ΤΕΥΧΟΣ #10 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2019

Μέσα κοινωνικής δικτύωσης και πλαστική χειρουργική

Δρ. Βασιλική Κ. Θεολόγη

Μέσα κοινωνικής δικτύωσης και πλαστική χειρουργική. Επαγγελματική ευκαιρία ή δυνητικά επικίνδυνο ρίσκο;

  1. Εισαγωγή

Την τελευταία δεκαετία, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής μας ζωής. Είτε ευρέως διαδεδομένα ως Facebook ή Instagram είτε ως επιστημονικά κατατασσόμενες εφαρμογές που βασίζονται στο Internet 2.0, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν τα καλύτερα μέσα πληροφόρησης τόσο σε κοινωνικό όσο και σε ακαδημαϊκό επίπεδο[1].

Σχετικές έρευνες[2] αναφέρουν ότι οι παρεχόμενες υπηρεσίες που προσφέρουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σε πολλαπλά επίπεδα, αποτελούν προσδιοριστικό στοιχείο της επιλογής τους από τους πολίτες, που συνδέουν τους ηλεκτρονικούς λογαριασμούς τους, με περισσότερα του ενός προφίλ.

Προς επίρρωση των παραπάνω ισχυρισμών προβάλλονται τα ευρήματα των ερευνών[3] που αφορούν στο χρόνο που διαθέτουν οι πολίτες  στις Η.Π.Α. σχετικά με τη χρήση και αξιοποίηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Επί παραδείγματι, αναφέρεται ότι το 2012 οι Αμερικανοί σπαταλούσαν 120 δισεκατομμύρια λεπτά σε ιστότοπους των κοινωνικών μέσων, 30 δισεκατομμύρια λεπτά περισσότερο σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος[4].

Τα παραπάνω στοιχεία δεν αφήνουν ανεπηρέαστες εταιρίες και υπηρεσίες που αποπειρώνται να προσαρμόσουν τη διαφημιστική τους καμπάνια στα νέα δεδομένα, αποσκοπώντας στο κέρδος.

Από την συγκεκριμένη διαδικασία, της μαζικής γνωστοποίησης των παρεχόμενων υπηρεσιών στο χώρο της υγείας, δεν απουσιάζουν οι ιατρικές πράξεις που διενεργούνται από πλαστικούς χειρουργούς και έχουν ως στόχο την αποκατάσταση και βελτίωση της υγείας του ασθενούς, σωματικής και ψυχικής[5].

Οι κοσμητικές αισθητικές επεμβάσεις[6] καταλαμβάνουν περιπτώσεις όπου ο ασθενής δεν υφίσταται κάποια δυσπλασία ή παραμόρφωση, που προκαλεί τόσο σωματικές όσο και ψυχολογικές δυσλειτουργίες, αλλά αφορούν κάποιο επουσιώδες ελάττωμα ή προχωρούν στην επέμβαση για λόγους προσωπικής αισθητικής ή ματαιοδοξίας ή διότι η συγκεκριμένη επιλογή αποτελεί προσωπική ανάγκη[7] του ασθενούς-καταναλωτή.

Η αισθητική χειρουργική ως ειδικότητα της ιατρικής και της χειρουργικής που περιορίζεται στη βελτίωση της εξωτερικής εμφάνισης του ατόμου, μέσω χειρουργικών και ιατρικών τεχνικών, βασίζεται στη διαφήμιση και την επικοινωνία.

Συχνά οι μελλοντικοί ασθενείς αναζητούν τους πλαστικούς χειρουργούς με βάση τα σχόλια[8] που διανθίζουν την παρουσία των ιατρών στο Διαδίκτυο και στους αντίστοιχους λογαριασμούς που διατηρούν στις πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Η διάδραση μεταξύ των καταναλωτών- ασθενών στους λογαριασμούς που διατηρούν στον ψηφιακό χώρο, αποτελεί μια ευκαιρία για άμεση, εμπειρική και αποτελεσματική ενημέρωση. Στη συνέχεια ακολουθεί η αλληλεπίδραση με τους χειρουργούς που προτείνονται ως οι καταλληλότεροι-από την πλειοψηφία των διαδικτυακών «φίλων» -για τις επιλεγόμενες αισθητικές επεμβάσεις. Υπό αυτή την άποψη, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να αξιοποιηθούν ως η καταλληλότερη πλατφόρμα για το marketing και στο χώρο της υγείας.

  1. Η σημασία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην κοσμητική ιατρική.

 Παλαιότερα οι γιατροί,  μέσα από το Facebook[9] και το Ιnstagram- ως εργαλεία κοινωνικής δικτύωσης που επιτρέπουν στους χρήστες τους να διατηρήσουν τις σχέσεις τους με το κοινωνικό περιβάλλον, με ένα βαθμό εξοικείωσης και αμεσότητας- διάνθιζαν τους προσωπικούς τους λογαριασμούς με φωτογραφίες[10] από τις περιπτώσεις των επεμβάσεων κοσμητικής ιατρικής (περιστατικά  πριν και μετά την ολοκλήρωσή τους).

Ακολούθως, ορισμένοι χειρουργοί, σε προσωπικό τους κανάλι στο YouTube, αναπαρήγαγαν ψηφιακές ταινίες με περιεχόμενο την υλοποίηση μιας χειρουργικής επέμβασης[11], με όλες τις αναγκαίες λεπτομέρειες  που θα επέλυαν τυχόν ερωτήματα των ασθενών για  την επικείμενη εγχείρηση.

Σήμερα, ιστότοποι όπως ο Realself, ο Yelp, o Snapchat, προβάλλουν λεπτομέρειες από τη διενεργούμενη χειρουργική επέμβαση, τον τρόπο επίλυσης των ουσιαστικών προβλημάτων που ανέκυψαν.

Μέσω της online σύνδεσης οι ασθενείς έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν και στη συνέχεια να αξιολογήσουν την εμπειρία του γιατρού, την επαγγελματική του απόδοση και τελικά να επιλέξουν με βάση την κοινωνική του φήμη.  Σε αυτή την κατεύθυνση συμβάλλουν οι αλγόριθμοι[12] που διαθέτουν τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, και καταγράφουν την συνδεσιμότητα και την αλληλεπίδραση με την επικείμενη δημοφιλία του χρήστη. Στα πλαίσια του marketing, ο αριθμός των ξεχωριστών προβολών ή εμφανίσεων μιας ανάρτησης ή ενός ιστότοπου παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, έστω και αν η απουσία κέρδους γίνεται –κάποιες φορές- ελάχιστα κατανοητή. Τούτο μεταφράζεται στη γλώσσα της διαδικτυακής αγοράς  ως σημαντικός οδηγός- πρόκριμα- για την προσέλκυση μελλοντικών ασθενών.

Τα παραπάνω ΜΚΔ τυγχάνουν μεγάλης αποδοχής από τις επαγγελματικές οργανώσεις της πλαστικής χειρουργικής, όπως είναι η Αμερικανική Εταιρεία Αισθητικής Πλαστικής Χειρουργικής (ASAPS) και η Αμερικανική Εταιρεία Πλαστικών Χειρουργών (ASPS), οι οποίες έχουν ενσωματώσει πλατφόρμες όπως το Twitter, το Facebook και το YouTube (καθώς και το iPhone ) και στις ιστοσελίδες τους. Επιπλέον, η ASAPS και η ASPS έχουν αναπτύξει ξεχωριστές ιστοσελίδες αφιερωμένες στη διαδραστικότητα των ασθενών, όπως το Project Beauty (www.projectbeauty.com) και το Beauty for Life (www.beautyforlife.com)[13].

Το πρόγραμμα Beauty and Realself, με τα χαρακτηριστικά "ask-a-surgeon", είναι ένα μέσο  κοινωνικής δικτύωσης που στοχεύει στην ενημέρωση του κοινού σχετικά με την αισθητική χειρουργική, ενώ επιτρέπει στους χρήστες να ζητούν απαντήσεις σε ζητήματα που σχετίζονται με τις επεμβάσεις, σε πραγματικό χρόνο. Αυτός ο τρόπος διάδρασης είναι πολύτιμος για τους ασθενείς, καθώς αυξάνεται το αίσθημα της εμπιστοσύνης και της ασφάλειας προς τους γιατρούς.

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι, τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης αποτελούν ένα μηχανισμό με τον οποίο οι γιατροί προσεγγίζουν τους υποψήφιους ασθενείς χωρίς όμως να τους απευθύνεται άμεσα πρόσκληση, στοιχείο που θα θεωρούνταν ως άμεση διαφήμιση[14].

Με βάση το γεγονός ότι η On Line κοινωνική δικτύωση είναι μία τάση σύμφωνα με την οποία οι πολίτες χρησιμοποιούν την τεχνολογία προκειμένου να αποκτήσουν πληροφορίες, παρακάμπτοντας τα παραδοσιακά μέσα (Charnene Li της Forrester Research), η δημιουργία σελίδων πληροφόρησης είτε μέσω των προσωπικών λογαριασμών στο Facebook είτε μέσω Instagram καθίσταται επιβεβλημένη ανάγκη, λόγω του ανταγωνισμού που αναπτύσσεται στο μεταβαλλόμενο περιβάλλον της υγείας.

