επιχειρήσεις κλειστές, η οικονομία σε κρίση και οι κάθε είδους ευκαιρίες κοινωνικής αλληλεπίδρασης περιορισμένες”, εξηγεί η Μ. Δασκαλοπούλου.

Ειδικά στα προγράμματα του 18 ΑΝΩ όπου το στάδιο της κοινωνικής επανένταξης έρχεται μετά από 8 με 9 μήνες σε κλειστό πρόγραμμα, η απαγόρευση εξόδου άσκησε μεγάλη ψυχολογική πίεση στους συμμετέχοντες, εφόσον επί της ουσίας παρέτεινε την παραμονή τους στους ξενώνες σ’ ένα σημείο που θα έβγαιναν ξανά στην κοινωνία με άλλους όρους. “Εκεί δυσκολεύτηκαν, γιατί σταμάτησαν όλες οι θεραπευτικές ομάδες, συνεχίστηκαν μόνο οι ατομικές ψυχοθεραπείες και τα παιδιά βρέθηκαν πάρα πολύ περιορισμένα, ίσως απογοητευμένα και θυμωμένα που δεν τους παρείχαμε όλες τις θεραπείες και δεν τους επιτρέπαμε να βγαίνουν έξω”, μας λέει η Σ. Χρηστίδη. Γι’ αυτό άλλωστε στο δεύτερο lockdown συνέχισαν κανονικά όλες οι θεραπευτικές ομάδες, τηρώντας τα απαραίτητα μέτρα “γιατί το είχαν πολλή ανάγκη όσοι ήταν στο στάδιο της κοινωνικής επανένταξης και αν έμεναν εντελώς κλεισμένοι στους ξενώνες, τότε υπήρχε πραγματικά ο κίνδυνος να σταματήσουν”, συμπληρώνει.

“Οι ουσιοεξαρτημένοι ήρθαν αντιμέτωποι με την πραγματικότητα της χρήσης”

Ένα μάλλον παράδοξο, αλλά σίγουρα θετικό είναι πως σύμφωνα με την Σ. Χρηστίδη οι αιτήσεις για τα κλειστά προγράμματα του 18 ΑΝΩ αυξήθηκαν ήδη από το πρώτο lockdown και δική της εκτίμηση είναι πως αυτό ήρθε ως απόρροια των δυσκολιών που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν στο δρόμο: “Θεωρώ ότι όλη αυτή η κατάσταση τους φόβισε και τους έφερε αντιμέτωπους με την πραγματικότητα της χρήσης, γιατί δεν μπορούσαν να βρουν χρήματα για τη δόση τους, δεν μπορούσαν να κάνουν επαιτεία ή πορνεία και τα μαγαζιά που άλλοτε τους έδιναν τροφή και νερό, ήταν στην πλειονότητα τους κλειστά”. Όλα όσα βιώνουν ως ουσιοεξαρτημένοι, με τον ερχομό της καραντίνας έγιναν εντονότερα και δυσκολότερα και ίσως μετουσιώθηκαν σε έκκληση για βοήθεια. Γι’ αυτό άλλωστε, πολλοί ήταν κι αυτοί που γύρισαν στα σπίτια τους.

Παράλληλα, ένα μεγάλο μέρος των ουσιοεξαρτημένων συνέχισε να είναι στο δρόμο, να κρύβεται σε στοές και να ψάχνει τρόπους για να εξασφαλίσει τη δόση του^[1]. “Όσοι ήταν άστεγοι έβρισκαν τρόπο και πήγαιναν στα σπίτια των διακινητών, προμηθεύονταν ναρκωτικά στη συνέχεια επέστρεφαν στην πιάτσα και μοίραζαν και στους υπόλοιπους”, μας εξηγεί η Πωλίνα Πάτση, μέλος της ομάδας Streetwork του ΚΕΘΕΑ και προσθέτει: “πολλοί χρήστες όμως, ήταν με στερητικό σύνδρομο”. Η δυσκολία εύρεσης συγκεκριμένων ναρκωτικών έφερε αλλαγές τόσο στο είδος των ουσιών που καταναλωνόταν, όσο και στις ίδιες τις πιάτσες. “Επειδή η ηρωίνη ήταν πιο δύσκολο να βρεθεί, αντικαταστάθηκε από σίσα και χάπια και αυτό ως μοτίβο συνεχίζει μέχρι σήμερα”. Όσον αφορά τη δεύτερη καραντίνα, αφενός η κυκλοφορία είναι πιο χαλαρή, όμως η αστυνόμευση είναι περισσότερο εκτεταμένη για να σπάει τον συνωστισμό, με αποτέλεσμα να υπάρχει ένα συνεχές κυνηγητό κι έτσι οι άλλοτε σταθερές πιάτσες, πλέον δεν υφίστανται.

