ΤΕΥΧΟΣ #14 ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2020

«Θέλω να δώσω ευκαιρία σε αυτούς που δεν έχουν φωνή να μιλήσουν και να εκφραστούν. Ένας από τους στόχους της Τέχνης, ειδικά μέσα στις φυλακές, είναι να αλλάξουμε την εικόνα που έχει ο κρατούμενος για τον εαυτό του»

Στάθης Γράψας

«Θέλω να δώσω ευκαιρία σε αυτούς που δεν έχουν φωνή να μιλήσουν και να εκφραστούν. Ένας από τους στόχους της Τέχνης, ειδικά μέσα στις φυλακές, είναι να αλλάξουμε την εικόνα που έχει ο κρατούμενος για τον εαυτό του», επισημαίνει μεταξύ άλλων ο κ. Στάθης Γράψας*, σκηνοθέτης-εμψυχωτής με πολύχρονη εμπειρία σε Ελλάδα και Αυστραλία, στην εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συνέντευξη που μας παραχώρησε για τη δύναμη του θεάτρου και τις θετικές επιδράσεις που μπορεί να ασκήσει στον έγκλειστο πληθυσμό.

Το 2010 ο Στάθης Γράψας ξεκίνησε εθελοντικά το θέατρο στις ελληνικές φυλακές και δημιούργησε το πρόγραμμα «Θεατρικό Εργαστήρι Προσωπικής Ανάπτυξης». Στόχοι του εργαστηρίου είναι η  μείωση της υποτροπής και η επανένταξη των κρατουμένων μέσω της ενίσχυσης της αίσθησης του ανήκειν και της δημιουργικής απασχόλησης. Η κάτωθι συνέντευξη αποτελεί μέρος της επιστημονικής δράσης του Crime & Media Lab –Ομάδας Εργασίας για το Έγκλημα στα ΜΜΕ (https://e-keme.gr/category/working-groups/crime-%ce%bcedia-lab/), στο Κέντρο Μελέτης του Εγκλήματος, με Επιστημονικά Υπεύθυνη την κ. Αγγελική Καρδαρά, Διδάκτορα Τμήματος Επικοινωνίας & ΜΜΕ ΕΚΠΑ, Φιλόλογο,  Τακτική Επιστημονική Συνεργάτιδα Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος, με θέμα το «Θέατρο στη Φυλακή». Η μελέτη που εκπονείται από την κυρία Έλενα Φώτου, Πτυχιούχο Τμήματος “Δημοσιογραφίας & ΜΜΕ” ΑΠΘ, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια του ΠΜΣ “Εγκληματολογίας” του Παντείου Πανεπιστημίου, θα εμπλουτιστεί και με άλλες συνεντεύξεις από άτομα με πολύχρονη εμπειρία στον συγκεκριμένο τομέα, με σημαντικές παρατηρήσεις για τη θετική επίδραση των δράσεων αυτών και ένα εκτενέστερο θεωρητικό κείμενο.

Συνέντευξη: Έλενα Φώτου, Πτυχιούχος Τμήματος “Δημοσιογραφίας & ΜΜΕ” ΑΠΘ, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια του ΠΜΣ “Εγκληματολογίας” του Παντείου Πανεπιστημίου, Επιστημονική επιμέλεια Δρ. Αγγελική Καρδαρά.

Κύριε Γράψα, πώς προέκυψε στη ζωή σας η ενασχόληση με το θέατρο στις φυλακές;

Το 2010-13 ήταν η πρώτη φάση ενός καθαρά εθελοντικού προγράμματος που ξεκίνησα στις φυλακές του Αυλώνα. Ήταν την εποχή της κρίσης, δυσκολευόμουν, αλλά σκέφτηκα ότι ως καλλιτέχνης πρέπει να σταθώ δίπλα σε κάποιον, πρέπει να προσφέρω κάτι. Στους αδύναμους, σε αυτούς που έχουν ανάγκη, σε αυτούς που δεν έχουν υποστήριξη, οικογένεια. Κάνοντας μια έρευνα στο διαδίκτυο, βρήκα μια ανάρτηση από τις φυλακές Αυλώνα, που ζητούσαν είδη υγιεινής, χαρτί υγείας, σαμπουάν, πετσέτες, σεντόνια, τα πιο βασικά πράγματα, γιατί δεν υπήρχαν χρήματα φαίνεται να καλυφθούν οι βασικές ανάγκες των κρατουμένων, αυτή είναι μια άλλη ιστορία. Έκαναν έκκληση. Αμέσως τους πήρα τηλέφωνο και τους πρότεινα ένα θεατρικό εργαστήρι για τους κρατούμενους, εθελοντικά. Έτσι ξεκίνησε το 2010 η επαφή μου με τις ελληνικές φυλακές.

Είχε προηγηθεί στο Λονδίνο το 2000 ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα από την Ευρωπαϊκή Ένωση, που λεγόταν “Τransmission”, με θέμα το πώς οι καλλιτέχνες μπορούν να δραστηριοποιηθούν στην κοινωνία άμεσα, εκτός του να παίζουν στη σκηνή, στην τηλεόραση και στον κινηματογράφο. Τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι της Τέχνης μπορούν να βοηθήσουν άτομα σε φυλακές, αναμορφωτήρια, ιδρύματα κ.λπ. Ήμουν ο μόνος που έφυγε από την Ελλάδα τότε να πάει. Συμμετείχαν χώρες όπως η Ιταλία, η Ολλανδία, η Γερμανία, η Ισλανδία. Ήταν πραγματικά σαν ξύπνημα. Ήμασταν 10 μέρες περίπου εκεί. Υπήρχαν ειδικοί από όλους τους τομείς και μας μιλούσε κάθε μέρα ένας για κάθε τομέα ξεχωριστά. Εκεί ολοκληρώθηκε το θεωρητικό μέρος.  Στη συνέχεια για την πρακτική μου, απευθύνθηκα στο Κέντρο Απεξάρτησης “Νόστος”, στη Σαλαμίνα, αλλά τελικά κατέληξα στο μεταπολεμικό Βελιγράδι το 2001. Πήγα σε ιδρύματα για ορφανά και άστεγα παιδιά, προσχολικής ηλικίας, εφήβους και νέους μέχρι 22 χρονών. Άλλα ήταν ορφανά ήδη πριν από τον πόλεμο και άλλα λόγω του πολέμου. Διάφορες ηλικίες, με διάφορα θέματα, άλλα με χρόνια ιδρυματοποίηση και άλλα με το τραυματικό σοκ του πολέμου. Αυτό ήταν και που με στιγμάτισε περισσότερο και με έκανε να νιώθω ότι μπορώ να είμαι πιο χρήσιμος στην κοινωνία που ζω, από το να παίζω μόνο. Είμαι κορεσμένος από αυτό. Σκέφτηκα ότι ήρθε η στιγμή να δώσω ότι έχω από την εμπειρία μου σε κάποιον άλλον. Να νιώθει το ίδιο καλά, όπως ένιωθα και εγώ στο θέατρο.

Χρόνια αργότερα, βρέθηκα στο μουσείο Νόμπελ Ειρήνης, στην Νορβηγία. Εκεί βρήκα μια καρτ ποστάλ που έγραφε : “Η πιο καίρια ερώτηση στη ζωή είναι τι κάνεις για τον άλλον”.

Αυτό με εκφράζει απόλυτα και για αυτό ξεκίνησα και μπήκα στις φυλακές.

Αναφορικά με την Αυστραλία όπου έχετε ζήσει και εργαστεί, τι θα μπορούσαμε να μάθουμε για το θέατρο στις φυλακές εκεί; Υπάρχουν θεατρικά εργαστήρια σε σταθερή βάση, γίνονται παραστάσεις, με ποια κυρίως θεματολογία και σε ποια συχνότητα;

 Στην Αυστραλία έζησα μέχρι τα 26, ήρθα στην Ελλάδα αλλά επέστρεψα ξανά το 2013 γιατί δεν μπορούσα να αντεπεξέλθω στην κρίση. Το μεγαλύτερο δίλημμα τότε ήταν τι θα κάνω με την ομάδα του Αυλώνα. Βρέθηκε τελικά αντικαταστάτης και πήγα στην Αυστραλία. Το αντίστοιχο Υπουργείο Δικαιοσύνης εκεί δέχτηκε τις προτάσεις που είχα για το ξεκίνημα ενός εργαστηρίου και εκεί, απλώς, επειδή δεν είναι στην κουλτούρα τους το θέατρο, ήταν πιο δύσκολο να καταλάβουν πώς θα βοηθούσε το πρόγραμμα τους κρατούμενους.

Υπάρχει θέατρο στις φυλακές στην Αυστραλία και πραγματοποιείται αποσπασματικά (λόγω έλλειψης χρηματοδότησης) στις γυναικείες φυλακές, όπου έχω παρακολουθήσει παράσταση. Μια παράσταση σε επική κλίμακα, μεγάλη παραγωγή, με φώτα, μουσικές, τύπου μιούζικαλ. Ήταν ευχάριστη. Το θετικό ήταν ότι το κείμενο γράφτηκε από τις ίδιες τις κρατούμενες. Ωστόσο διαφώνησα λίγο με αυτό τον τρόπο δουλειάς σε ένα κλειστό ίδρυμα. Βασικά διαφωνούσα με την έπαρση που έβλεπα επί σκηνής. Η “έπαρση του παίζω”. Αν στις φυλακές τονώνουμε και επιβεβαιώνουμε την έπαρση, ότι όλο αυτό κινείται γύρω από το ‘εγώ’, δεν βοηθάει τον σκοπό μας. Επομένως έμεινα με το ερώτημα, “μια υπερπαραγωγή, αλλά πού αποσκοπεί; Ποιο είναι το ζητούμενο εδώ”;  Μόνο για την προσοχή, να πούμε ότι παίξαμε;

Αυτό που τονίζω στις ομάδες είναι ότι δεν παίζουμε, αλλά υπάρχουμε μέσα από τα βιώματά μας, δεν παίζουμε κάτι που δεν είμαστε, δεν υποδυόμαστε κάτι. Όλο αυτό πρέπει να καταγραφεί σαν καινούρια εμπειρία για τον κρατούμενο και η συμμετοχή του να βασίζεται στο ομαδικό πνεύμα.