Επίσης, διαφαίνεται ότι οι ασθενείς απαιτούν από τους γιατρούς,  πληροφόρηση προσωπική, εκπαιδευτική και ενημερωμένη, παράμετροι που τίθενται ως κριτήρια για την επιβεβαίωση του επαγγελματισμού και της αξιοπιστίας τους. Κι όλες αυτές οι πληροφορίες θα πρέπει να παρέχονται χωρίς κόστος[15].

Συνεπώς, από τα παραπάνω συνάγεται αβίαστα το συμπέρασμα ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υπερισχύουν των παραδοσιακών μέσων, και συνεπώς αποτελούν πόλο έλξης για τους μελλοντικούς ασθενείς των πλαστικών χειρουργών και ευκαιρία διαφήμισης για τους ίδιους[16], για τους ακόλουθους λόγους:

  • Αποτελούν την προτιμότερη μέθοδο επικοινωνίας.
  • Οι χρήστες που συνδέονται με έναν λογαριασμό παρέχουν λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με το προφίλ τους, μεταξύ άλλων την ηλικία, το φύλο και τα ενδιαφέροντά τους, παράγοντες που συμβάλλουν καταλυτικά στο στοχοθετημένο marketing.
  • Καθημερινά αυξάνεται ο αλφαβητισμός των πολιτών σε σχέση με τα Μέσα Κοινωνική Δικτύωσης λόγω της αναμφισβήτητης εξοικείωσης των πολιτών μεγαλύτερης ηλικίας με τον Η/Υ.
  • Τα ΜΚΔ θεωρούνται όχι υποκατάστατα του παραδοσιακού marketing, αλλά προσθήκες, άρα και εσωτερική εξέλιξη. Μάλιστα, ορισμένα από αυτά προσφέρουν στους διαφημιστές μια υπηρεσία μέτρησης της παρακολούθησης ή επίδρασης όπως συμβαίνει επί παραδείγματι με τα tweets. Μέσω ενός χρονοδιαγράμματος, αποτυπώνονται οι προβολές, οι απαντήσεις και τα κλικ των χρηστών. Πίσω από τη συγκεκριμένη διαδικασία βρίσκονται οι διαφημιστικές εταιρίες ανάλυσης που παρέχουν στους ιδιοκτήτες-γιατρούς- των σελίδων, πολύτιμες πληροφορίες για εκείνους που αλληλεπέδρασαν .
  • Εξακολουθούν να θεσπίζονται κανόνες για τα συγκεκριμένα ΜΚΔ ώστε να ρυθμίζεται το τοπίο της ενημέρωσης στον κυβερνοχώρο.
  • Το πιο ισχυρό επιχείρημα για τον γιατρό που προσφεύγει σε αυτές της πλατφόρμες είναι ότι είναι ανοιχτές και για το λόγο αυτό προσβάσιμες σε μεγάλο βαθμό στο αδηφάγο κοινό.
  • Παράλληλα, οι πλαστικοί χειρουργοί, μέσω της επίσημης επαγγελματικής ιστοσελίδας της εταιρίας πλαστικής χειρουργικής –στη χώρα την οποία δραστηριοποιούνται[17]- δίδουν τη δυνατότητα στους ασθενείς να υποβάλουν ερωτήματα, αλλά και να καταθέτουν κριτικές, θετικές ή αρνητικές, στοιχεία που αφενός αυξάνουν την πελατεία τους και αφετέρου βελτιώνουν το έργο και την αξιοπιστία τους.

Εν κατακλείδι, οι διαφορετικές μορφές που μπορούν να αποκτούν τα ΜΚΔ, αποτελούν σημαντική ευκαιρία και ταυτόχρονα ρίσκο για τους πλαστικούς χειρουργούς, διότι ενδέχεται να βλάψουν την επαγγελματική τους φήμη!

  1. Η επιλογή της πλαστικής χειρουργικής ως (αναγκαίας) κοινωνικής επιλογής από τους ασθενείς.

Στην σύγχρονη μικροφυσική της εξουσίας[18], σημαντική θέση κατέχουν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Αυτά ορίζουν το τι θεωρείται επιτρεπτό, τι είναι κανονικό ή παρεκκλίνον ως προς τα προβαλλόμενα κοινωνικά πρότυπα (που στην προκειμένη περίπτωση, σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση).

Κατά συνέπεια, η καταφυγή στο χειρουργικό νυστέρι, δεν θεωρείται μια ελεύθερη επιλογή. Συνήθως πρόκειται για έναν κοινωνικό καταναγκασμό, μια εσωτερική και συνάμα επιτακτική ανάγκη του ατόμου να ανταποκριθεί στα κατασκευασμένα κοινωνικά πρότυπα[19] που αναπαράγονται από τους κυρίαρχους ιδεολογικούς μηχανισμούς ελέγχου, όπως είναι τα μέσα μαζικής επικοινωνίας[20] και κοινωνικής δικτύωσης[21].

Μέσω του συγκεκριμένου μηχανισμού υπαγορεύονται οι πολιτιστικές και πολιτισμικές αξίες μιας κοινωνίας και διαμορφώνονται οι στερεοτυπικές αντιλήψεις[22] σχετικά με την κοινωνικά αποδεκτή αντίληψη της ομορφιάς.

Ακόμη και οι κανόνες της προσωπικής αξίας, της κοινωνικής καταξίωσης, της επιτυχίας, που εγγράφονται στα σύγχρονα αφηγήματα των κοινωνιών, επιβάλλονται με «όρους» εξωτερικής εμφάνισης.

Οι «όροι» αυτοί παραλλάσσονται τακτικά χάρη στην εξέλιξη της βιομηχανίας της μόδας και των προϊόντων ομορφιάς που λειτουργεί μεθοδικά:

Δεδομένου του γεγονότος ότι η γυναικεία ψυχολογία έχει τους κανόνες της, η σκόπιμη προβολή «του μύθου της ομορφιάς»[23] μέσα από προκαθορισμένα πρότυπα, καλλιεργεί το έδαφος στο οποίο γεννιέται και εδραιώνεται η κουλτούρα των εγχειρήσεων.[24]

Άνδρες και γυναίκες καταφεύγουν στην επιλογή των επεμβάσεων κοσμητικής, αισθητικής χειρουργικής προκειμένου να ανταποκριθούν στα πρότυπα του ωραίου[25] και επιθυμητού που προβάλει η κοινωνία[26] και απέχουν από το ευρύ νόημα που θα πρέπει να αποκτά το βλέπειν, δηλαδή τόσο της αισθητής και της νοητής ομορφιάς. Πρότυπα που σχετίζονται με την βελτίωση της θέσης στο χώρο εργασίας, την επαγγελματική καταξίωση, τη δημοφιλία, τις διαπροσωπικές σχέσεις.  Όλες οι παραπάνω παράμετροι είναι άμεσα συνυφασμένες με την ψυχική υγεία του ατόμου.

Στην ύστερη νεωτερικότητα, το άτομο καλείται να αντιμετωπίσει έναν σημαντικά αυξανόμενο αριθμό επιλογών, χωρίς την ασφάλεια των παραδοσιακών κανόνων και συλλογικών βεβαιοτήτων. Συνεπώς, όπως υποστηρίζει ο Giddens[27], ο άνθρωπος είναι υποχρεωμένος να κατασκευάσει τον δικό του τρόπο ζωής, τη δική του ταυτότητα, άρα να προχωρήσει σε μια αναστοχαστική αντίληψη του εαυτού, σύμφωνα με την οποία το σώμα, σε αυτή τη συνεχώς αναπτυσσόμενη καταναλωτική κουλτούρα προσφέρεται ως σχεδίασμα στις νέες τεχνολογίες και τεχνικές (όπως είναι η πλαστική χειρουργική), η διάθεσή του όμως αφορά στην ταυτότητα του καθένα.

Η συγκεκριμένη προσέγγιση του Giddens, αναδεικνύει τον κεντρικό ρόλο του ανθρώπου στην κατασκευή της ταυτότητάς του, αποδίδοντας παράλληλα τις αιτίες των επιθυμητών επεμβάσεων στο σώμα, σε λόγους που αφορούν στην καταναλωτική κοινωνία, η οποία κατανοεί την έννοια της προσωπικής ανάπτυξης, από την άποψη της επίδειξης του εαυτού[28].

Επιπρόσθετα, σε μια κοινωνία που κυριαρχεί η αίσθηση της επικινδυνότητας και της αβεβαιότητας, το σώμα συνιστά  τον ασφαλή χώρο, στον οποίο, όπως υποστηρίζει ο Shilling, τα άτομα έχουν τη δυνατότητα να ασκούν τον έλεγχο με την υπόμνηση ότι η επένδυση στο σώμα έχει και τα όριά της.[29]

Κατά τον Shilling, αν κάποιος αισθάνεται αδύναμος ως προς την άσκηση επιρροής μέσα σε μια ολοένα και περισσότερο σύνθετη κοινωνία, μπορεί να ασκήσει κάποιο έλεγχο πάνω στο σχήμα, το μέγεθος και την εμφάνιση του σώματός του.