Σύμφωνα με την Σ. Χρηστίδη, περισσότερο προετοιμασμένοι αυτή τη φορά φαίνεται να υπήρξαν και οι ίδιοι οι προμηθευτές, καθώς από την εμπειρία της στο 18 ΑΝΩ φαίνεται πως έκαναν delivery ναρκωτικές ουσίες στα σπίτια των ουσιοεξαρτημένων κι επιπλέον όσοι είχαν πρόσβαση στο διαδίκτυο αγόραζαν μέσω dark web. Γεγονός που επιβεβαιώνει και η ετήσια έκθεση για τα ναρκωτικά της Διεθνούς Επιτροπής του ΟΗΕ για τον Έλεγχο των Ναρκωτικών (INCB), η οποία δημοσιεύθηκε στις 25 Μαρτίου και αναφέρει πως αυξήθηκε η διαδικτυακή διακίνηση ναρκωτικών μέσω darknet, κοινωνικών δικτύων και διαδικτυακών φόρουμ^[2A].

Φόβοι για κατάχρηση ουσιών από τον γενικό πληθυσμό

Όσοι ασχολούνται με τις εξαρτήσεις έχουν ήδη εκφράσει ανησυχία για τις επιπτώσεις της καραντίνας στην επιδείνωση ή και ανάπτυξη εξαρτητικών συμπεριφορών. “Στη διάρκεια των lockdown μπορεί να οξυνθούν προϋπάρχοντα προβλήματα με τις ουσίες, όπως και να οδηγηθούν κάποιοι άνθρωποι σε εμπλοκή με αυτές ή και με δυνητικά εθιστικές συμπεριφορές, όπως είναι τζόγος και το διαδίκτυο”, τονίζει η Μ. Δασκαλοπούλου. Πολλές επιχειρήσεις έκλεισαν, άνθρωποι έμειναν άνεργοι και χωρίς δραστηριότητες, χάνοντας τον έλεγχο της ίδιας τους της ζωής. Οι εξαρτητικές συμπεριφορές δύναται να κάνουν την εμφάνισή τους ως προσπάθεια ανάκτησης του χαμένου ελέγχου.

Μέχρι στιγμής, η πιο σαφής ένδειξη που έχουμε προς αυτή την κατεύθυνση είναι η ανάλυση των λυμάτων της Ψυττάλειας από μία ομάδα ερευνητών από το Εργαστήριο Αναλυτικής Χημείας του Πανεπιστημίου Αθηνών με επικεφαλής τον καθηγητή Αναλυτικής Χημείας του ΕΚΠΑ, Νίκο Θωμαΐδη. Σύμφωνα με τις αναλύσεις που κάνουν στα λύματα της Αττικής καταγράφεται αύξηση της κατανάλωσης αντικαταθλιπτικών και αγχολυτικών φαρμάκων, ιδιαίτερα τους μήνες της προηγούμενης καραντίνας, δηλαδή Μάρτιο και Απρίλιο. Αύξηση 31% καταγράφηκε στη χρήση αντικαταθλιπτικών και 77% στην κατανάλωση λοραζεπάμης, μιας αγχολυτικής ουσίας που ανήκει στις βενζοδιαζεπίνες^[2B]. Επίσης, τους μήνες του πρώτου lockdown υπήρξε αύξηση 60% στην κατανάλωση κοκαΐνης σε σχέση με το 2019, η οποία μειώθηκε το καλοκαίρι και αυξήθηκε ξανά από τον Νοέμβρη, αυτή τη φορά στο 80% σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά^[3]. Πράγμα που δείχνει πως υπάρχει συσχέτιση μεταξύ περιορισμού στο σπίτι και της αυξημένης κατανάλωσης ναρκωτικών ουσιών, με 20% αύξηση μεταξύ πρώτης και δεύτερης καραντίνας. Όλο το υπόλοιπο διάστημα η αυξητική τάση της κατανάλωσης αντικαταθλιπτικών και αγχολυτικών ουσιών παραμένει σταθερή.