Σε μια άλλη φυλακή στο Κουήνσλαντ στην Αυστραλία, υπήρχε ένα πειραματικό πρόγραμμα που μελετούσαν Σαίξπηρ, πώς να μάθουν τα κείμενα και να τα παίξουν. Δεν αμφιβάλλω ότι κείμενα όπως ο Σαίξπηρ βοηθάνε. Άλλωστε είναι μια πρακτική που χρησιμοποιείται ευρέως στον χώρο. Κάνοντας μια ανάλυση, βλέπουμε τα διλήμματα του ανθρώπου, τις επιλογές που έχει, το καλό, το κακό, το δίκαιο, τη μοίρα του ανθρώπου, αλλά νομίζω ότι αποφεύγουμε το ζητούμενο και αυτό είναι να οδηγηθούμε κατευθείαν στην πηγή. Και αυτή η πηγή είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Τι σκέφτεται, τι εμπειρίες κουβαλάει. Άρα το βιωματικό θέατρο, που εντάσσεται στο εφαρμοσμένο θέατρο, έχει απτά αποτελέσματα, αν θέλουμε να πούμε ότι ο άλλος καταλαβαίνει τι του συμβαίνει και δεν κρύβεται πίσω από τη μάσκα ενός ρόλου.

Στην Βικτώρια το 2015 ήταν πρώτη μου απόπειρα, σε φυλακές, χρησιμοποιώντας τη μέθοδο που είχα εφαρμόσει στον Αυλώνα. Ήταν ένα πρόγραμμα που επιχορηγήθηκε αδρά, για δέκα εβδομάδες, αλλά οι συνθήκες ήταν πάρα πολύ δύσκολες, λόγω του ότι ήταν άγνωστο όλο αυτό το τοπίο για τη σωφρονιστική υπηρεσία. Επίσης δούλευα με μια ομάδα ατόμων με νοητική υστέρηση, που έπαιρναν παράλληλα φαρμακευτικές  αγωγές. Πολύ δύσκολο εγχείρημα. Όταν τελείωσε το πρόγραμμα, μου ζητήθηκε να ξαναγίνει. Εγώ τότε τους έθεσα κάποιες προϋποθέσεις όπως τη χρήση του κλειστού γυμναστηρίου, κρατούμενους από άλλες πτέρυγες και  περισσότερες ώρες. Το γυμναστήριο, όμως, θα ήταν διαθέσιμο με χρονικό κενό ενός έτους. Μέχρι να ξαναγυρίσω, είχε ψηφιστεί ένας νόμος που απαγόρευε το κάπνισμα στις φυλακές. Υπήρξε σύρραξη, με αποτέλεσμα να σταματήσουνε όλα τα προγράμματα. Δεν ξανακούστηκε τίποτα, τελείωσε λίγο άδοξα.

Έκανα μια απόπειρα, το προσπάθησα, αλλά δεν ήταν στη φιλοσοφία τους. Ό,τι έκανα σε δέκα εβδομάδες εκεί, τα καταφέραμε σε μερικές συναντήσεις με τα παιδιά στον Αυλώνα, καθώς είναι άλλο το κλίμα και είχε δημιουργηθεί άλλη σχέση.

Δεν είναι η αρκούδα ο κρατούμενος που χορεύει, που τον ντύνουμε, τον φωτίζουμε και του λέμε “παίξε!”. Το απεχθάνομαι αυτό όταν γίνεται. Μιλάμε για ανθρώπους, μιλάμε για ψυχές και  είναι πολύ ανησυχητικό το πού μπορεί να φτάσει ένας τέτοιος χειρισμός.

Έχουν εκπονηθεί μελέτες/ έρευνες οι οποίες μας δίνουν στοιχεία για το εάν οι έγκλειστοι που συμμετείχαν σε τέτοιες θεατρικές δράσεις στην Αυστραλία είχαν μια πιο ομαλή κοινωνική επανένταξη με την αποφυλάκισή τους, εάν δηλαδή η ενασχόληση με το θέατρο στη φυλακή είχε μια θετική επίδραση στην πορεία ζωή τους εκτός φυλακής;

Υπάρχουν κάποια προγράμματα στις φυλακές της Αυστραλίας τα οποία είναι εξαιρετικά. Προσφέρεται εκπαίδευση για χειρωνακτικές εργασίες όπως υδραυλικά, αλουμίνια, ηλεκτρολογικά, οικοδομικές εργασίες, αλλά δεν γνωρίζω αν υπάρχει ομαλή ένταξη εκεί. Παίρνουν βέβαια ένα πιστοποιητικό ότι τελείωσαν κάποιο επαγγελματικό εργαστήρι. Στην κοινωνία έξω, αν κάποιος έχει πτυχίο, αλλά δεν έχει την κοινωνικοποίηση που χρειάζεται, το να μπορεί να μιλήσει, να επικοινωνήσει, να συμβιώσει με κόσμο, θα δυσκολευτεί να χρησιμοποιήσει το πτυχίο του. Αν δώσεις σε έναν αποφυλακισμένο μια βεβαίωση κατάρτισης για να δουλέψει, αλλά δεν μπορεί να προσαρμοστεί, να μιλήσει, συμβαίνει το ίδιο πράγμα. Δεν θα μπορεί να ενταχτεί, όσες γνώσεις και να έχει. Το θέατρο ενισχύει τις δεξιότητες και τις ικανότητες για να μπορώ να επικοινωνήσω, να μιλήσω, να συνυπάρχω με τον απέναντί μου, με την ομάδα μου, τον περίγυρό μου.

Υπάρχει μια μελέτη από την Αγγλία, που λέγεται “UnlockingValue”, του 2011, που αποδεικνύει ότι εάν επενδύσουμε στον έγκλειστο πληθυσμό, όσο είναι μέσα, συμφέρει περισσότερο οικονομικά  μια χώρα, από το να πληρώσουμε το τίμημα να βγουν και να εγκληματήσουν ξανά. Έχει τεράστια διαφορά η αποζημίωση με την πρόληψη. Επομένως γιατί δεν το κάνουμε;

Η συνέχιση του εργαστηρίου, που πραγματοποίησα στην Αυστραλία, βασιζόταν στα αποτελέσματα κι εάν βλέπανε κάποια βελτίωση στη συμπεριφορά των κρατουμένων. Το κάλεσμα από την πλευρά του Υπουργείου για την επανάληψη αποδεικνύει ότι αυτό συμβαίνει. Κατά την άποψή μου πρέπει, όμως, να γίνεται σε σταθερή βάση, όχι αποσπασματικά, αλλά μεθοδικά με ξεκάθαρους στόχους. Οποιαδήποτε μελέτη έχει γίνει σχετικά με την ομαλή ένταξη των αποφυλακισμένων, τις περισσότερες φορές συμπεραίνει ότι τα προγράμματα βοηθούν στην ένταξη. Αυτό είναι λίγο πολύ γνωστό. Σχετικά με τον αντρικό πληθυσμό, δεν γνωρίζω τέτοια μελέτη στην Αυστραλία που αναφέρεται σε παρόμοια προγράμματα.

Παράσταση Μαρτυρίες - Δεκεμβριος 2013- ΕΚΚΝ ΑΥΛΩΝΑ

Οι συνθήκες που επικρατούν στα καταστήματα κράτησης, κατά πόσο σας δυσκολεύουν στο συνολικό έργο που επιθυμείτε να επιτύχετε;

 Θέλω να δώσω ευκαιρία σε αυτούς που δεν έχουν φωνή να μιλήσουν και να εκφραστούν. Ένας από τους στόχους της Τέχνης, ειδικά μέσα στις φυλακές είναι να αλλάξουμε την εικόνα που έχει ο κρατούμενος για τον εαυτό του. Πρέπει να τους δοθεί η ευκαιρία να λυθεί το σώμα τους, να εκφραστούν και να υπάρξουν με διαφορετικό τρόπο από αυτόν που ήξεραν μέχρι τώρα. Ο κρατούμενος πρέπει να επιβιώσει σε μια συνθήκη σκληρή. Άρα, είτε θα ενωθεί με κάποια κλίκα, με κάποια συμμορία, για να μπορεί να αντεπεξέλθει σε αυτό το περιβάλλον και να προτάσσει την εικόνα του σκληρού για να επιβιώσει, ή  η προσωπικότητά του θα είναι αρκετά ισχυρή για να ανεξαρτητοποιηθεί.  Η πρώτη εκδοχή είναι ο γενικός κανόνας και αυτό πρέπει να χειριστούμε. Αν αυτό δεν αλλάξει άμεσα, αν δεν σπάσει αυτή η εικόνα, έχουμε λιγότερες πιθανότητες να μειώσουμε την υποτροπή, μιας και το στίγμα ξεκινάει από τον ίδιο. Θα είναι απλώς ένας άνθρωπος που θα μπαινοβγαίνει, γιατί η εικόνα για τον εαυτό του είναι αυτή πλέον. Γι’ αυτό και η υποτροπή είναι σε τόσο υψηλό βαθμό.

Αν καταφέρουμε να αλλάξει, να εκφράζεται διαφορετικά με το σώμα του, να αρχίσει να σκέφτεται όλα αυτά που τον απασχολούν, θα είναι μια αρχή. Όλα αυτά βέβαια σε μια φυλακή είναι ταμπού, δεν τα συζητάνε. Θέλουμε να μπαίνουν στην διαδικασία της κουβέντας. Για τα αγόρια η κουβέντα είναι πολύ δύσκολο πράγμα, δεν μιλάμε, και οι μέσα και οι έξω.