Όμως αυτή η ατομική διάσταση και ερμηνεία που δίδεται για τη διάθεση του σώματος δεν εξαρτάται μόνο από την ανθρώπινη βούληση. Είναι άμεσα συνυφασμένη με το πολιτιστικό και κοινωνικό πεδίο στο οποίο το άτομο δραστηριοποιείται. Σε αυτά τα πλαίσια, το σώμα θεωρείται ένα κοινωνικό κατασκεύασμα που αναπαράγει τον κυρίαρχο τρόπο σκέψης και λειτουργίας της κοινωνίας.

Διότι ο τρόπος με τον οποίο κάποιος προσλαμβάνει, κατανοεί, και διαχειρίζεται το σώμα στις κοινωνικές σχέσεις θεωρείται το αποτέλεσμα μιας κοινωνικής διαδικασίας. Οι παραπάνω απόψεις, απηχούν τις σκέψεις του MichelFoucault για τον έλεγχο του σώματος όπως περιγράφονται στο θεωρητικό μοντέλο της κοινωνικής κατασκευής.

Κι όπως στο ζήτημα της φυλακής[30] η συνεχής εποπτεία -δια της εξατομικευμένης ποινικής μεταχείρισης που επιβάλλονταν στον εγκληματία με την συμβολή των γιατρών, των ψυχολόγων και άλλων ειδικοτήτων- αποσκοπούσε στο να επιτύχει την «αναμόρφωσή» του και την ένταξή του στην «κανονικότητα» της κοινωνικής ζωής με απώτερο σκοπό την επιτήρηση της σκέψης, έτσι και στα Μέσα Ενημέρωσης και Κοινωνικής Δικτύωσης η επιτήρηση της σκέψης πραγματοποιείται μέσα από ένα υπολανθάνον έλεγχο που εφαρμόζεται ως «τεχνική πειθαρχίας» στα άτομα και εξαπλώνεται και στην ιδεολογία που επικυριαρχεί σχετικά με την κανονικότητα του σώματος.  Το επιβεβλημένο πρότυπο,  «το πειθήνιο σώμα», είναι αποτέλεσμα της πολιτικής καταναγκασμού που συνίσταται στην επεξεργασία του σώματος από τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης που συνιστούν μια «μηχανική εξουσίας» λόγω των τεχνικών που αναπτύσσουν, κατασκευάζοντας πειθαρχημένα σώματα.

Οι αλλαγές στα συστήματα σκέψεις όμως-όπως περιγράφονται από τον Foucault- δεν περιορίζονται μόνο στον ποινικό εγκλεισμό, βρίσκουν-κατά τον ίδιο- το αποκορύφωμά τους στη σύγχρονη δυτική ιατρική. Στο έργο του «Η γέννηση της κλινικής»[31] επιχειρεί μια θεωρητική προσέγγιση για το σώμα. Μέσα από το ιατρικό βλέμμα και την αυξημένη χρήση των τεχνικοεπιστημονικών μέσων, η αναπαράσταση του σώματος γίνεται πιο αφηρημένη. Σύμφωνα με τον Foucault είναι οι παρατηρήσεις του γιατρού που δίνουν ανοχή στις διαδικασίες της ασθένειας, είναι το ιατρικό βλέμμα που τις δομεί, που οδηγεί στην οπτικοποίηση των παθολογιών και των ψυχικών ασθενειών. Το σώμα μετατρέπεται σε μια οντότητα η οποία βρίσκεται κάτω από το βλέμμα του γιατρού, πάνω στο οποίο ο ίδιος έχει εξουσία[32].

Συνεπώς, το σώμα παράγεται από την επιστήμη και γίνεται αντικείμενο διαχείρισής της. Για το λόγο αυτό, η σύγχρονη ιατρική κατατάσσεται σε εστία άσκησης της εξουσίας καθώς εφαρμόζει «τεχνικές πειθαρχίας» για τον πειθήνιο σώμα.  Παράλληλα, το πειθήνιο σώμα – ως κοινωνικό κατασκεύασμα των ΜΚΔ, όπως αναλυτικότερα περιγράφηκε παραπάνω- αναπαράγει τον κυρίαρχο τρόπο σκέψης και λειτουργίας της κοινωνίας[33].

Η συναισθηματική αντίδραση του κοινού-κυρίως των εφήβων και νεαρών -απέναντι στα προκατασκευασμένα κοινωνικά πρότυπα για το σώμα, έχει ως συνέπεια την εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς λόγω της πρόκληση άγχους, ή ανησυχίας απέναντι στους άμεσους στόχους που θέτουν, όπως είναι για παράδειγμα οι διαπροσωπικές σχέσεις, η δημοφιλία, η απόκτηση εργασίας[34].

Η ευθυγράμμιση με τα αποδεκτά πρότυπα ως προς τα κάλλος και την εμφάνιση, οδηγεί το κοινό των ΜΚΔ στην αναζήτηση των γιατρών της κοσμητικής-αισθητικής χειρουργικής που θα συμβάλλουν με τις επεμβάσεις τους, στη βελτίωση του σωματικού ελαττώματος («ελαττώματος» σύμφωνα με τις ισχύουσες αντιλήψεις). Παράλληλα με την βελτίωση του ελαττώματος, συντελείται μία ακόμη σημαντικότερη, αλλαγή: η μείωση του ψυχικού τραύματος, -που καλλιεργείται από την παιδική ηλικία στον μελλοντικό ασθενή- λόγω της έντονης συναισθηματικής  αντίδρασης, και του θυμού του για τις επικρίσεις και τα δυσμενή σχόλια που δέχθηκε βάσει αυτού ή συνεχίζει να αντιμετωπίζει.

Αποτέλεσμα του θυμού-ως κρίσιμης συναισθηματικής αντίδρασης- είναι η αύξηση του ψυχικού τραύματος του ασθενούς, που ξεκινά από την παιδική του ηλικία, η καλλιέργεια μιας έντονης επιθυμίας αντανακλαστικής αντίδρασης, που ενεργοποιεί το άτομο για να  περάσει τελικά στην επικίνδυνα αντικοινωνική δράση.[35]

Συνεπώς, η χειρουργική επέμβαση κοσμητικής ιατρικής δεν αποτελεί μια απλή διαδικασία διόρθωσης του σωματικού ελαττώματος για τον μελλοντικό ασθενή, αλλά μια προσωπική επιλογή με διττό σκοπό: αφενός να εναρμονιστεί με τα αποδεκτά κοινωνικά πρότυπα και αφετέρου να επουλωθούν οι «ουλές», οι χαρακιές της ψυχής.

  1. Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης ως δυνητικά επικίνδυνα εργαλεία.

Στην παραπάνω ενότητα παρουσιάστηκαν και αναλύθηκαν οι λόγοι για τους οποίους τα ΜΚΔ αποτελούν σημαντική ευκαιρία προβολής για τους πλαστικούς χειρουργούς. Στη θετική τους αποτίμηση έρχονται να προστεθούν δύο ακόμη επιχειρήματα: (α) η επιστημονική συνεισφορά του διαλόγου που αναπτύσσεται στις ηλεκτρονικές πλατφόρμες σχετικά με εξειδικευμένες εγχειρήσεις στο χώρο της χειρουργικής -όπως οι βαριατρικές επεμβάσεις[36], η μικροχειρουργική- που συνιστά βήμα εξέλιξης και προόδου στην ακαδημαϊκή κοινότητα και (β) η αξιοποίηση των ΜΚΔ ως εργαλείου έρευνας μέσω του οποίου συλλέγεται και αξιολογείται υλικό σχετικά με την πραγματοποίηση χειρουργικών επεμβάσεων κοσμητικής ιατρικής (της ρινοπλαστικής για παράδειγμα) και της επίδρασής τους στον ψυχισμό των ασθενών.

Παρά τα θετικά τους αποτελέσματα όμως, τα ΜΚΔ μπορούν να μετατραπούν σε δυνητικά επικίνδυνα εργαλεία καθώς:

Παρατηρούνται περιπτώσεις σπουδαστών ιατρικής, που αναρτούν απόρρητες πληροφορίες σχετικά με μια επέμβαση κοσμητικής ιατρικής[37].

Παραβιάζεται η προστασία της ιδιωτικής ζωής των ασθενών[38]. Ιδίως στην πλαστική χειρουργική, όπου οι φωτογραφίες πριν και μετά την επέμβαση είναι κρίσιμα εργαλεία marketing, αλλά ταυτόχρονα μπορούν να αποτελέσουν αιτία προσφυγών στη δικαιοσύνη[39], αν ληφθούν με παράνομο τρόπο ή αναρτηθούν χωρίς την συγκατάθεση των ασθενών[40].

Με τις σύγχρονες εφαρμογές, οι ηλεκτρονικές αναρτήσεις είναι πολύ εύκολο να αναπαραχθούν. Η χρήση ενός πλήκτρου στον Η/Υ δύναται να οδηγήσει στην καταστροφική παραβίαση εμπιστευτικού υλικού[41].