“Σίγουρα ο γενικός πληθυσμός είναι πάρα πολύ επιβαρυμένος, το βλέπουμε από τους εαυτούς μας, από τους συναδέλφους μας, γιατί πέρα από τον περιορισμό στο σπίτι μας, υπάρχει μια μεγάλη αβεβαιότητα για το μέλλον”, διαπιστώνει και η Σ. Χρηστίδη, αφορμώμενη από τα ευρήματα στις αναλύσεις των λυμάτων στην Αττική. “Ειδικά η νεολαία θεωρώ πως πολύ πιο εύκολα πειραματίστηκε με ουσίες, καθώς η διασκέδαση αποτελεί γι’ αυτήν ζωτικό κομμάτι και τώρα δεν υπάρχει διέξοδος”, προσθέτει. Επιπλέον, το συνεχές άνοιγμα και κλείσιμο των σχολείων σίγουρα έχει ταράξει την ψυχολογία των ανηλίκων, που έχουν σχεδόν ιδρυματοποιηθεί ένα χρόνο τώρα κι έτσι όταν έρθει η στιγμή που θα βγουν έξω, αν συναντηθούν με την ουσία, είναι πολύ πιθανό να γίνουν περιστασιακοί χρήστες. Οι άνθρωποι είμαστε βαθιά κοινωνικά όντα και έχουμε ανάγκη την εγγύτητα και όπως μας επισημαίνει και η Σ. Χρηστίδη: “όταν μια ολόκληρη κοινωνία στερείται την επικοινωνία με τα δικά της πρόσωπα, τότε κάπως θα πρέπει να καλύψει αυτό το κενό κι εκεί βρίσκουν πρόσφορο έδαφος κάθε λογής ουσίες, ο τζόγος, το διαδίκτυο”.

Αντίστοιχη ανησυχία σχετικά με τις εξαρτήσεις έχει εκδηλωθεί σε διεθνές επίπεδο από σχετικούς φορείς και επιστήμονες. Ήδη υπάρχουν έρευνες που συσχετίζουν την αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ όλο το διάστημα του περιορισμού στην Αμερική^[4], με τις πωλήσεις αλκοολούχων ποτών να ανεβαίνουν 27% από τις αρχές Μαρτίου^[5]. Παράλληλα, σε περισσότερες από 30 πολιτείες καταγράφονται συχνότερα φαινόμενα υπερβολικής κατανάλωσης ναρκωτικών, καθώς και γενικότερη αύξηση στην κατανάλωση οπιοειδών^[6]. Στην Αυστραλία υπάρχουν επίσης αναφορές για αύξηση στις διαδικτυακές πωλήσεις αλκοόλ ήδη από την πρώτη καραντίνα, που ανεξάρτητα από τα νούμερα, εφιστούν την προσοχή για μία ανεξέλεγκτη κατανάλωση ουσιών εντός των σπιτιών^[7].

Το σίγουρο είναι πως όσο η κρίση του κορονοϊού βρίσκεται εν εξελίξει, θα μας απασχολούν  όλο και περισσότερο αυτά τα ζητήματα, οι συνέπειες των οποίων θα είναι μακροπρόθεσμες. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν αυτή την περίοδο οι ευάλωτες ομάδες, άνθρωποι εξαρτημένοι που δίνουν τον προσωπικό τους αγώνα και πριν το ξέσπασμα της πανδημίας, αλλά και πόσο εύκολο είναι να βρεθούμε όλοι σε ευάλωτη θέση, αν υπάρξουν οι κατάλληλες συνθήκες.

Τζάνη Δέσποινα, Δημοσιογράφος/ΜΔΕ Εγκληματολογίας