Πηγαίνοντας στον Αυλώνα, το κλειδί για να το πετύχω αυτό, ήταν με το σώμα. Ήταν μια ετερόκλητη ομάδα, πολυπολιτισμική, όπου υπήρχαν Αφγανοί, Πακιστανοί, Τούρκοι, Σέρβοι, Βούλγαροι, Ουκρανοί, Αθίγγανοι, Έλληνες και Αφρικανοί. Υπήρχε υπερπληθυσμός, 460 κρατούμενοι στον Αυλώνα, σε έναν χώρο που χωράει 210. Ακόμα και ο προαυλισμός τους ήταν δύσκολος, δεν χωρούσαν. Κελιά από τσιμέντο, τούρκικη τουαλέτα, ανοιχτή ντουζιέρα στον ίδιο χώρο. Συνθήκες άσχημες. Άκουγα πως οι φυλακές Αυλώνα είναι από τις πιο σκληρές φυλακές ανηλίκων στην Ευρώπη αλλά μόνο όταν το είδα κατάλαβα ακριβώς τι εννοούσαν. Συγκεκριμένα, ήταν παλιές στρατιωτικές φυλακές τις οποίες μετατρέψανε σε φυλακές ανηλίκων. Ο σωφρονισμός είναι κάτι που συζητιέται σε μια τέτοια συνθήκη, σε ένα τέτοιο περιβάλλον. Για κάποιον που μπαίνει εκεί, αρχίζει και σκέφτεται γιατί τον τιμωρούμε και άλλο, αφού ήδη είναι απομονωμένος από την κοινωνία. Οι αρχαίοι είχαν την εξορία, εμείς έχουμε τις φυλακές. Αυτό που πάμε να καταφέρουμε είναι μικρές ανάσες μέσω των προγραμμάτων, των σχολείων, να νιώθουν ακόμα ζωντανοί, ότι κάποιος ακόμα τους προσέχει, τους διαθέτει χρόνο και δεν τους έχουν ξεχάσει εκεί μέσα. Θυμάμαι που τους έκανε εντύπωση που πήγαινα κάθε βδομάδα, ανελλιπώς, για 3 χρόνια. Χιόνιζε και πήγαινα. Είναι αυτές οι μικρές κινήσεις που κάνουμε καμιά φορά και εκτιμά ο άλλος. Τους έλεγα πως δεν τελειώνει η δουλειά που κάνουμε, ούτε για αργίες και γιορτές και ούτε για την κακοκαιρία. Το θέατρο είναι ο άνθρωπος, είναι η σχέση. Μετά το τέλος μιας παράστασης, μιλάγαμε με το κοινό που είχε έρθει να την παρακολουθήσει και κάποιος ρώτησε τα παιδιά : ”Εσείς τι θα θέλατε από εμάς;” και θυμάμαι ο Χ. απάντησε: “Εμείς δε θέλουμε τίποτα, να δώσετε μόνο λεφτά στον Στάθη να έρχεται πιο συχνά”.

Το είχαν τεράστια ανάγκη όλοι. Να μπουν σε έναν καινούργιο τρόπο έκφρασης. Η νέα εμπειρία μένει στο σώμα, ειδικά όταν μαθαίνουμε κάτι, το σώμα θυμάται. Εδώ, λόγω του ότι το σώμα  ήταν το κλειδί της επικοινωνίας, μας και η  σωματική έκφραση ήταν η βάση μας αρχικά, σιγά-σιγά, το σώμα αντιλαμβάνεται ότι μπορεί να κάνεις πολλά περισσότερα. Αλλάζει συμπεριφορά.

Εκείνη η εποχή ήταν φοβερή. Έφτασα στο σημείο κάθε εβδομάδα και ερχόταν ένας  καινούργιος εθελοντής μαζί μου να κάνει μάθημα στην ομάδα. Καποέιρα, ακροβατικά, χιπ-χοπ, ασκήσεις για κασκαντέρ. Εκτονωτικά μαθήματα από τα οποία μαθαίνανε και κάτι για τον εαυτό τους. Είχαμε καταφέρει με ομάδες, που ήταν σε διαπληκτισμό μέσα στις φυλακές, να έρχονται  και να συμμετέχουν σε αυτά τα μαθήματα μαζί. Υπήρξε και φίλος που ήρθε από το Βερολίνο να παίξει παράσταση κουκλοθέατρο, όπου την χάζευαν με βλέμματα που ανακαλύπτουν καινούργια πράγματα.

Στη Θήβα (το οποίο πρόγραμμα ξεκίνησα το 2017), μπορώ να πω ότι είναι εξαιρετικές οι συνθήκες, τηρουμένων των αναλογιών. Το Κέντρο απεξάρτησης τοξικομανών είναι πρωτίστως θεραπευτικό πρόγραμμα. Υπάρχει πράσινο, είναι σε μια μεγάλη έκταση, με πληθώρα προγραμμάτων και εργασιών να απασχολούνται οι θεραπευόμενοι. Οι συναντήσεις μας γίνονται στην αίθουσα εκδηλώσεων. Στο ίδιο συγκρότημα είναι και οι γυναικείες φυλακές, νεότερα κτίσματα, καλύτερες συνθήκες.

Στις φυλακές της Κορίνθου όπου έχω μια ομάδα ανηλίκων 15 έως 18 ετών, δεν υπάρχει μεγάλη αίθουσα για να δουλέψουμε. Αναγκαζόμαστε να χρησιμοποιούμε το προαύλιο όταν ο καιρός το επιτρέπει ή την αίθουσα του σχολείου που γίνεται δύσκολο όταν έχουμε μεγάλη συμμετοχή.

Στο Ψυχιατρείο Κρατουμένων Κορυδαλλού υπάρχει αίθουσα για την ομάδα να δουλέψει και υπάρχει μια μεγάλη αίθουσα εκδηλώσεων. Εκεί άλλωστε δουλεύουμε διαφορετικά και περισσότερο με το λόγο. Αυτό που λείπει, όμως, δεν έχει να κάνει με τις ανάγκες του προγράμματος αλλά με την βασική τους επιβίωση στον εγκλεισμό. Προαυλισμός για όλους. Δεν υπάρχει προαύλιο.

Πώς επηρέασε η υγειονομική κρίση το έργο σας στα καταστήματα κράτησης και την ψυχολογία των κρατουμένων; Υπάρχει η δυνατότητα να συνεχιστούν τα εργαστήρια υπό αυτές τις δύσκολες συνθήκες;

Λόγω της πανδημίας, δυστυχώς, έχουμε σταματήσει τις διά ζώσης συναντήσεις με τις ομάδες. Σταματήσαμε στο πρώτο lockdown του Μαρτίου, το οποίο έφερε την ματαίωση για την ομάδα της Θήβας. Ήμασταν έτοιμοι να παρουσιάσουμε τη δουλειά μας σε καλεσμένους. Είχα προτείνει να παίξουμε μόνο για τους έγκλειστους, αλλά η Διεύθυνση επέμεινε ότι πρέπει να τηρηθούν απόλυτα τα μέτρα ασφαλείας και σταμάτησαν τα πάντα. Έχω μια ομάδα δεκατεσσάρων ατόμων, οι οποίοι για 16 μήνες ήταν διαθέσιμοι να δοκιμάσουν καινούργια πράγματα, να ‘ανοίξουν’ τον εαυτό τους, κάνανε κάτι πολύ δύσκολο ως εγχείρημα, ως δράση. Αυτή η παράσταση είναι έτοιμη. Έγραψαν  δικά τους κείμενα και στίχους για τη ζωή στη χρήση, το σημείο που βρίσκονται τώρα και τι αναζητούν για το μέλλον. “Μέσα στην ελευθερία του έξω” είναι ο τίτλος. Έξω από το πλαίσιο της λογικής, του καθωσπρεπισμού, της κοινωνίας, μέσα στην κοινωνία του θεάτρου, μέσα σε ένα καινούργιο πρίσμα, σε μια καινούργια οπτική. Ματαιώθηκε μετά από ενάμιση χρόνο. Περιμέναμε. Τα μέτρα επιβάλλουν την απόσταση. Αίρονται τα μέτρα τον Ιούνιο και ξεκινάμε αλλαγές για την αντικατάσταση αυτών που έφυγαν, βρέθηκαν όλα. Ήμασταν και πάλι έτοιμοι, μόνο για να ζήσουμε πάλι την ματαίωση με τα νέα μέτρα. Γίνεται ζημιά. Η ματαίωση σε κάποιον έγκλειστο είναι διπλή, γιατί μπήκε σε έναν καινούργιο τρόπο έκφρασης, σε έναν καινούργιο τρόπο ύπαρξης, προσπάθησε και θέλει την αναγνώριση γι’ αυτό, όπως όλοι άλλωστε. Θα μπορούσε να παρουσιαστεί μόνο για τους υπόλοιπους έγκλειστους. Καμιά φορά οι αποφάσεις αυτές κοστίζουν περισσότερο απ’ ό,τι νομίζουμε. Το θετικό είναι ότι πρόσφατα ξεκινήσαμε τις συναντήσεις μας διαδικτυακά και είναι οι περισσότεροι παρόντες με τις μάσκες τους, στην αίθουσα που δουλεύαμε. Τώρα ξεκινάει ένας νέος κύκλος δουλειάς. Με διαφορετικό στόχο. Να πάμε κατευθείαν στον λόγο.

Υπάρχουν τώρα δύο ομάδες στην Κόρινθο και στον Αυλώνα, που, λόγω του ότι δεν υπάρχει η υλικοτεχνική υποδομή για ομαδικές συναντήσεις διαδικτυακά, ετοιμάζονται αίθουσες. Στο Ψυχιατρείο Κρατουμένων Κορυδαλλού αυτές τις μέρες ολοκληρώνεται η αίθουσα και ξεκινάμε. Πλην του Ψυχιατρείου, με τις υπόλοιπες ομάδες κάναμε σωματική έκφραση και εκτόνωση, αυτό το κομμάτι θα πάει πίσω. Ναι, θα μπορούσαμε να το κάνουμε από απόσταση, όπως μου ζήτησαν από την ομάδα στη Θήβα, δεν θεωρώ όμως ότι είναι το ίδιο. Το καλό είναι ότι μπορούμε να συζητάμε, γιατί έχουν ανάγκη να μιλήσουν και να βρεθεί παράλληλα υλικό για τις επόμενες δράσεις. Απλώς πρέπει να προσαρμοστούμε στις νέες αυτές συνθήκες και να συνεχίσει η επικοινωνία των μέσα με τους έξω. Μακάρι όταν μπούμε σε μια κανονικότητα, όπως την ξέραμε πριν, να μην έχουν αποθαρρυνθεί όσοι δοκίμασαν και εντάχτηκαν σε κάτι καινούργιο και έζησαν τη ματαίωση. Πόσο μάλλον με τα θέματα της δίκης τους, όταν ακυρώνονται δικαστήρια και εφετεία και δεν ξέρει πια ο κρατούμενους τι θα συμβεί και πότε. Πρέπει να συζητήσουμε με τις ομάδες για την πανδημία και όλα τα μέτρα που επιβλήθηκαν και πώς μας επηρέασαν.

Όλο αυτό το διάστημα δεν δέχονται επισκέψεις. Ένας κρατούμενος μού έλεγε ότι, την τελευταία φορά που ήρθε η γυναίκα του, έπρεπε να φορέσουν γάντια και δεν μπορούσε να τη φιλήσει. Τα σχολεία συνεχίζουν. Για το εργαστήρι αναφέρεται πως επειδή δεν εντάσσεται στο Υπουργείο Υγείας, άρα δεν είναι θεραπευτικό, δεν ανήκει ούτε στο Υπουργείο Παιδείας, άρα δεν είναι εκπαιδευτικό. Προσωπικά, θεωρώ ότι ανήκει και στα δύο, έχει θεραπευτικό και εκπαιδευτικό πλαίσιο.

Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, ποια είναι η δική σας εμπειρία για το θέατρο στη φυλακή και ποιες οι προτάσεις σας;

Μετά τα πρώτα τρία χρόνια συνεχόμενης δράσης, το θεατρικό εργαστήρι είχε γίνει γνωστό και γνώριζαν αρκετοί για την θεατρική ομάδα στον Αυλώνα. Είχε μπει πολύς κόσμος μέσα να δει τις παραστάσεις, που σήμαινε ότι τα μέλη της θεατρικής ομάδας έβλεπαν κόσμο, “έβλεπαν κοινωνία” όπως λένε οι κρατούμενοι. Τα παιδιά μπορούσαν να μοιραστούν ιστορίες με τους άλλους συγκρατούμενους, με αποτέλεσμα να προσέχουν όλοι την ομάδα, τους προστάτευαν. Έχοντας φύγει για Αυστραλία, μετά από λίγο καιρό έγινε μια σύρραξη, όπου οι μαρτυρίες λένε ότι παραλίγο να εμπλακούν και τα μέλη της θεατρικής ομάδας. Κάποιοι έλεγαν, "Όχι εσείς, εσείς είστε στο θέατρο, μην εμπλακείτε στη σύρραξη”, (όχι ακριβώς με αυτά τα λόγια…αλλά αυτό εννοούσαν…).

Και αυτό γιατί, όποιος εμπλεκόταν σε φασαρίες ή παραβίαζε τους κανόνες της φυλακής, είχε πειθαρχικά και τιμωρίες, γεγονός που σημαίνει ότι θα αποκλειστεί από το θέατρο. Είχε περάσει στην κουλτούρα της φυλακής ότι δεν πρέπει να χάσουν τα παιδιά το θέατρο. Αυτό το θεωρώ μεγάλο επίτευγμα που πάει κόντρα σε όλη τη συμπεριφορά της φυλακής. Δεν εννοώ ότι όλοι είναι άψογοι, η φυλακή παραμένει φυλακή και εγώ πάω μια φορά τη βδομάδα και τους βλέπω.

Δεν είναι το ζητούμενο να γίνεται μόνο πιο συχνά, το ζητούμενο είναι το θεατρικό πρόγραμμα, το σχολείο, το πρόγραμμα του ΚΕΘΕΑ και οι άλλες δράσεις, να αλληλοσυμπληρώνονται και να αλληλεπιδρούν, να μην είναι ξεχωριστά. Τίποτα δεν λειτουργεί αυτόνομα.

Έκανα μια μελέτη με την ομάδα του Αυλώνα σχετικά με την υποτροπή. Οι 70 πρώτοι που είχα την πρώτη τριετία, βγαίνοντας, έμειναν οι περισσότεροι έξω, δεν υποτροπίασαν, όπως υποτροπιάζει το 60-70% των κρατουμένων που αποφυλακίζεται. Δεν λέω ότι συνετέλεσε μόνο το θέατρο, αλλά χαίρομαι όταν η υποτροπή ήταν λιγότερη του 10% στα παιδιά που συμμετείχαν στο θεατρικό εργαστήρι,  εκείνη τη χρονική στιγμή που έγινε η μελέτη.

Υπάρχουν βέβαια και αρκετοί ξένοι ή αθίγγανοι που δεν τους ξαναβρίσκουν ή χάνουν τα ίχνη τους. Έχουμε και τις περιπτώσεις των κρατούμενων που έχουν συλληφθεί για λαθρεμπόριο μεταναστών και προσφύγων, οι οποίοι μόλις αποφυλακιστούν, πρέπει να δηλώνουν “παρών” για έναν χρόνο, μια φορά το μήνα σε αστυνομικό τμήμα. Αυτό σημαίνει ότι ο νόμος τους δεσμεύει να παραμείνουν εδώ, δεν δικαιούνται επιδόματα, δε βρίσκουν στέγη, δεν έχουν κανέναν εδώ,  είναι μετέωροι. Τι θα κάνουν χωρίς λεφτά, στέγη, χωρίς στήριξη; Θα υποτροπιάσουν και απλώς δεν θα προσαρμοστούν ποτέ. Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα. Πολλοί δεν έχουν καν χαρτιά, αποφυλακίζονται και τι γίνεται μετά; Δεν φτάνει μια ΕΠΑΝΟΔΟΣ να καλύψει τόσα άτομα, δεν υπάρχει αυτή η δυνατότητα από έναν φορέα, θέλει περισσότερους.

Σχετικά με τη θεατρική ομάδα, υπάρχει γενικά ευθυνοφοβία και φοβόμαστε να πάρουμε την ευθύνη για περισσότερες δράσεις. Με τη θεατρική ομάδα του Αυλώνα έχουμε ταξιδέψει, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Έχουμε κάνει τέσσερεις μεταγωγές σε άλλες φυλακές για να παίξει η ομάδα στους συγκρατούμενους τους εκεί. Δύο φορές στις γυναίκες στη Θήβα, δύο στον Κορυδαλλό, γεγονότα που για τα ελληνικά δεδομένα δεν συνηθίζονται. Στην πέμπτη μεταγωγή που έγινε το 2019, είχε μεσολαβήσει η πρώην εισαγγελέας κ. Ξένια Δημητρίου και καταφέραμε να φύγει η θεατρική ομάδα του Αυλώνα, να ταξιδέψει με το μεταγωγών στη Θήβα και εκεί συνάντησε την αντίστοιχη ομάδα ενηλίκων. Τα παιδιά γνωρίστηκαν, έκαναν πρόβες και έπαιξαν σε παράσταση μαζί, την ίδια ημέρα, μέσα σε 3 ώρες. Στην “Κοινή Αφετηρία”. Αυτό θα μπορούσε να συμβαίνει συχνότερα, αλλά υπό άλλες συνθήκες. Στην Αυστρία για παράδειγμα, πραγματοποιείται κάθε εβδομάδα. Μεταφέρονται κρατούμενοι σε μια άλλη φυλακή για να κάνουν πρόβες και να παίξουν σε κοινή παράσταση άντρες και γυναίκες μαζί, γιατί υπάρχουν οι δομές, κονδύλια και θέληση. Στο Ρουμανία υπάρχει φεστιβάλ κρατουμένων, όπου κλούβες μεταφέρουν θεατρικές ομάδες από διάφορες φυλακές και συμμετέχουν σε θεατρικό φεστιβάλ στην όπερα του Βουκουρεστίου. Εδώ τα πράγματα συμβαίνουν “με τη καλή θέληση όλων να κάνουμε κάτι”. Εκείνη την ημέρα όμως άφησαν εποχή τα παιδιά δείχνοντας απόλυτο επαγγελματισμό και άψογή συμπεριφορά καθ’ όλη την διάρκεια του εγχειρήματος. Το ίδιο βράδυ μίλησα με τον αρχιφύλακα ο οποίος ήταν υπεύθυνος της μεταγωγής για να τον ρωτήσω πώς ήταν η συμπεριφορά τους στο γυρισμό. ‘Άψογοι όλοι, να τους πεις ευχαριστώ από την υπηρεσία’

Υπάρχουν τρεις βασικοί άξονες που στηρίζονται οι προτάσεις μου για τον χώρο των θεατρικών δράσεων στις φυλακές:

  • Να υπάρχει πρόβλεψη των καταστημάτων να γίνονται οι συναντήσεις μέσω διαδικτυακής πλατφόρμας για να συνεχίζονται οι συναντήσεις όταν δεν γίνεται η διά ζώσης επαφή.
  • Να δημιουργηθεί δίκτυο για τις δράσεις στις φυλακές όπου θα ενημερώνεται για τα προγράμματα που υλοποιούνται, την πρόοδο και τα αποτελέσματα.
  • Συνέδριο αποκλειστικά για τις δράσεις στις φυλακές βασισμένο στις μεθόδους των προγραμμάτων.
Κοινή Αφετηρία. Συνεργασία ΕΚΚΝΑ & ΚΑΤΚΕΘ 2019

Υπάρχει κάποιος τρόπος/τρόποι να προωθηθούν οι θεατρικές δράσεις παραπάνω στην Ελλάδα και να γίνουν ευρύτερα γνωστές στο κοινό (π.χ. κάποιο βιβλίο, έρευνες, κάποιο ντοκιμαντέρ);

Έχουν γίνει πολλά διδακτορικά σχετικά με τις φυλακές και έχουμε μιλήσει για αυτό. Έχει γίνει ένα ντοκιμαντέρ από τον Μενέλαο Καραμαγγιώλη και την Pausilypon Films, λέγεται “Επιστροφή” και έγινε λίγους μήνες προτού φύγω για Αυστραλία. Προβλήθηκε στην Γερμανία, στην Αμερική, στον Καναδά. Στην Αυστραλία παρευρέθηκα και στην προβολή.

Θα μπορούσε να οργανωθεί ένα συνέδριο, με όλους όσοι κάνουν προγράμματα στις φυλακές, να δούμε τι ακριβώς κάνουμε, ποιες είναι οι πρακτικές που εφαρμόζουμε, πού αποσκοπούμε, τι αποτελέσματα έχουμε. Είναι καλό κάποια στιγμή να γνωρίζουμε τι συμβαίνει ακριβώς. Έχουν έρθει πολλοί να βοηθήσουν μέσα, αλλά έχει καταλήξει και σε αυτοπροβολή και αναρωτιέσαι πώς δεν το είχες καταλάβει. Ειδικά στην αρχή είμαστε ανοιχτοί στη συνεργασία γιατί όσοι περισσότεροι μπούνε, τόσο το καλύτερο. Βλέπεις, όμως, ότι ικανοποιούν μια δική τους ανάγκη, για να πουν “μπήκα και εγώ βοήθησα”, αλλά μπήκα και βοήθησα και μίλησα για τον εαυτό μου. Δεν βοήθησες όμως, γιατί έκανες τον άλλον να αισθάνεται ακόμα χειρότερα. Ο καλύτερος τρόπος με τον οποίο μπορεί να βοηθήσει κάποιος δεν είναι να έρθει μια φορά, πρέπει να υπάρχει συνέχεια, σταθερότητα, συνέπεια. Με την προσοχή στραμμένη ουσιαστικά στον άλλον. Η συνέπεια στις σχέσεις τους είναι άλλωστε κάτι που έλειπε μέχρι τώρα. Δεν βοηθάμε έτσι. Αφήνουμε κενά και προσθέτουμε και άλλα.