Ένας τομέας που εμπνέει ανησυχία είναι η διατήρηση της εμπιστευτικότητας στην εποχή των online εργαλείων δικτύωσης. Απαραίτητο στοιχείο για την αποτροπή κάθε παραβίασης αποτελεί η επανεξέταση όλων των πληροφοριών που διαμοιράζονται μέσω των ΜΚΔ[42]. Σύμφωνα με στοιχεία που είναι μέχρι στιγμής διαθέσιμα στην επιστημονική κοινότητα, δεν υπάρχει καμία αναφορά (στις ΗΠΑ) για την άσκηση κακής πρακτικής από γιατρό που συμμετέχει στην τηλεϊατρική. Ωστόσο ζητούμενο παραμένει, ο καθορισμός ορίων στη σχέση γιατρού- ασθενούς με την ταυτόχρονη υπόμνηση ότι στο προσωπικό προφίλ ενός ιατρού σε ένα ΜΚΔ είναι αντιδεοντολογική και αντίκειται στους Κανόνες των Κωδίκων Ιατρικής Δεοντολογίας, η δημοσίευση πληροφοριών και βιντεοσκοπημένου υλικού από μία επέμβαση (συγκαλυμμένη διαφήμιση) ή απαντήσεων -στο προσωπικό ή επαγγελματικό προφίλ- σε ερωτήματα που σχετίζονται με την πραγματοποίηση μιας επέμβασης και τους τυχόν κινδύνους που περικλείει[43].

Στις ΗΠΑ[44] σύμφωνα με την πλούσια περιπτωσιολογία των  αντίστοιχων δικαστικών αποφάσεων, τα ΜΚΔ κατατάσσονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: (α) Στους παθητικούς χώρους (passive sites) που επιδιώκουν να είναι ενημερωτικoί και (β) στις ενεργές τοποθεσίες (active sites), στις οποίες παρέχονται ειδικές ιατρικές συμβουλές. Σε αυτές δομείται η σχέση γιατρού-ασθενούς και εξ αυτού του λόγου θεωρούνται εμπορικές. Οι ενεργές τοποθεσίες, είναι εκείνες που εκθέτουν το γιατρό και ενδέχεται να οδηγήσουν σε δικαστικές διαμάχες. Εξ ορισμού όμως, οι διαδραστικές τοποθεσίες, δημιουργούν διαπροσωπικές σχέσεις. Για το λόγο αυτό έχει προταθεί από τις αντίστοιχες επαγγελματικές ενώσεις[45]  της κοσμητικής ιατρικής, να αποσαφηνίζεται από τους γιατρούς-στους σχετικούς ιστότοπους- ότι οι παρεχόμενες πληροφορίες είναι εκπαιδευτικές, δεν αποτελούν ιατρική συμβουλή ώστε να μην δημιουργούνται διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ γιατρού και ασθενούς.

  1. Οι συστηματικές παραβιάσεις του ιατρικού απορρήτου μέσω των ΜΚΔ.

5.1. Η παραβίαση του ιατρικού απορρήτου.

Η έννοια του ιατρικού απορρήτου συνίσταται στην πληροφορία που αφορά σε θέματα υγείας προσώπου και έχει τον χαρακτήρα μυστικότητας[46].

Στον χώρο των Μέσων Κοινωνικής δικτύωσης η απλή παραβίαση του ιατρικού απορρήτου σχετίζεται με την σκόπιμη αποκάλυψη από τον ιατρό ή το ιατρικό προσωπικό- των ιδιωτικών απορρήτων τα οποία οι ασθενείς εμπιστεύθηκαν στο γιατρό τους ή προέκυψαν κατά τη διάρκεια της ιατρικής σχέσης που αναπτύχθηκε μεταξύ των δύο πλευρών.

Ουσιαστικά πρόκειται για παραβίαση των ιατρικών απορρήτων, η οποία συντελείται με την παραβίαση προσωπικών δεδομένων, που βρίσκουν νομικό καταφύγιο στον σχετικό νόμο για την προστασία δεδομένων (ν.2472/1997). Επειδή η παραβίαση των ευαίσθητων (όπως χαρακτηρίζονται τα δεδομένα υγείας) προσωπικών δεδομένων των ασθενών γίνεται ή από γιατρούς ή από τρίτους, συνίσταται παραβίαση του δικαιώματος στον πληροφοριακό αυτοκαθορισμό[47], καθώς οι πολίτες οφείλουν να γνωρίζουν τις πληροφορίες που διαχέονται στους σχετικούς ιστότοπους, σχετικά με την υγεία τους.

Η γενική απαγόρευση επεξεργασίας ευαίσθητων δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, στα οποία περιλαμβάνονται και τα δεδομένα υγείας, διατηρείται στον Γενικό Κανονισμό για την Προστασία Προσωπικών Δεδομένων, (ΕΕ) 2016/679 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 27ης Απριλίου 2016[48], με το άρθρο 9 παρ. 1, όπου υιοθετείται ο όρος δεδομένα ειδικών κατηγοριών. Ομοίως, η ίδια απαγόρευση προβλέπεται στην παράγραφο1 του άρθρου 9 του Ν. 4624/2019 (Φ.Ε.Κ. Α΄ 137/29.08.2019),  που επικύρωσε την λήψη μέτρων εφαρμογής του Κανονισμού 2016/679 (ΓΚΠΔ/GDPR).

Η αναγκαιότητα της απαγόρευσης επεξεργασίας, των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα επισημαίνεται και στην αιτιολογική έκθεση του νέου Ν. 4624/2019, όπου, αφού σημειώνεται ότι οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις και η παγκοσμιοποίηση δημιούργησαν νέες προκλήσεις για την προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, επισημαίνεται ότι η τεχνολογία επιτρέπει τόσο σε ιδιωτικές επιχειρήσεις όσο και σε δημόσιες αρχές, να κάνουν χρήση δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα σε πρωτοφανή κλίμακα για την επιδίωξη των δραστηριοτήτων τους.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτούν, για την υπό εξέταση περίπτωση, δύο έννοιες:

Α. Η έννοια του «αρχείου». Ως αρχείο  δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα στις επεμβάσεις πλαστικής – κοσμητικής χειρουργικής, θεωρείται το σύνολο των προσωπικών δεδομένων τα οποία αποτελούν ή μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο επεξεργασίας και τηρούνται από το φυσικό πρόσωπο, δηλ. το γιατρό.

Ομοίως, κατά τα διαλαμβανόμενα στις διατάξεις της παρ. 2 του άρθρου 18 του Ν. 347/2006, ως «αρχείο δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα», νοείται κάθε διαρθρωμένο σύνολο δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, τα οποία είναι προσιτά με γνώμονα συγκεκριμένα κριτήρια.

Στην έννοια του αρχείου εντάσσεται η δημιουργία ή συλλογή βιντεοσκοπημένων ιατρικών ευρημάτων, κατά την παράγραφο 1 του άρθρου 3 του ν. 2472/1997. Τα συγκεκριμένα ευρήματα παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στις επεμβάσεις κοσμητικής χειρουργικής, καθώς δημοσιεύεται και αναπαράγεται υλικό από τις εγχειρήσεις στους σχετικούς ιατρικούς ιστότοπους με σκοπό να κατασταθούν γνωστά τα αποτελέσματα της εργασίας του γιατρού, παραβλέποντας την συγκατάθεση των ασθενών που έχει δοθεί για στοιχεία που αφορούν –μόνο-στην διατήρηση του ιατρικού του φακέλου[49].

Β. «Αποδέκτης» του αρχείου είναι το φυσικό ή το νομικό πρόσωπο ή η δημόσια αρχή ή υπηρεσία ή οποισδήποτε άλλος οργανισμός, στον οποίο ανακοινώνονται ή μεταδίδονται τα δεδομένα, ανεξαρτήτως αν πρόκειται για τρίτο ή όχι.

Οι συγκεκριμένες παραβιάσεις αφορούν κυρίως την ανακοίνωση ή εκμετάλλευση των δεδομένων του αρχείου. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση μιας αμερικανίδας που επιθυμούσε την αφαίρεση μαστού, λόγω των ισχυρών πόνων που ένοιωθε στην πλάτη και την μέση, από το βάρος. Κριτήριο επιλογής πλαστικού χειρουργού, αποτέλεσαν για την ίδια, οι 10.000 υποστηρικτές που διατηρούσε ο γιατρός στον οποίο απευθύνθηκε και τον ακολουθούσαν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο dr. Mayer, της ζήτησε και έλαβε την συγκατάθεση της ασθενούς να αποκτήσει φωτογραφικό υλικό και βίντεο από την εγχειρητική πορεία, προκειμένου να το αξιοποιήσει για εκπαιδευτικούς σκοπούς στο Snapchat. Όταν το βράδυ, η ασθενής επέστρεψε στο σπίτι και έκανε μια πρώτη διερεύνηση στο Snapchat, εντόπισε σοκαρισμένη το συγκεκριμένο βίντεο, το οποίο δημοσιεύτηκε με κάθε λεπτομέρεια. Σε σχετική συζήτηση, κατά την επόμενη ημέρα με τον χειρουργό, του εξήγησε ότι δεν έδωσε τη συγκατάθεσή της για τη δημοσιοποίηση του βίντεο στο ευρύ κοινό[50], αλλά για λόγους εκπαιδευτικούς, τους οποίους ο γιατρός αρχικά προέβαλε.

Σε αυτές τις συμπεριφορές[51], διακρίνονται κατάφορες παραβιάσεις των κανόνων συμπεριφοράς του Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας, όπως περιγράφεται στο άρθρο 13 του Ν. 3418/2005 (ΚΙΔ).

Το ιατρικό απόρρητο απολαμβάνει της μέγιστης προστασίας του κράτους, καθώς το έννομο αγαθό το οποίο διακυβεύεται είναι εκείνο της υγείας. Προστατεύεται ως στοιχείο της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, κατά το άρθρο 9 του Συντάγματος, διότι με την αποκάλυψη σε τρίτους θεμάτων υγείας είναι δυνατό να συσχετιστούν αρκετές αρνητικές επιπτώσεις στη ζωή του ασθενούς.

Στην πλειοψηφία των εννόμων τάξεων, εξακολουθεί να προστατεύεται  το ιατρικό απόρρητο, με την έννοια ότι προστατεύεται όχι μόνο το ιδιωτικό απόρρητο, αλλά και η εμπιστοσύνη του κοινού στο ιατρικό επάγγελμα, δεδομένου ότι με τον τρόπο αυτό εξυπηρετείται το δημόσιο συμφέρον της υγείας των ανθρώπων.

Η σκόπιμη παραβίαση των ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, όπως η ηλεκτρονική επεξεργασία υλικού που ελήφθη στα πλαίσια μιας επέμβασης για εκπαιδευτικούς σκοπούς[52] και στη συνέχεια δημοσιεύτηκε, συνιστά αξιόποινη συμπεριφορά που τιμωρείται από την ελληνική έννομη τάξη, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 371 του ΠΚ περί παραβίασης της επαγγελματικής εχεμύθειας, ενώ το προβλεπόμενο πλαίσιο ποινής είναι φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους έως πέντε χρόνια, προβλέπεται δε και χρηματική ποινή.

Η συλλογή και επεξεργασία των δεδομένων υγείας στο πεδίο της πλαστικής-κοσμητικής χειρουργικής, υπόκειται σε απαγορεύσεις (απαγόρευση δευτερεύουσας χρήσης), σε μείζονες ουσιαστικές και διαδικαστικές εγγυήσεις και διέπεται από τις αρχές της αναλογικότητας, της αναγκαιότητας και της προσφορότητας[53].

5.2. Τα νομικά ζητήματα της ιατρικής διαφήμισης και της συναίνεσης του ασθενούς.

Το ζήτημα της απαγόρευσης της ιατρικής διαφήμισης προβλέπεται για τον Έλληνα νομοθέτη, στη διάταξη του άρθρου 6 του ν. 2194/1994, και στο άρθρο 15 του π.δ. 84/2001, από τον συνδυασμό των οποίων προκύπτει ότι απαγορεύεται με οποιονδήποτε τρόπο,  η διαφήμιση και προβολή των φορέων παροχής υπηρεσιών υγείας.

Δεσμευτικές διατάξεις για την ιατρική διαφήμιση, περιέχονται και στον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας (ΚΙΔ)[54]. Έτσι, στο άρθρο 17 του ΚΙΔ απαγορεύεται ρητά, τόσο η προσωπική διαφήμιση όσο και η συστηματική δημόσια παρουσία και αναφορά του ονόματος γιατρού είτε αυτή γίνεται άμεσα είτε γίνεται έμμεσα. Οι περιορισμοί εκτείνονται και στο χώρο της ιατρικής διαδικτυακής διαφήμισης, δεδομένων των κινδύνων που παρουσιάζονται λόγω της ελεύθερης πρόσβασης που παρέχεται σε μεγάλο αριθμό προσώπων[55]. Οι ρυθμίσεις και οριοθετήσεις για την ιατρική διαφήμιση στο διαδίκτυο, στεγάζονται στο άρθρο 18 του ΚΙΔ, σύμφωνα με το οποίο: «το όνομα, η επωνυμία ή ο τίτλος που επιλέγει ο γιατρός για την ιστοσελίδα του ή την ηλεκτρονική του διεύθυνση πρέπει να συνάδουν με την επαγγελματική του ευπρέπεια και αξιοπρέπεια και να ανταποκρίνονται στις πραγματικά παρεχόμενες υπηρεσίες.(…) [56]4. Οι πληροφορίες που παρέχονται στην ιστοσελίδα πρέπει να είναι ακριβείς, αντικειμενικές, κατανοητές και σύμφωνες με τον παρόντα Κώδικα. Σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να οδηγούν σε παραπλάνηση του κοινού (…  ).

Η βούληση του νομοθέτη κατά την θεσμοθέτηση της, ως άνω, αναφερόμενης διάταξης όπως περιγράφεται στην αιτιολογική έκθεση του Ν. 3418/ 2005, είναι να περιφρουρηθεί η αξιοπρέπεια του ιατρού, και να μην μετατρέπεται η παροχή ιατρικής υπηρεσίας σε προσφορά καταναλωτικού προϊόντος και ταυτόχρονα να μην παραπληροφορείται ο πολίτης.»

Ζήτημα συγκεκαλυμμένης διαφήμισης προκύπτει επίσης, στις περιπτώσεις που οι πλαστικοί χειρουργοί δημοσιεύουν φωτογραφίες και βίντεο από μία επέμβαση[57]. Πρόκειται για αρχειακό υλικό –ή ενεργό υλικό που προβάλλεται κατά τη διάρκεια της επέμβασης- το οποίο λήφθηκε με νόμιμο τρόπο, καθώς ο ασθενής συναίνεσε προηγουμένως για την απόκτησή του, δίνοντας την γραπτή του συγκατάθεση, κατά το άρθρο 12 του Ν.3418/2005, (του Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας).[58] Οι συγκεκριμένες επεμβάσεις, αποτελούν «ειδικές επεμβάσεις», κατά την παράγραφο 3 του άρθρου 11 του ίδιου νόμου, συνεπώς πρέπει να καταβάλλεται ιδιαίτερη προσοχή ως προς την ενημέρωση του ασθενούς. Το γεγονός ότι ο ασθενής έχει το δικαίωμα να διαθέσει τη ζωή του όπως επιθυμεί[59], δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι επιθυμεί και τη θεατότητα των προσωπικών του στιγμών, όπως συμβαίνει στις περιπτώσεις των χειρουργικών επεμβάσεων.

Η αξιοποίηση του συγκεκριμένου υλικού αφενός για την προσέλκυση μεγαλύτερου αριθμού ασθενών και αφετέρου για την ενίσχυση της επαγγελματικής αξιοπιστίας των γιατρών, διαταράσσει τις σχέσεις ιατρού-ασθενή, συνθλίβει το προστατευτικό καθήκον του χειρουργού προς τον ασθενή. Συχνά, το φαινόμενο αυτό μπορεί να χαρακτηριστεί ως συγκαλυμμένη διαφήμιση[60]. Είναι λοιπόν ζωτικής σημασίας στοιχείο, για τους πλαστικούς χειρούργους που χρησιμοποιούν εικόνες ή βίντεο των ασθενών τους να διευκολύνουν την πλήρη ενημέρωση της συγκατάθεσης, να εξετάσουν ενδελεχώς το πλαίσιο χρήσης του αρχείου και να θέσουν ως πρόταγμα  το συμφέρον των ασθενών[61].

 Ως προκρίνουσα λύση στα προβλήματα δημοσιοποίησης στοιχείων της ιδιωτικής ζωής των ασθενών που υποβάλλονται σε επεμβάσεις κοσμητικής ιατρικής, προβάλλεται η έκφραση συγνώμης από την πλευρά του ιατρού και η αφαίρεση του φωτογραφικού και βιντεοσκοπημένου υλικού από τα ΜΚΔ όπου και  φιλοξενήθηκε.

Η συγκεκριμένη απαίτηση του ασθενούς, θεμελιώνει το δικαίωμα στην ψηφιακή λήθη[62], το δικαίωμα δηλαδή του υποκειμένου των δεδομένων να ζητήσει τη διαγραφή ή το κλείδωμα των δεδομένων, βάσει του ευαίσθητου χαρακτήρα των πληροφοριών[63]. Πρόκειται για δικαίωμα που κατοχυρώνεται στο άρθρο 17 του Γ.Κ.Π.Δ. και περιλαμβάνει περιπτώσεις που αφορούν στο σύνολο των ΜΚΔ, αλλά και κάθε διαδικτυακή υπηρεσία και αποτελεί ασφαλιστική δικλείδα για την προστασία της ιδιωτικότητας.

Ουσιαστικά, ο χρήστης των ΜΚΔ –στην προκειμένη περίπτωση ο ιατρός- μπορεί να προβεί στη διαγραφή του επίμαχου περιεχομένου, το οποίο όμως, δεν εξαφανίζεται ποτέ πραγματικά από τον κυβερνοχώρο.