Οι θεατρικές δράσεις μπορούν να προβληθούν με περισσότερες έρευνες, διατριβές, συνέδρια, ντοκιμαντέρ, ένα φόρουμ να ανταλλάσσουμε απόψεις, με τον ανάλογο σεβασμό και την ευθύνη που χρειάζεται.

Στις αρχές του Αυγούστου φέτος, έγινε μια εκδήλωση στον Κορυδαλλό με τίτλο “Πρώτη Απόπειρα”. Ένας κρατούμενος, ο Αλέξανδρος Β., είχε γράψει μια ποιητική συλλογή. Αυτός ο άνθρωπος είναι και αγιογράφος. Έχει περάσει είκοσι χρόνια στο Ψυχιατρείο Κορυδαλλού. Όλοι προσπαθούμε να τον στηρίξουμε. Σε μια εκδήλωση που κάναμε την 1η Αυγούστου, ήρθαν μέσα να διαβάσουν ποιήματα του γνωστοί ηθοποιοί: ο Γιάννης Μπέζος, η Αλίκη Τσαλίκη, η Λουκία Πιστιόλα, ο Φίλιππος Σοφιανός, ο Λεωνίδας Κακούρης, ο  Αλέξανδρος Καλπακίδης, ο Τάσος Γιαννόπουλος, ο Γιώργος Ηλιόπουλος, τρανταχτά ονόματα που ήρθαν για να τιμήσουν αυτόν τον άνθρωπο.  Από τη δημοσιότητα που πήρε η εκδήλωση, άρχισαν όλοι να προσέχουν πως κάτι γίνεται εκεί μέσα. Αυτό είναι καλό, γιατί οι καλλιτέχνες έχουν τη δυνατότητα  να βοηθήσουν στην προβολή τέτοιον δράσεων. Η αρχή άλλωστε είχε γίνει τον Μάρτιο στον Τεχνοχώρο Φάμπρικα, όπου παρουσιάστηκε  εκεί για πρώτη φορά η “Πρώτη Απόπειρα” του Αλέξανδρου Β. μαζί με την έκθεση ζωγραφικής του Σωτήρη Λαλιώτη. Τρείς μέρες μετά τα εγκαίνια, ήρθε το πρώτο lockdown του Μαρτίου.

Πώς οργανώνετε το θεατρικό εργαστήρι; Έχετε αναφερθεί σε τρία στάδια οργάνωσης της μεθόδου που χρησιμοποιείτε. Μπορείτε να μας τα παρουσιάσετε;

Για τους κρατούμενους η αίσθηση ότι ανήκουν σε μια ομάδα εντός της φυλακής είναι από τις βασικές αρχές του εργαστηρίου. Το ομαδικό πνεύμα είναι σημαντικό καθώς το άτομο μπορεί να μην ανήκε ποτέ πουθενά. Μπορεί να έφυγε από τη χώρα του, να περπάτησε χιλιόμετρα, να πέρασε σύνορα και στη συνέχεια να φυλακίστηκε (άλλωστε το 70 με 75 % των κρατουμένων στον Αυλώνα είναι αλλοδαποί). Με τη συμμετοχή του ο κρατούμενος στο θέατρο γίνεται μέλος μιας ομάδας, στηρίζει τους άλλους, τον στηρίζουν, νιώθει αποδοχή, την επιβράβευση του κοινού.

Όταν ξεκίνησα στον Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Αυλώνα, είχα μια πολυπολιτισμική ομάδα, δεν μπορούσα να μιλήσω ελληνικά με όλους, δεν καταλάβαιναν, επομένως έπρεπε να βρω ένα κλειδί επικοινωνίας και αυτό ήταν το σώμα. Επειδή ο κανόνας είναι το “σκληρό” προφίλ της φυλακής, έπρεπε να τους εντάξω σε έναν καινούργιο τρόπο έκφρασης και επικοινωνίας.

Είναι πρόκληση. Ασκήσεις συντονισμού, συγχρονισμού, ενδυνάμωσης, ακόμα και κάμψεις, στερεοτυπικές ασκήσεις που κάνουμε οι άντρες και νιώθουμε δυνατοί. Στη συνέχεια, εστιάζω σε άλλα πράγματα, σε σχέση με τον χρόνο, όπως ο αργός ελεγχόμενος χρόνος και η ισορροπία στο σώμα. Προσθέτω στοιχεία καλλισθενικής γυμναστικής, που διαφέρει από τη συνηθισμένη γυμναστική της φυλακής. Όταν κάνουμε ασκήσεις που δεν αναγνωρίζουν ως ‘κλασική’ γυμναστική και κάποιος τα καταφέρνει, ξεχώριζε για την ικανότητα αυτή, άρα πρέπει να το καταφέρουν όλοι. Στην αρχή ρωτούσαν γιατί δεν κάνουμε βάρη, μετά κατάλαβαν ότι αυτά είναι πιο δύσκολα από τα βάρη. Τονίζω ότι δεν δίνω ποτέ εντολές, συμμετέχω, δίνω το παράδειγμα της άσκησης, κάνω μαζί τους τις ίδιες ασκήσεις, λειτουργώ ως μέντορας, καλύπτω κάποια κενά από πρότυπα που τους λείπουν, του πατέρα ή του αδελφού.

Η αρχή της πρώτης φάσης ήταν στον Αυλώνα. Το συναρπαστικό είναι ότι η μέθοδος είναι αποτέλεσμα της συνεργασίας με τα παιδιά, δεν μπήκα με κάτι προκαθορισμένο στο μυαλό μου, δεν ήξερα τι θα αντιμετωπίσω, αν θα είναι λειτουργικοί και συντονισμένοι. Εκεί γνώρισα τον Νίκο Αρμένη, τον Διευθυντή του δημοτικού σχολείου των φυλακών. Είχαμε άριστη συνεργασία από την αρχή. Ήταν το στήριγμα των κρατουμένων. Μου πρότεινε παιδιά που πήγαιναν στο σχολείο, έδειχναν πειθαρχία και θέληση να ενταχθούν.

Όταν μίλησα μαζί τους, τους ρώτησα ξεχωριστά τι σκέφτονται. Μου μίλησαν για την οικογένειά τους, τα παιδιά τους, το δικαστήριο που περιμένουν και την ποινή τους. Υπάρχουν Αθίγγανοι 20 ετών με δύο-τρία παιδιά, φοβερές περιπτώσεις. Αναδείξαμε θέματα που αφορούν όλους, τη ζωή του εγκλεισμού, τις δυσκολίες, το πριν, το μετά, τι γίνεται τώρα εδώ που βρίσκονται. Όλες αυτές τις σκέψεις τις κάναμε εικόνες, συνδυάζοντας τα χαρακτηριστικά της ομάδας με στοιχεία της επικαιρότητας. Η τέχνη πορεύεται με την εποχή της, δεν υφίσταται τέχνη που δεν συμβαδίζει με την εποχή.

Πρώτο έτος ξεκινήματος και ο τίτλος ήταν “ΑΦΕΤΗΡΙΑ”. Μια δική τους πρώτη συμμετοχή σε αυτόν τον καινούριο τρόπο έκφρασης, που βλέπουμε μια ομάδα με αλληλεγγύη, με ενσυναίσθηση, καθώς μοιράζονται όλοι το κοινό βίωμα του εγκλεισμού, ότι χάνουν την ελευθερία τους, χαιρετούν τους δικούς τους ανθρώπους και ξεκινάνε μια νέα πορεία.

Στο δεύτερο έτος, ασχοληθήκαμε με το καίριο ζήτημα που μας απασχολεί όλους, την υποτροπή. Όλο αυτό γίνεται για να μειώσουμε την υποτροπή. Πάντα τους ρωτούσα τι είναι η φυλακή για αυτούς. Κόλαση, ένα μπουντρούμι, σκοτάδι. Βγάλαμε κάποιες εικόνες και έγινε η παράσταση της “ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ”. Σαφέστατα πιο απαιτητική από ότι ήταν η πρώτη, πιο ολοκληρωμένη σαν ιδέα, με αρχή- μέση-τέλος, όπου δεν μιλούσε κανείς, ήταν καθαρά σωματική έκφραση. Η παράσταση αυτή προβλήθηκε στο Ίδρυμα Ωνάση. Συμμετείχαμε στο φεστιβάλ Νέων Ομάδων που φιλοξενήθηκε εκεί, δεν μπορούσαμε να παίξουμε προφανώς, έγινε βίντεο-προβολή. Την παράσταση αυτή είχε παρακολουθήσει και ο κ. Παπούλιας όταν ήταν Πρόεδρος της Δημοκρατίας, είχε ακούσει για την ομάδα και μας επισκέφτηκε.

Παρ’ όλα αυτά, αναρωτιέμαι πραγματικά τι κάνουμε. Αυτός ο πληθυσμός κοστίζει, δεν είναι στην παραγωγή, δεν μπορούν να βοηθήσουν στην οικονομία, έχουν έναν μέλλον ζοφερό, δεν υπάρχουν στηρίγματα, δεν ασχολούμαστε, είναι σαν να τους θεωρούμε “καμένα χαρτιά” και επικρατεί γενικότερα η ρητορική “έλα μωρέ, τι περιμένεις”. Τον πρώτο καιρό που έμπαινα μέσα, μου έλεγαν οι υπάλληλοι ότι χάνω τον καιρό μου. Οι ίδιοι μετά από λίγο καιρό αναρωτιόντουσαν πως καταφέρναμε όσα έβλεπαν από αυτά τα παιδιά. Όταν δίνεις σε κάποιον που δεν είχε ποτέ τη συνέπεια της επαφής, όταν δίνεις αληθινό βλέμμα, νοιάζεσαι, είσαι εκεί διαθέσιμος μόνο για αυτόν, το καταλαβαίνουν και ανταποκρίνονται. Ο κρατούμενος μπορεί να σε ψυχαναλύσει με το πού μπεις στην αίθουσα, αν είσαι εκεί για αυτόν, αν έχεις έρθει να τον κοροϊδέψεις, αν τον βλέπεις σαν ‘αγρίμι’ το καταλαβαίνουν με τη μια.