  1. Επίλογος

Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης σύμφυτα με τον σύγχρονο τρόπο ζωής,  δημιουργούν ισχυρές σχέσεις προβολής και ανάδειξης στο επαγγελματικό πεδίο της πλαστικής χειρουργικής. Οι συγκεκριμένοι δεσμοί δεν είναι ανέφελοι, καθώς προκύπτουν σημαντικά ζητήματα προστασίας της ιδιωτικότητας των ασθενών.

Στη σχέση δικαίου και τεχνολογίας, τα όρια ομαλής διατήρησής της, οφείλουν να είναι ξεκάθαρα. Τούτο μπορεί να επιτευχθεί με την ικανοποίηση της αξίωσης περί ιδιωτικότητας που απαντάται στο εθνικό και ενωσιακό δίκαιο[64]. Επίσης, απαιτείται η υιοθέτηση Κώδικα Δεοντολογίας, στον οποίο θα προβλέπεται η απόκτηση της συγκατάθεσης των ασθενών ειδικά για τα ΜΚΔ, θα ορίζεται το πλαίσιο της παρουσίας των πλαστικών χειρουργών σε αυτά, ώστε να ενισχύεται ο επαγγελματισμός και η αξιοπιστία τους. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να επισημαίνονται εξαρχής οι ενδεχόμενοι κίνδυνοι που προκύπτουν από την δημοσίευση βιντεοσκοπημένου υλικού, καθώς το ηλεκτρονικό αποτύπωμα, μπορεί παραμείνει στις αρχειοθετημένες σελίδες, παρά τις ενέργειες για τη διαγραφή ή την κατάργησή του.

Επιπρόσθετα, κρίνεται επιβεβλημένη η ανάγκη εισαγωγής περιορισμών  στην ιατρική διαφήμιση, που θα ισορροπούν μεταξύ της εξασφάλισης της ελευθερίας της άσκησης της οικονομικής δραστηριότητας και της προστασίας της υγείας των ασθενών.

Της Βασιλικής Κ. Θεολόγη, Διδάκτορος Εγκληματολογίας Νομικής Σχολής Δ.Π.Θ, Ειδικής Επιστήμονος του Τομέα Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών της Νομικής Σχολής Δ.Π.Θ.

[1] Βλ. σχετ., Jejurikar SS, Rovak JM, Kuzon WM Jr, et al.(2002),  «Evaluation of plastic surgery information on the Internet», Ann Plast Surg., (49), σελ. 460–465, Gordon JB, Barot LR, Fahey AL, et al.(2001), «The Internet as a source of information on breast augmentation», Plast Reconstr. Surg.(107), σελ. 171-176.

[2] Βλ. ενδεικτ, Javed Μ., Wilson-Jones Ν., (2014), «Facebook Platform as the Social Business and Marketing Model for Cosmetic Surgery: An Online Study», διαθέσιμο σε: www.wjps.ir /Vol.3/No.1, σελ. 68-69.

[3] Βλ. σχετ., McEvenue G., Copeland A., Devon K.M., Semple J.L., (2016),  “How Social Are We? A Cross-Sectional Study of the Website Presence and Social Media Activity of Canadian Plastic Surgeons,” Aesthet Surg J, 36 (9)., Brown J., Ryan C., Harris A., (2014), “How doctors view and use social media: a national survey,” J Med Internet Res, 16 (12). 267, Vardanian AJ, Kusnezov N, Im DD, Lee JC, Jarrahy R.(2013),  «Social media use and impact on plastic surgery practice»,  Plast Reconstr Surg (131) σελ. 1184-1193, ομοίως, Lu C-J. (2012), «Accidental discovery of information on the user-defined social web: A mixed-method study». University of Pittsburgh, σελ. 191.

[4] Βλ. σχετ.,  Naftali Y.,  Samuel Duek O., Rafaeli S. , Ullmann Y., (2018) “Plastic Surgery Faces the Web: Analysis of the Popular Social Media for Plastic Surgeons”, PRS Global Open., σελ.1-7.

[5] Βλ. σχετ., Mabvuure NT, Rodrigues J, Klimach S, Nduka C. (2014), «A cross-sectional study of the presence of United Kingdom (UK) plastic surgeons on social media.», J. Plast. Reconstr. Aesthet. Surg. ( 67), σελ.  362–367.

[6] Βλ. σχετ., Branford OA, Kamali P, Rohrich RJ, et al. (2016), «Plastic Surgery.», Plast Reconstr Surg., 138(6), σελ. 1354-1365.

[7] Βλ. σχετ., Nerini A, Matera C, Stefanile C., (2014) «Psychosocial predictors in consideration of cosmetic surgery among women.» AestheticPlast Surg. ;38 (2), σελ. 461-466., ομοίως, Tilt A, Mermel C, Conrad C., (2015), «How surgical residents use social media. Surgery», 150(1), σελ. 5-6.

[8] Βλ. σχετ., Vardanian AJ, Kusnezov N, Im DD, Lee JC, Jarrahy R. (2013), «Social media use and impact on plastic surgery practice», Plast Reconstr Surg.;131 (5), σελ. 1184-1193.

[9] Βλ. σχετ.,  Chang JB, Woo SL, Cederna PS.  (2015), «Worth the “Likes”? The use of Facebook among plastic surgeons and its perceived impact.» Plast Reconstr Surg. 135(5), σελ.909e-918e., ομοίως, Eysenbach G., (2011) “Can tweets predict citations? Metrics of social impact based on Twitter and correlation with traditional metrics of scientific impact,” J Med Internet Res, 13 (4), Chang JB, Woo SL, Cederna PS. (2015), «Worth the “Likes”? The use of Facebook among plastic surgeons and its perceived impact.», Plast Reconstr Surg. 135(5):909e-918e

[10] Βλ. σχετ., Camp SM, Mills Dc (2012), 2nd. «The marriage of plastic surgery, and social media: a relationship to last a lifetime.» Aesthet Surg J. 32(3), σελ. 349-351, ομοίως Wheeler CK, Said H, Prucz R, Rodrich RJ, Mathes DW., (2011) «Social media in plastic surgery practices: emerging trends in North America.» Aesthetic Surg J (31), σελ.435-441. Koch Ca, Larrabee WF Jr.(2013), « Patient privacy, photographs, and publication.» JAMA Facial Plast Surg., 15(5), σελ.335-336

[11] Βλ. σχετ., Lu J- Nigam M- Song Dh. (2017), “Discussion: the ethics of sharing plastic surgery videos on social media”,  Plast Reconstr Surg., 140(4), σελ.840-841.

[12] Βλ. σχετ. Montemurro P, Porcnik A, Hedιn P, Otte M. (2015), «The influence of social media and easily accessible online information on the aesthetic plastic surgery practice: literature, review and our own experience.» Aesthetic Plast Surg, 39 (2), σελ. 270-277.

[13] Βλ. σχετ., Yamout SZ, Glick ZA, Lind DS, Monson RA, Glick PL. (2011), «Using social media to enhance surgeon and patient education and communication». Bull Am Coll Surg, .96(7), σελ. 7-15.

[14] Βλ. σχετ., Reissis D, Shiatis A, Nikkhah D. (2017), “Advertising on social media: the plastic surgeon’s prerogative”. Aesthet Surg J.;37(1): NP1-NP2.

[15] Βλ. σχετ., Wong W., Gupta Sc (2011) Plastic surgery marketing in a generation of “tweeting.” Aesthetic Surg J , (31) σελ.972-976.

[16] Η ιδιαίτερη σημασία που αποδίδουν οι γιατροί στα ΜΚΔ αποτυπώνεται στα ευρήματα μίας έρευνας  που πραγματοποιήθηκε τον Σεπτέμβριο του 2016 και ολοκληρώθηκε τον Δεκέμβριο του 2016 από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Georgetown. Το σχετικό ερωτηματολόγιο –που περιείχε 16 ερωτήσεις κλειστού τύπου- απεστάλη ηλεκτρονικά σε 6.136 μέλη του ASPS προς τα μέλη της American Society of Plastic Surgeons (ASPS). Απήντησαν συνολικά 454 (ποσοστό 7,9%) πλαστικοί χειρουργοί που δραστηριοποιούνταν κυρίως στην αισθητική/ κοσμητική ιατρική, εκ των οποίων η πλειοψηφία αποκρίθηκε ότι διαθέτει ενεργό επαγγελματικό λογαριασμό στα ΜΚΔ (ποσοστό 61,9% ) ή είναι πιθανό να διαθέτει επαγγελματικό λογαριασμό. (79,4%). Σημαντικό καθίσταται το γεγονός ότι, οι χειρούργοι που δεν είχαν πανεπιστημιακοί ιδιότητα, ήταν πιθανότερο να διατηρούν ενεργό επαγγελματικό λογαριασμό στα ΜΚΔ (71,9%) σε σύγκριση με τους πανεπιστημιακούς χειρουργούς (29,5%). Η διαφοροποίηση αυτή εμφαίνεται και στις στάσεις και αντιλήψεις τους για τα ΜΚΔ, καθώς οι πλαστικοί χειρουργικοί υποστήριζαν τον θετικό αντίκτυπο των ΜΚΔ στην εργασία τους (ευρύτερη διάδοση, αναγνωρισιμότητα, επικοινωνία των ασθενών) ( ποσοστό 48,9%) σε σύγκριση με τους ακαδημαϊκούς χειρουργούς που επεσήμαναν τον αρνητικό τους αντίκτυπο στην εικόνα και τη δράση του γιατρού (49,3%). Αναλυτικότερα σε:  Economides J, Fan K., and Pittman T, (2018), «An Analysis of Plastic Surgeons’ Social Media Use and Perceptions», Aesthetic Surgery Journal, σελ.1-9.

[17] Βλ. ενδεικτικά, The American Society of Plastic Surgeons. Advertisers Guidelines for Compliance with ASPS Code of Ethics.http://www.plasticsurgery.org/Documents/Governance/asps-ethics-advertisers-guidelines.pdf.

[18] Βλ. σχετ, Φουκώ Μ. (1991), «Η μικροφυσική της εξουσίας», Εκδόσεις: Ύψιλον,  σελ. 87 και 97-100.

[19] Βλ. σχετ., Αλεξιάδης Στ. (1994), Έγκλημα και Τύπος: Πανόραμα Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών, Αντιχάρισμα στη μνήμη καθ. Ιω.Παπαζαχαρίου, Τόμος Α΄, Αθήνα, σελ. 46-47.,  Δημόπουλος Χ., (1993), Έγκλημα και Τύπος, Εγκληματολογική προσέγγιση, Χρονικά, τ.7, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, σελ.6 επ.,  Πανούσης Γ., (1989),«Το εγκληματικό στερεότυπο: Κοινωνικό δηλητήριο δια του τύπου διοχετευόμενο;» , ΕΚΚΕ, τ.74, σελ 74-76.

[20] Βλ. αντί άλλων, Θεολόγη Β.(2011),  Εγκληματικότητα και ΜΜΕ, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 37-49.

[21] Βλ. σχετ, Berger P. –Luckman Th. (2003), Η Κοινωνική Κατασκευή της Πραγματικότητας : μια πραγματεία στην κοινωνιολογία της γνώσης (μτφρ. Κώστας Αθανασίου - επιμ. Γεράσιμος Κουζέλης & Δήμητρα Μακρυνιώτη), εκδόσεις Νήσος, σελ. 60-70.

 Λυριτζής Χ., Περί εξουσίας: Ο Φουκώ και η ανάλυση μιας επίμαχης έννοιας, αναλυτικότερα σε: https://www.academia.edu , σελ 1-20

[22] Βλ. σχετ., Αλεξιάς Γ. (2006), «Κοινωνιολογία του Σώματος : Από τον «Άνθρωπο του Νεάτερνταλ» στον «Εξολοθρευτή», εκδόσεις  Ελληνικά Γράμματα σελ. 82 και Αλεξιάς (2000), «Λόγος περί ζωής και θανάτου : Η ιατρική πράξη ως μορφή κοινωνικής αλληλόδρασης στις μονάδες εντατικής θεραπείας», εκδόσεις  Ελληνικά Γράμματα  σελ. 34.

[23] Βλ. σχετ., Markland, D. & Oliver, E. J. (2008) «The Sociocultural Attitudes Towards Appearance Questionnaire-3 : A confirmatory factor analysis», Body Image, 5 (1), σελ. 116- 121.

[24] Βλ. σχετ., Δηλάκη Γ., (2010), «Το σώμα υπό το βλέμμα των «ειδικών» : η περίπτωση της αισθητικής χειρουργικής και η διαμόρφωση της ατομικής ταυτότητας στις σύγχρονες κοινωνίες», Διδακτορική Διατριβή, σελ. 55-100.

[25] Βλ. σχετ., Παπανούτσος, Ε.Π., (2003), «Αισθητική», εκδόσεις  Νόηση, σελ. 19.

[26] Βλ. σχετ., Τζαβάρας Γ.(2007),  Ανθολόγιο Αισθητικής, εκδόσεις  Gutenberg , σελ. 103-104.

[27] Βλ. σχετ., Giddens A. (1991), «Οι συνέπειες της νεωτερικότητας (μτφρ. Γιώργος Μερτίκας), εκδόσεις Κριτική, σελ. 4 και 218-220, ομοίως σε Δηλάκη Γ, όπ. π. σελ. 70-75.

[28] Βλ. σχετ., Φουκώ Μ., (1989), «Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής» (μτφρ. Καίτη Χατζηδήμου - Ιουλιέττα Ράλλη), εκδόσεις Ράππα σελ. 184, Δηλάκη Δ., (2010), όπ. π. σελ. 88.

[29] Βλ. σχετ., Shilling Ch. (1993), «The body and social theory», Sage Publications , σελ.53-59.

[30] Βλ. σχετ., Φουκώ Μ., (1989), Επιτήρηση και τιμωρία, όπ. π., σελ. 184 επ. 

[31] Βλ. σχετ., Φουκώ Μ., (2006), «Η γέννηση της φυλακής»,(μτφ Καψαμπέλη Κική) εκδόσεις Νήσος,  σελ. 17

[32] Βλ. σχετ., Φουκώ Μ. (2006), όπ. π.  σελ. 147-150.

[33] Βλ. σχετ., Συκιώτου Α., (2009), Το διαδίκτυο ως σύγχρονο όχημα θυματοποίησης, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, σελ. 22.

[34] Οι ως άνω περιγραφές αφορούν τη Θεωρία της Έντασης. Βλ. σχετ., Theodore Kemper (1978), «A Social Interactional Theory of Emotions.» New York: John Wiley & Sons, σελ:30, Rick Morgan and David Heise, (1988) « Structure of emotions»,  Social Psychology Quarterly 51, .σελ: 19-31. Robert Agnew (1992), «Foundation for a general Strain Theory of Crime and Delinquency», Criminology, v. 30, n. 1, σελ. 47-87.

[35] Βλ. σχετ., Robert Agnew, «Foundation for a general Strain Theory of Crime and Delinquency», όπ. π. σελ. 52-53., Γ. Πανούσης, «Γεννιέται κανείς εγκληματίας;», στο περιοδικό «Το παιδί μου κι εγώ», 1 Ιουνίου 2007, URL: https://giannispanousis.gr/politics/interviews/i95/

[36] Βλ. σχετ., Λιούρδη Άγκυ (2009), «Ποινική ευθύνη των γιατρών στις βαριατρικές επεμβάσεις», Ποινική Δικαιοσύνη, τ.12/2009, Δεκέμβριος, σελ. 1421 επ.

[37] Βλ. σχετ., Vohra RS, Hallissey MT. (2015), «Social networks, social, media, and innovating surgical education.» JAMA Surg.,150(3), σελ. 192-193, Wells KM. (2011), «Social media in medical school education»,  Surgery, 150 (1), σελ. 2-4.

[38] Οι πλαστικοί χειρουργοί  που διαθέτουν λογαριασμούς στα ΜΚΔ αντιμετωπίζουν ζητήματα παραβίασης προσωπικών δεδομένων των ασθενών με αποτέλεσμα να οδηγηθούν στις αίθουσες των δικαστηρίων. Σε σχετική έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Taiwan προκύπτει ότι από τους 109 ερωτηθέντες πλαστικούς χειρουργούς, πάνω από το ένα τρίτο (36,4%) βρέθηκε αντιμέτωπο με τη δικαιοσύνη. Επίσης, σε σχετικά ερωτήματα που αφορούν στις στάσεις και τις αντιλήψεις των γιατρών για τα ΜΜΕ και τη θέση που υιοθετούν σε υποθέσεις ιατρικού λάθους,  η συντριπτική πλειοψηφία των γιατρών-εμπλεκομένων ή μη σε ιατρικές διαφορές (77,1%) και (72,1%) αντίστοιχα- θεωρεί ότι τα μέσα ενημέρωσης τείνουν να υποστηρίζουν τους ασθενείς στις σχετικές αναφορές τους. Ειδικότερα, το 37,1% των πλαστικών χειρούργων υποστήριξε ότι τα μέσα ενημέρωσης απεικονίζουν πάντα τον ασθενή ως θύμα, γεγονός που αποδίδουν στη  σχετική προκατάληψη από την οποία καταλαμβάνονται. Βλ.σχετ., Chen Ch., Lin Ching-Feng, Cha-Chun Chen, Chiu Shih-Feng, Shih Fuh-Yuan, Lyu Shu-Yu ,Lee Ming-Been, (2017), «Potential media influence on the high incidence of medical disputes from the perspective of plastic surgeons», Journal of the Formosan Medical Association, (116), σελ.634e-641.

[39] Βλ. σχετ., Clarke JR.(2006). «How a system for reporting medical errors can and cannot improve patient safety. Am Surgeon», (72) σελ. 1088e-1091, ομοίως Yavuzer R, Smirnes S, Jackson IT. (2001), «Guidelines for standard photography in plastic surgery».Ann Plast Surg., 46(3), σελ.293-300.