Είχα επισκεφτεί το δημοτικό σχολείο μερικές φορές πριν ξεκινήσω το εργαστήρι, μόνο για να με βλέπουν, να γίνω οικείο πρόσωπο. Θυμάμαι καθόμουν και συζητούσα με τον Νίκο τον δάσκαλο και είχα αποκτήσει ήδη κάποια οικειότητα με μερικούς. Κάποιοι Αφγανοί και  Πακιστανοί κοιτούσαν τα χέρια μου και τους έκανε εντύπωση πως κάνω χειρωνακτικές εργασίες, γιατί έχουν μάθει να δουλεύουν και αυτοί με τα χέρια τους. Ξέρουν ότι πρέπει να κοπιάσεις και να κουραστείς, ότι δεν είναι όλα ωραία  και τακτοποιημένα πίσω από ένα γραφείο. Αυτό μου έδινε πολλές πληροφορίες για τα άτομα αυτά και τα άτομα αυτά δεν είχαν καμία επαφή με τις παραστατικές τέχνες.

Η  ιστορία που ακολουθεί περιγράφει με τον πιο απλό τρόπο έναν από τους βασικούς στόχους του εργαστηρίου προσωπικής ανάπτυξης των κρατουμένων. Στην πρώτη ομάδα το 2010, είχα έναν Αλγερινό, τον Α.Κ. που δε μιλούσε πολύ και  έπαιξε στην “ΑΦΕΤΗΡΙΑ”. Μετά το τέλος της παράστασης, γινόταν μια συζήτηση με το κοινό. Μόλις έφυγαν άρχισε να δακρύζει και ήρθε πάνω μου νευριασμένος. Με ρωτούσε “Γιατί δάκρυσα, γιατί έχω δάκρυα, γιατί; Δεν πρέπει, δεν πρέπει”. Του απάντησα πως είναι καλό που του συμβαίνει, είσαι και αυτό, μπορείς και να κλαις. Η αποδοχή που ένιωσε τον μαλάκωσε. Ήταν κάτι δημιουργικό, κάτι καλό. Δεν ήταν η αδρεναλίνη της κακής πράξης. Πολλά τέτοια παραδείγματα που θα μπορούσαν να γεμίσουν τόμους. Αυτά μου μένουν. Πρέπει να αλλάξουμε την εικόνα.

Στο τρίτο στάδιο της μεθόδου παρουσιάζεται η παράσταση με τίτλο ‘ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ’. Βασίζεται στις προσωπικές μαρτυρίες των κρατουμένων από διάφορα στάδια της ζωής τους. Οι θεατές γίνονται μάρτυρες σε ένα προσωπικό άνοιγμα του καθένα με ιστορίες που τον στιγμάτισαν. Όταν καταφέρουμε να μιλούν για τέτοια ευαίσθητα βιώματα οι κρατούμενοι, είμαστε στο σωστό δρόμο να αλλάξει την εικόνα που έχει ως τώρα για τον εαυτό του. Όλο το ζητούμενο είναι να νιώθουμε και πάλι παιδιά, να επαναφέρουμε την παιδικότητα σε ανθρώπους που μεγάλωσαν βίαια και την έχασαν. Έπρεπε να βγουν στο δρόμο, να μεταναστεύσουν. Έχουμε την αφήγηση τριών ιστοριών από κάθε κρατούμενο. Τρεις μονολόγους για τις τρεις περιόδους της ζωής τους. Από 4-7 ετών, 8-12 ετών και 13-16 ετών. Βλέπουμε αυτό το παιδί να μεγαλώνει και δεν έχω καμία απορία γιατί είναι φυλακή από τις ιστορίες που ακούω. Έχω την ιδέα ότι κάποτε ήταν μωρό που το αγαπούσαν και έπαιζαν μαζί του, αλλά σιγά-σιγά το μωράκι αυτό μεγάλωνε και έβλεπε τον πατέρα του να κάνει χρήση, να κλέβει, να τον εγκαταλείπει. Υπήρχε ένας κρατούμενος, Αφγανός, ο οποίος σε ηλικία 8 ετών είχε δει δημόσιο αποκεφαλισμό. Έχουν ζήσει τέτοια πράγματα, συγκλονιστικές ιστορίες.

Οι ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ δεν έχουν καθόλου κίνηση, είναι ο εφιάλτης του ηθοποιού: μια καρέκλα ο καθένας, κάθεται και μιλάει σε 100 άτομα. Το πιο δύσκολο πράγμα που μπορεί να κάνει ο ηθοποιός, το κάνανε στο τρίτο έτος, στο οποίο πλέον είναι έτοιμοι. Με τη σωστή ενέργεια, ελεγχόμενο σώμα, συγκροτημένος, ήρεμος λόγος. Το να δώσω σε έναν κρατούμενο ένα κείμενο, να του πω μάθε τα λόγια, να τον στήσω στη σκηνή και να του πω τι να κάνει, δεν με εκφράζει. Η βιωματική εμπειρία αρκεί για να επεξεργαστεί κανείς τα ζητήματα του και να βελτιώσει την εικόνα του. Υπάρχουν διάφορες μέθοδοι, όπως η χρήση των κειμένων του Σαίξπηρ που ανέφερα νωρίτερα, αλλά η μέθοδος εδώ ήταν αποτέλεσμα της συνεργασίας μου με τους κρατούμενους. Σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Ακολούθησα το δικό τους τρόπο. Βγήκε ακριβώς αυτό που είχαν ανάγκη. Να εκτονώσουν την αρνητική ενέργεια, να γίνει κάτι θετικό, αυτό που φέρουν σαν σώμα, να μιλήσουμε για την υποτροπή, όπου κανείς δεν θέλει να ξαναγυρίσει πίσω και να πουν μια αληθινή ιστορία από τη ζωή τους.

Στο Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικομανών Κρατουμένων στη Θήβα εφαρμόζω την ίδια  μέθοδο  αλλά με παραλλαγή των θεμάτων που επεξεργαζόμαστε και την εφαρμογή.

 ‘ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ’ ήταν η πρώτη παράσταση με την ομάδα της Θήβας και ο τίτλος δηλώνει αυτό ακριβώς: το πέρασμα από τη χρήση στη ζωή χωρίς ουσίες. Η απεξάρτηση, άλλωστε, είναι η βάση του θεραπευτικού προγράμματος εκεί.

Στην παράσταση βλέπουμε μια ομάδα ανδρών να εισβάλλει σε ένα καινούργιο τοπίο. Πολύ σύντομα το τοπίο αυτό ανασύρει για τον καθέναν προσωπικά ζητήματα και αναμνήσεις που εκφράζονται σωματικά. Η αλληλεγγύη μεταξύ τους είναι φανερή σε κάθε στάδιο. Στη συνέχεια ένας από την ομάδα ανακαλύπτει την άκρη ενός σχοινιού και μαζί με τους υπόλοιπους θα τραβήξουν προς τη μέση της άδειας αίθουσας μια εξέδρα. Πάνω σε αυτή την εξέδρα νιώθουν καλά, ασφαλείς. Εδώ είναι ο δικός τους οικείος χώρος. Θα τον προστατεύσουν από κάθε εξωτερική απειλή που εμφανίζεται μπροστά τους. Στο τέλος, θα δοκιμάσουν να ανεβάσουν κι άλλους στην εξέδρα για να μοιραστούν μαζί τους αυτό το όμορφο συναίσθημα της ασφάλειας. Στο τέλος θα αποχωρήσουν όλοι μαζί όπως ήρθαν.

Υπήρχε μια άσκηση στις πρόβες που σωματοποιούσαν αυτό που νιώθουν για τα πρόσωπα που έχουν έρθει σε επαφή και τα θύματά τους. Ένας κρατούμενος, είχε μείνει σε στάση εμβρύου, κουλουριασμένος και δε μπορούσε να σηκωθεί. Τον πλησίασα. “ Έχω κάνει πολύ κακό” και έμεινε εκεί, κάτω, κολλημένος. Σηκώθηκε μετά από λίγο. Τότεκατάλαβα τα διαφορετικά βιώματα και φορτία που κουβαλάει ο καθένας και πόσο ανάγκη έχουν να τα επεξεργαστούν.

Στις περιγραφές τους για τη ζωή τους στη χρήση υπήρχε σκοτάδι. Αυτή η έντονη αίσθηση του μαύρου με οδήγησε να εντάξω στην επόμενη παράσταση ‘ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ  ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ  ΤΟΥ ΕΞΩ’, αντικείμενα που αντιπροσώπευαν αυτό που ζούσαν. Το δοκίμασα στην Αυστραλία με μια ομάδα μεταναστών, που επεξεργάζονταν δικά τους θέματα. Λειτούργησε. Καταλάβαινα ότι και τα βιώματα που έχουν τα μέλη στη Θήβα, είναι τόσο έντονα και πως αν τα καταφέρουν, θα είναι πραγματικά κάτι δυνατό. Συζητήσαμε λοιπόν, το θέμα της χρήσης πριν από τη φυλακή, τη διάρκεια του εγκλεισμό τους και τι γίνεται μετά, καθαρά βιωματικά. Αυτά που μου είπαν ήταν φοβερά, με συγκλόνισαν. Μιλούσαν για σκοτάδι, διπλή ζωή, ότι ήθελαν να κρυφτούν, να μην φαίνονται, είχαν γονείς που δεν ήξεραν αν ζουν ή όχι. Ήταν συνέχεια σε έναν δικό τους κόσμο.

Μιλούσαν για πράγματα που μόνο αυτοί ήξεραν, για μυστικά και κάπως έτσι, συνειρμικά σκέφτηκα το μαύρο κουτί των αεροπλάνων. Το κουτί που αποκαλύπτονται όλα, εκεί που είναι η αλήθεια. Τους έδωσα λοιπόν από ένα μαύρο κουτί και τους ζήτησα να το επεξεργαστούν. Έβαζαν το κεφάλι τους μέσα, το κοιτούσαν, ήταν ένα μαύρο τοπίο όπου ήταν η ζωή τους και όλα τους τα μυστικά. Καταφέρνουν να το κατεβάσουν κάτω, να σταθούν πάνω του και να το “κατακτήσουν”, να κερδίσουν το στοίχημα. Τους ρώτησα για τη συνέχεια και τι γίνεται μετά. Τελειώνουν όλα εδώ; Μου απάντησαν όχι, γιατί υπάρχουν οι τοξίνες, τοξίνες που είναι μέσα μας και με κάποια τρόπο πρέπει να τις βγάλουν. Λειτούργησα όπως και με τα κουτιά. Τους έφερα, λοιπόν, λάστιχα από ρούχα σε κόκκινο χρώμα, υλικά που έμοιαζαν με φλέβες, με νευρώνες. Τα έβαλαν πάνω τους και μετά την κατάκτηση του μαύρου τοπίου, άρχισαν να βγάζουν από μέσα τους τα λάστιχα, που συμβολικά είναι οι ουσίες και οι τοξίνες. Είδα τότε μια ομάδα που λειτουργεί σε τελείως μεταφορικό πλαίσιο, σχεδόν μεταφυσικό, να βιώνει το ξερίζωμα των τοξινών. Ήταν καθηλωτικό αυτό που έβλεπα. Κάποιοι αρχικά δυσκολεύονταν, αλλά προσπάθησαν. Το ζούσαν, δεν υποδύονταν, το βίωμα είναι πολύ ισχυρό..

Στο training του Λονδίνου, η Ρίφκα Ρούμπιν, μας μιλούσε για το τι έχουμε να μεταφέρουμε σαν άνθρωποι, τι είναι αυτό που φέρουμε εμείς που είναι χρήσιμο για τον άλλον στην απλή επικοινωνία, δεν μιλούσε για ειδικότητα, μιλούσε για transferable skills, ποιες δεξιότητες και ικανότητες δηλαδή μπορώ να μεταφέρω, που θα έχουν σχέση με τον χαρακτήρα μου, τη σταθερότητα μου, τη δική μου στάση και την ενέργεια που μεταφέρω, πόση συνέπεια φέρω στους άλλους. Υπάρχει περίπτωση να είσαι ενεργειακά ‘χύμα’ και μεταφέρεις αυτό στην ομάδα.  Επομένως δεν μπορείς να μπεις σε έναν χώρο που απαιτεί πειθαρχία και πλαίσιο, καθώς αυτοί οι άνθρωποι μέχρι τώρα δεν ήταν σε κανένα πλαίσιο και τώρα πρέπει να μπουν. Εσύ αποτελείς το πρότυπό τους.

Όταν βλέπω ότι ένας κρατούμενος δεν είναι έτοιμος για μια παράσταση, το συζητάμε και του προτείνω να παίξει κάποιος άλλος ή να μείνει εκτός. Νιώθει ότι θα εκτεθεί, φοβάται, άρα τον προφυλάσσουμε και αυτόν και την ομάδα και το σύνολο της δουλειάς. Ο ίδιος θα αναλάβει την ευθύνη για την τεχνική υποστήριξη της παράστασης π.χ. φώτα και ήχο. Δεν στοχεύουμε να ανακαλύψουμε ταλέντα. Καλώς γίνονται πολλά πράγματα, αλλά πού αποσκοπούν τελικά; Δεν πάμε να βγάλουμε ηθοποιούς, πάμε να βγάλουμε συνειδητοποιημένους πολίτες, οι οποίοι θα ενταχτούν σε ένα σύνολο. Δεν πρέπει να τονίζουμε το “Εγώ” και το πόσο ξεχωριστός είναι. Είναι ξεχωριστός γιατί όλοι είμαστε διαφορετικοί, δεν πρέπει να το μεγεθύνουμε και να το τονίζουμε. Τώρα είναι στην φυλακή, αλλά κάποια στιγμή θα επιστρέψουν στην κοινωνία.

Τα τελευταία χρόνια συνεργάζεστε και με το Εθνικό Θέατρο, υπάρχει προοπτική η συνεργασία αυτή να επεκταθεί σε έναν μεγαλύτερο αριθμό δράσεων και συμμετοχής και από άλλους σκηνοθέτες, εμψυχωτές και ηθοποιούς;

 Το πρόγραμμα είναι το Εργαστήρι Προσωπικής Ανάπτυξης Κρατουμένων (ΕΠΑΚ) το οποίο γίνεται στο Ε.Κ.Κ.Ν. Αυλώνα, στο Ψυχιατρείο Κρατουμένων Κορυδαλλού, στο Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικομανών Κρατούμενων Ελεώνα – Θηβών, και στο Κ.Κ. Κορίνθου. Έχω δουλέψει σε εθελοντική βάση για αρκετά χρόνια. Υπάρχουν κάποια κονδύλια που  δίνονται σε άτομα που πηγαίνουν για κάποιο χρονικό διάστημα. Προσωπικά, ήθελα να βρω έναν φορέα που να κατανοεί την αναγκαιότητα της ύπαρξης του πολιτισμού μέσα σε αυτούς τους χώρους και να έχει τη δυνατότητα να το υποστηρίξει με συνέπεια και σταθερότητα. Είμαι στο Εθνικό Θέατρο από τον Απρίλιο του 2018.

Κατά καιρούς γίνονται επιμορφωτικά σεμινάρια για εμψυχωτές-ηθοποιούς που θέλουν να δραστηριοποιηθούν στους χώρους των φυλακών. Στην παρούσα χρονική περίοδο λόγω της πανδημίας, οι διά ζώσης συναντήσεις απαγορεύονται. Προσωπικά συνεχίζω τα εργαστήρια σε

κάποια κέντρα μέσω σύγχρονης τηλεκπαίδευσης. Αναμφισβήτητα χάνεται η ενέργεια της ανθρώπινης επαφής, αλλά η ανάγκη να επικοινωνούν και να εκφραστούν παραμένει έντονη και έτσι προσαρμοζόμαστε στις νέες συνθήκες. Πάντα υπάρχουν εθελοντές που πλαισιώνουν τις ομάδες και τις δράσεις και αυτό είναι ελπιδοφόρο.  Είναι θεμιτό να υπάρχει πληθώρα δράσεων στις φυλακές. Το ερώτημα παραμένει βέβαια για το ποιος είναι ο στόχος των δράσεων κι εάν γίνονται μεθοδικά και βάσει έρευνας για τις ανάγκες του τελικού αποδέκτη.

Θα μας καταθέσετε την εμπειρία σας από το Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Αυλώνα, έναν ιδιαίτερα ευαίσθητο χώρο, πώς επιδρά και πώς βοηθάει το θέατρο τα παιδιά αυτά (τους νέους) πριν από την επιστροφή τους στην έξω από τα καταστήματα κράτησης κοινωνία;

Αλλάζει η συμπεριφορά τους, το βλέπω και σε σχέση με τη συμμετοχή τους στο σχολείο. Οι καθηγητές τους λένε ότι προσέχουν περισσότερο, γίνονται πιο ευγενικοί. Στην κοινωνική υπηρεσία έχουν τρόπους, δεν έχουν έπαρση. Τους τονίζω συνεχώς αυτό το θέμα, ότι στη θεατρική ομάδα ο καθένας τους ως μέλος της την εκπροσωπεί στην υπόλοιπη φυλακή και πως αν κάποιος κάνει κάτι, θα έχει επιπτώσεις και στην υπόλοιπη ομάδα. Οπότε, πρέπει να προσέχουμε πώς συμπεριφερόμαστε. Άτομα που δεν μιλούσαν καθόλου, έρχονται και μιλάνε σιγά-σιγά, μπαίνουν στην ορολογία της πρόβας, δείχνουν ενδιαφέρον, άνθρωποι που δύσκολα εκφράζονταν  έχουν πιο μαλακό βλέμμα.

Φεύγοντας το Δεκέμβριο του 2013 για Αυστραλία, πήγα να τους χαιρετήσω και ο Ε., -ένα παιδί που ήταν εγκαταλελειμμένο σε ιδρύματα, ακόμα και ο θείος που τον φρόντιζε τον εγκατέλειψε-, την ημέρα του αποχαιρετισμού μού είπε: “Μη με εγκαταλείψεις και εσύ”. Έκλαιγε γοερά σαν μικρό παιδί και δεν ήξερα τι να του πω. Είχε αυτή την ανάγκη, λόγω της ηλικίας του, της συνθήκης της ζωής του.

Μέσα από το πρόγραμμα δίνω βεβαιώσεις συμμετοχής, εάν κάποιος έρχεται και παραμείνει στο πρόγραμμα τουλάχιστον για τρεις μήνες, για δώδεκα συναντήσεις, συνεχόμενες, κάνοντας μια προσπάθεια. Οι βεβαιώσεις αυτές βοήθησαν κάποιες περιπτώσεις στην εκδίκαση υποθέσεων. Έχουν δρόμο όμως μπροστά τους, είναι δύσκολο.

Αυτό που με ανησυχεί είναι οι ανήλικοι στην Κόρινθο. Είναι παιδιά 15-18 ετών, ως επί το πλείστον ξένοι, οι οποίοι δεν έχουν δει καν ενδοχώρα. Έχουν έρθει από τα camp των νησιών, έχοντας περάσει μέσω Τουρκίας στην Ελλάδα, φτάνουν στα νησιά, κάνουν κάτι στα camps και μπαίνουν κατευθείαν φυλακή. Οπότε, είναι μια πορεία όπου έχουν έρθει εδώ, δεν έχουν δει άλλον πολιτισμό, έχουν δει μόνο κάγκελα. Είναι η ομάδα στην οποία πρέπει όλοι να στρέψουμε την προσοχή μας. Είναι παιδιά που έχουν ζήσει πολέμους, είναι από ξεκληρισμένες οικογένειες, δεν έχουν κανέναν και είναι στο έλεος. Έχω ακούσει ιστορίες που είναι εφιαλτικές, ιστορίες τρόμου. Παιδιά που είναι στη φυλακή και η φυλακή δεν μπορεί να τους παρέχει το πιο απλό, έναν διερμηνέα που μπορεί να μιλήσει Φαρσί. Πώς θα επικοινωνήσει τα θέλω του; Πώς θα πει τη δική του ιστορία, τη δική του πλευρά της αλήθειας; Πώς θα βγάλουμε άκρη με νοήματα;

Πήγα στην Κόρινθο μετά από παρότρυνση της εισαγγελέως Κορίνθου. Ανταποκρίνονται, γιατί δεν μιλάνε και συμμετέχουν σε μια σωματική διαδικασία, αρχίζουν να καταλαβαίνουν κάποιους όρους, οι πιο παλιοί μεταφράζουν στους δικούς τους που δεν ξέρουν. Όμως, τα σχολεία υπολειτουργούν, οι δάσκαλοι δεν πηγαίνουν, δεν υπάρχουν διερμηνείς για να γίνουν μαθήματα. Γιατί τώρα που σταμάτησαν όλα τα προγράμματα στις φυλακές, αυξήθηκαν άραγε τα πειθαρχικά; Αφού είναι σε αδράνεια, δεν κάνουν τίποτα. Θα τους πειράξει το παραμικρό και θα τσακωθούν, οπότε έχουμε αύξηση πειθαρχικών, αύξηση ψυχολογικών. Πρέπει να τους απασχολούμε, να εκτονώνουν την ενέργειά τους και οι ανήλικοι και οι ενήλικοι.