[40] Βλ. σχετ., Paik AM, Mady LJ, Sood A, Eloy JA, Lee ES, (2014). «A Look Inside the

courtroom: an analysis of  292 cosmetic breast surgery medical malpractice cases.» Aesthet Surg J,(34), σελ. 79e-86.

[41] Βλ. σχετ., (2013), Vardanian AJ, Kusnezov N, Im DD, Lee JC, Jarrahy R., «Social media use and impact on plastic surgery practice», Plast Reconstr Surg. 131(5):1184-1193.

[42] Βλ. σχετ., Μπλίτσα Δ.- Παπαθανασίου Ι. -Σαλμανλή Μ., (2016), «Δικαστικοί Λειτουργοί & Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης: Διαχείριση των Κινδύνων», Θεωρία και Πράξη Διοικητικού Δικαίου, τεύχος 12, σελ. 1231-1234.
[43] Bλ. σχετ., Booklet of Information. American Board of Plastic Surgery,(2016), Inc., διαθέσιμο σε: www.abplasticsurgery.org/media/9971/oral-exam-section-abps-2016-2017-booklet-of-information.pdf.

[44] Βλ. σχετ., Patrick Keyzer, Jane Johnston, Mark Pearson, Sharon Rodrick and Anne Wallace, “The courts and social media: what do judges and court workers think?, Judical officers bulletin, July 2013, vol. 25,  no 6,  διαθέσιμο σε: https://www.researchgate.net/publication/275037382_Courts_and_Social_Media_What_do_Judges_and_Court_Workers_Think

[45] Βλ. σχετ., Survey shows social media usage increasing among ACS Fellows, (2012),  Bull Am Coll Surg.,  τ. 97 (3), σελ. 23-26.

[46] Αναλυτικότερα σε Μπιτζιλέκη Ν. (2018), «Παραβιάσεις του ιατρικού απορρήτου και των δεδομένων υγείας, ιδίως μέσω διαδικτύου», στον συλλογικό τόμο «Ιατρική-Δίκαιο και Διαδίκτυο», (Επιμ. Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Κ. Κηπουρίδου, Μ, Μηλαπίδου, Μ. Βασιλείου), εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 77-83, ιδίως σελ. 77.

[47] Βλ. σχετ., Μπιτζιλέκη Ν. (2018), Παραβιάσεις του ιατρικού απορρήτου και των δεδομένων υγείας, ιδίως μέσω διαδικτύου, όπ. π. σελ. 78.

[48] Στα  εργαλεία της προστασίας των προσωπικών δεδομένων εντάσσονται:

(α). Η Σύμβαση 108 του Συμβουλίου της Ευρώπης, για την προστασία του ατόμου από την αυτοποιημένη επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, Στρασβούργο, 28.01.1981.

 (β). Η Ευρωπαϊκή Οδηγία 95/46/ΕΚ την οποία ενσωμάτωσε η Ελλάδα με το Ν. 2472/1997.

(γ) Το ειδικό δικαίωμα Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων του άρθρου 9Α του Συντ. 2001.

Αναλυτικότερα σε: Μανιατάκος Μ. –Κοντού Σ.-Μανιατάκος Π., (2018), «Ηλεκτρονικός φάκελος Υγείας: Νομικά και Ηθικά Ζητήματα», στον συλλογικό τόμο «Ιατρική-Δίκαιο και Διαδίκτυο», (Επιμ. Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Κ. Κηπουρίδου, Μ, Μηλαπίδου, Μ. Βασιλείου), εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 241-243.

[49] Βλ. σχετ., Furnas HJ.(2017),  «Discussion: the ethics of sharing plastic surgery videos on social media: systematic literature review, ethical analysis, and proposed guidelines». Plast Reconstr Surg., 140(4), σελ.837-839.

[50] Βλ. σχετ., Bennett K., Vercler Ch.(2018) “When Is Posting about Patients on Social Media Unethical “Medutainment”?, Ama Journal of ethics, v. 20, n. 4, σελ. 328-335, ιδίως 332-333. Dorfman RG, Vaca EE, Fine NA, et al. (2017), “The ethics of sharing plastice surgery videos on social media: systematic literature review, ethical analysis, and proposed guidelines”. Plast Reconstr Surg.140, σελ.825–836.

[51] Βλ. σχετ., Χαραλαμπάκη Α., (2003), Ιατρική Ευθύνη και Δεοντολογία, (Πρώτοι Βασικοί Προβληματισμοί), Υπερ., σελ. 507-530., του ίδιου, (2010) Σύνοψη Ποινικού Δικαίου:Γενικό Μέρος Ι, εκδ. Δίκαιο και Οικονομία, Π.Ν. Σάκκουλα.

[52] Κυρίως για λόγους προβολής της επέμβασης στα πλαίσια ενός πανεπιστημιακού μαθήματος σε φοιτητές της ιατρικής. Για τους λόγους αυτούς και μόνο έχει ληφθεί η συγκατάθεση του ασθενούς.

[53] Βλ. σχετ., Λαζαρίδου Μ. (2018), «Ηλεκτρονικό ιατρικό αρχείο», στον συλλογικό τόμο «Ιατρική-Δίκαιο και Διαδίκτυο», (Επιμ. Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Κ. Κηπουρίδου, Μ, Μηλαπίδου, Μ. Βασιλείου), εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 228.

[54] Βλ. σχετ. Χαραλαμπάκη Α (1993), «Ιατρική Ευθύνη και Δεοντολογία. Πρώτοι βασικοί προβληματισμοί,», εκδόσεις Αντ.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, σελ. 15, 22.

[55] Βλ. σχετ.,Κηπουρίδου Κ.-Μηλαπίδου Μ. (2018), «Ιατρική Διαφήμιση, ιδίως μέσω διαδικτύου», στον συλλογικό τόμο «Ιατρική-Δίκαιο και Διαδίκτυο», (Επιμ. Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Κ. Κηπουρίδου, Μ, Μηλαπίδου, Μ. Βασιλείου), εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, σελ.251.

[56] Βλ. σχετ., Λασκαρίδης Ε, (2013), «Ερμηνεία Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας (ν.2418/2005)», εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 215-217.

[57] Βλ. σχετ., Wong WW, Camp MC, Camp JS, Gupta SC. (2010), The quality of Internet advertising in aesthetic surgery: an in-depth analysis. Aesthetic Surg J  (30), σελ. 735-743.

[58] Η  συνταγματική κατοχύρωση της έννοιας της συναίνεσης εντάσσεται στο πλαίσιο της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και της προστασίας της ανθρώπινης ζωής (Σ. άρθρο 5 παρ. 1, άρθρο 2 παρ. 1), και ειδικότερα στο συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα του ιδιωτικού βίου. ( άρθρο 9 παρ. 1 Συντ.). Βλ. σχετ., Μαυριάς Κ., (1982), «Το Συνταγματικό δικαίωμα του ιδιωτικού βίου», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, σελ. 172-174 και 195-196.

[59] Βλ. σχετ., Μπέκας Γ., (2004), «Η προστασία της ζωής και της υγείας στον Ποινικό Κώδικα», εκδόσεις Π.Ν. Σάκκουλα, σελ. 70.

[60] Βλ. σχετ., Carley S. (2015), #Medutainment and emergency medicine. Part 1. What is it and where did it come from? #FOAMed, διαθέσιμο σε:  http://stemlynsblog.org/medutainment-and-emergency-medicine-part-1-what-is-it-and-where-did-it-come-from/.

[61] Όπως προβλέπεται και στους σχετικούς Κώδικες Δεοντολογίας. Ειδικότερα για τις ΗΠΑ, «American Society of Plastic Surgeons. Code of ethics of the American Society of Plastic Surgeons». https://www.plasticsurgery.org/documents/Governance/asps-code-of-ethics.pdf.

[62] Βλ. αντί άλλων, Ιγγλεζάκη Ι.,(2015), «Το δικαίωμα στην ψηφιακή λήθη και οι μηχανές αναζήτησης στο Διαδίκτυο. Παρουσίαση της απόφασης Google Spain του ΔΕΕ  της 13ης  Μαϊου 2014, (υπόθεση C 131/12)» ΔτΑ (66), σελ. 827 επ, Θεολόγη Β., «Η επίδραση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στη διαμόρφωση της αντεγκληματικής πολιτικής», στον συλλογικό τόμο με θέμα: Νομικές και Κοινωνικές προεκτάσεις του διαδικτύου σήμερα», (Επιστημονική Επιτροπή: Ι. Ιγγλεζάκης, Ε. Αλεξανδροπούλου - Αιγυπτιάδου, Α. Τσαούση), εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, (ηλεκτρονική έκδοση),σελ. 15-16.

[63] Βλ. σχετ., Ιγγλεζάκης Ι., «Διαδικτυακή αξιολόγηση γιατρών», στον συλλογικό τόμο «Ιατρική-Δίκαιο και Διαδίκτυο», όπ. π. σελ. 306, ιδίως υποσημ. 58.

[64] Βλ. σχετ., Μήτρου Λ., (2013) «Privacy by Deign.Η τεχνολογική διάσταση της προστασίας προσωπικών δεδομένων.», 1, ΔΙΜΕΕ, σελ. 14-25.