Υπάρχουν πολλά κενά σε σχέση με τους ανήλικους. Τιμωρούνται. Ναι, έχουν βαριά παραπτώματα για την ηλικία τους, αλλά πρέπει να αντιληφθούμε ότι μόνο έτσι ξέρουν να επιβιώνουν, έτσι έχουν μάθει. Αν δεν ασχοληθεί κάποιος μαζί τους καθημερινά  με προγράμματα, εκπαίδευση, γλώσσα, πολιτισμό, κίνηση, σώμα, δεν αλλάζει κάτι. Δυσκολευόμαστε εμείς να αλλάξουμε συνήθειες, να κόψουμε το κάπνισμα, να μειώσουμε  τη χρήση του κινητού, να αλλάξουμε διατροφή, όλα αυτά μας δυσκολεύουν και μας δημιουργούν εκνευρισμό.  Πώς περιμένουμε αυτοί  να αλλάξουν από τη μια μέρα στην άλλη, απλώς  επειδή τους βάλαμε φυλακή;

Έξω από τον Αυλώνα, η επιγραφή αναφέρει “Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων”. Τι εννοούμε με τον όρο “ειδικό”;  Μου λένε ότι κοιμούνται δύο δύο σε ράντζα, γιατί κάνουν εργασίες στη φυλακή. Κάνω πρόβα στον Αυλώνα σε μια τεράστια αίθουσα εκδηλώσεων, η οποία είναι δίπλα από τα μαγειρεία, στάζουν νερά, υπάρχουν άσχημες μυρωδιές, υπάρχουν τα σκουπίδια των μαγειρείων. Μια αίθουσα που ποτέ δεν είναι καθαρή και συνήθως την καθαρίζει η ομάδα πριν ξεκινήσουμε. Συμβιώνουν σε μια χωματερή. Οι συνθήκες είναι πολύ άσχημες. Στην Κόρινθο δεν έχουν μια μεγάλη αίθουσα και, όποτε ο καιρός το επιτρέπει, το πρόγραμμα γίνεται έξω στο προαύλιο. Δυσκολευόμαστε. Πάμε και στην αίθουσα του σχολείου, αλλά είναι τόσο στενή που δεν βοηθάει. Αναγκαζόμαστε να δουλεύουμε σε μικρές ομάδες.

Ολοκληρώνοντας τη συνέντευξή μας, κ. Γράψα, κρίνω ότι έχει μεγάλο ενδιαφέρον να μας μιλήσετε για τις παραστάσεις που έχετε οργανώσει όλα αυτά τα χρόνια στις φυλακές. Ειδικότερα, μπορείτε να μας καταθέσετε την εμπειρία σας από κάποιες παραστάσεις που είχαν μια πολύ δυνατή επίδραση πάνω σας και να μας εξηγήσετε το γιατί;

Όλες είναι ξεχωριστές, όμως με την ομάδα του Ψυχιατρείου Κορυδαλλού η παράσταση “ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΣ ΧΡΟΝΟΣ” με έχει στιγματίσει έντονα. Δεν συνηθίζω να παίζω πια, ήταν η δεύτερη δουλειά που παρουσίασα με το Ψυχιατρείο και έκανα αντικατάσταση τον Μάικ, ο οποίος απεβίωσε και αυτό ήταν ένα γεγονός που με συγκλόνισε πραγματικά., Είχε γράψει το μεγαλύτερο κομμάτι του κειμένου, ήταν η ψυχή της ομάδας. Ήταν ο μάγειρας και τον ήξεραν όλοι. Σκέφτηκα ότι το καλύτερο πράγμα που μπορώ να κάνω να τιμήσω αυτόν τον άνθρωπο που πέρασε δεκαέξι χρόνια από τη ζωή του εκεί, ήταν να παίξω τον ρόλο που είχε. Ήταν από τα πιο δύσκολα πράγματα που είχα αναλάβει να κάνω ποτέ στη σκηνή. Μην κάνοντας τίποτα, απλώς φέροντας το υλικό του. Η ιστορία ενός ανθρώπου που κάποια στιγμή στη ζωή του έκανε μια απλή σκέψη. Να φροντίσει τέσσερεις άγνωστους ανθρώπους που είχαν ανάγκη κάποιον. Μοιράζονται κάτι κοινό, μόνο που δεν το ξέρουν. Η δύναμη της ανθρώπινης ψυχής να αντεπεξέλθει σε δύσκολες συνθήκες, η αναγκαιότητα συνοδοιπόρων στην ζωή μας και την κατάλληλη στιγμή της αφύπνισης από τον λήθαργο είναι τρία βασικά θέματα της παράστασης.

Στο Ψυχιατρείο Κορυδαλλού, λόγω των φαρμακευτικών αγωγών που ακολουθούν, η σωματική έκφραση είναι περιορισμένη, άρα βασιζόμαστε στον λόγο. Γράφουν κείμενα, ποιήματα, σκέψεις και όλα αυτά γίνονται υλικό της παράστασης. Τα κείμενα βασίζονται στις συζητήσεις που κάνουμε στην πρόβα και αυτά που θέλουν να εκφράσει ο καθένας.  Μερικοί δεν έχουν τη δυνατότητα να γράψουν, μαθαίνουν, αλλά όλοι έχουν ένα προσωπικό στοιχείο σε αυτό. Θέλουμε να φέρνουνε δικά τους πράγματα στο τραπέζι για να τα μοιραστούμε.

Σε αυτή την παράσταση, το ραπ κομμάτι που τραγούδησε ο Μ. στο  τέλος, ήταν δικό του. Έκανε αντικατάσταση τελευταία στιγμή και βλέπουμε έναν άνθρωπο, ο οποίος ακολουθεί μια φαρμακευτική αγωγή, δεν συμμετείχε στη διαδικασία της πρόβας, κάτι που σημαίνει ότι δεν είχε ενταχτεί στην ομάδα, αλλά παρ’ όλα αυτά, μπήκε στο τέλος, κάθισε πειθαρχημένα σαν άγαλμα ενός δημόσιου υπαλλήλου, όπως ήταν ο ρόλος στο έργο, και βγήκε και είπε και αυτό το κομμάτι. Το πρότεινε ο ίδιος και ταίριαζε απόλυτα με τον δημόσιο υπάλληλο που δεν εξέφραζε τα προσωπικά του “θέλω”, που απλώς εκτελούσε, που περνώντας τα χρόνια μαρμάρωνε, δεν είχε προσοχή και αγάπη από κανέναν, αλλά εσωτερικά, θα μπορούσε να είναι ένας καλλιτέχνης και να που ήτανε.

Ένα τολμηρό εγχείρημα για τα ελληνικά δεδομένα ήταν η παράσταση “ΚΟΙΝΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ” που παρουσιάστηκε στο Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικομανών Κρατουμένων στη Θήβα το 2019. Η ομάδα από τον Αυλώνα ταξίδεψε με την κλούβα των μεταγωγών μέχρι τη Θήβα για να συναντήσει την αντίστοιχη ομάδα εκεί. Αυτό μπορούσε να γίνει, διότι δούλευα και με τις δύο ομάδες ταυτόχρονα με την ίδια μέθοδο. Η μέρα κύλησε τόσο ομαλά. Όλα λειτούργησαν άψογα και η παράσταση έμεινε ως μια υποδειγματική συνεργασία κρατουμένων.

Για πρώτη φορά δύο ομάδες κρατουμένων θα βρεθούνε μαζί, όπου την ίδια μέρα θα γνωριστούνε, θα κάνουν μαζί ζέσταμα, πρόβα και θα παρουσιάσουν την κοινή τους αφετηρία στο θέατρο.  Η συνεργασία αυτή τονίζει την αλληλεγγύη μεταξύ τους και την προσπάθεια που κάνει ο καθένας ξεχωριστά αλλά και ως ομάδες, να ξεπεράσουν τη στερεότυπη συμπεριφορά εντός των τειχών και να ξεκινήσουν μια νέα πορεία έκφρασης και αντίληψης για την ζωή τους. Μέσα από την παράσταση θα κάνουν μια αναδρομή στο παρελθόν, στα λάθη τους, θα δουν τον εαυτό τους ευάλωτο και ταυτόχρονα δυνατό να αντεπεξέλθει στις  δυσκολίες της ζωής και να εφοδιαστεί με γνώση και εμπειρίες για το μέλλον που τον περιμένει.

---

* Ο Στάθης Γράψας σπούδασε θέατρο στη Μελβούρνη και στην Αθήνα. Παρακολούθησε το εργαστήριο «Transmission» για την εκπαίδευση ηθοποιών σε φυλακές, ιδρύματα, μουσεία και νοσοκομεία στο Βασιλικό Θέατρο του Λονδίνου, ενώ η πρακτική του εργαστηρίου έγινε σε ιδρύματα για ορφανά και άστεγα παιδιά στο μεταπολεμικό Βελιγράδι. Στο Ρόττερνταμ ολοκλήρωσε και το εργαστήρι μετεκπαίδευσης για το εφαρμοσμένο θέατρο.

Είναι εμψυχωτής - σκηνοθέτης σε τέσσερα σωφρονιστικά καταστήματα της χώρας. Στις φυλακές Αυλώνα ξεκίνησε εθελοντικά το εργαστήρι προσωπικής ανάπτυξης κρατουμένων με βάση το θέατρο το 2010, το οποίο συνεχίζει και σήμερα. Από το 2017 καθοδηγεί ομάδες στις φυλακές της Θήβας, Κορίνθου και στο Ψυχιατρείο Κρατουμένων Κορυδαλλού. Έχει παρουσιάσει τη δουλειά του σε διεθνή συνέδρια για το θέατρο στις φυλακές στο Βερολίνο, στο Ρόττερνταμ, στο θέατρο Wilma (Φιλαδέλφεια) και στο Πανεπιστήμιο του Όκλαντ (Μίσιγκαν). Επίσης, στη Φεράρα (Ιταλία) παρουσιάστηκε μέρος της μεθόδου του με εισηγητή τον Μιχάλη Τραΐτση. Είναι υπεύθυνος του θεατρικού εργαστηρίου στην  Επάνοδο (Ν.Π.Ι.Δ.).

Στην Αυστραλία έχει δουλέψει με παιδιά Ελλήνων μεταναστών στα σχολεία της κοινότητας, όπως και με ενήλικους. Πραγματοποίησε το εργαστήρι προσωπικής ανάπτυξης κρατουμένων σε φυλακή υποδίκων και συνεργάστηκε εθελοντικά με ηθοποιούς με νοητική υστέρηση σε ένα διετές εργαστήρι.