Η ειδησεογραφική κάλυψη της υπόθεσης Γιακουμάκη και το φαινόμενο Werther
Η αυτοκτονία κατά κανόνα θεωρείται ιδιωτική υπόθεση και αποδίδεται συνήθως στα ψυχολογικά προβλήματα του θανόντα (Marsh, 2010). Στην κλασσική του πλέον μελέτη περί αυτοκτονίας, ο Durkheim (2002 [1897]) ήταν ο πρώτος ο οποίος αναγνώρισε τις κοινωνικές προεκτάσεις της συγκεκριμένης συμπεριφοράς σε μία περίοδο όπου η αυτοκτονία θεωρούνταν ακόμα αξιόποινη πράξη σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Στις σύγχρονες κοινωνίες του δυτικού κόσμου, ο εκούσιος θάνατος εξακολουθεί να αποτελεί αξιόμεμπτη (αν και όχι πλέον αξιόποινη) πράξη, η μομφή κατά της οποίας πηγάζει σε μεγάλο βαθμό από την επιρροή της ιουδαιοχριστιανικής παράδοσης που καταδικάζει την αυτοκτονία ως αμαρτία (Clinard και Meier, 2011; Minois, 2006).
Ωστόσο, σε νομικό επίπεδο και κυρίως εξαιτίας της επικρατούσας αντίληψης της αυτοκτονίας ως ένα ψυχολογικό ζήτημα (Marsh, 2010), υπάρχει μετατόπιση ενδιαφέροντος του ποινικού νομοθέτη από τον αυτόχειρα σε τρίτους που τυχόν τον έπεισαν ή τον βοήθησαν να βάλει τέλος στη ζωή του. Συγκεκριμένα, το άρθρο 234 του ελληνικού Ποινικού Κώδικα προβλέπει ότι «Όποιος κατέπεισε άλλον να αυτοκτονήσει, αν τελέστηκε η αυτοκτονία ή έγινε απόπειρά της, καθώς και όποιος έδωσε βοήθεια κατά την τέλεσή της, η οποία διαφορετικά δε θα ήταν εφικτή, τιμωρείται με φυλάκιση ως πέντε έτη και χρηματική ποινή». Σε μία εποχή όπου τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (Μ.Μ.Ε.) δεν καταγράφουν απλώς την κοινωνική πραγματικότητα αλλά συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωσή της δίνοντας έμφαση σε συγκεκριμένα ζητήματα (ή σε συγκεκριμένες πτυχές τους) και προωθώντας συγκεκριμένες ερμηνείες γεγονότων έναντι άλλων, η ανάγκη να κατανοήσουμε το ρόλο που παίζουν σε ένα φαινόμενο όπως η αυτοκτονία είναι πιο επιτακτική από ποτέ. Με αφορμή την υπόθεση του Βαγγέλη Γιακουμάκη, του 20χρονού φοιτητή που φέρεται να αυτοκτόνησε το 2015 ως συνέπεια του διαρκούς εκφοβισμού που δεχόταν από συμφοιτητές του στη Γαλακτοκομική Σχολής Ιωαννίνων, το παρόν κείμενο αποσκοπεί να επισημάνει τους κινδύνους που ελλοχεύουν πίσω από την ειδησεογραφική κάλυψη αυτοκτονιών.
Σε δημοσιογραφικό επίπεδο, επειδή, όπως προαναφέρθηκε, η αυτοκτονία θεωρείται κατά βάση προσωπικό ζήτημα που σχετίζεται με ψυχική ασθένεια (π.χ. κατάθλιψη) του αυτόχειρα, δεν αποτελεί εξ ορισμού «είδηση» (σε αντίθεση με το έγκλημα που έχει πολύ πιο εμφανείς κοινωνικές επιπτώσεις) [(Jamieson et al., 2003)]. Εξαίρεση αποτελούν οι περιπτώσεις που η ενημέρωση του κοινού για μία συγκεκριμένη αυτοκτονία εξυπηρετεί κάποιο δημόσιο συμφέρον π.χ. αν αφορά κάποιο δημόσιο πρόσωπο (όπως η αυτοκτονία του ηθοποιού Robin William στο 2014), αν τελέστηκε σε δημόσιο χώρο (όπως η αυτοκτονία του συνταξιούχου Δημήτρη Χριστούλα στην πλατεία Συντάγματος το 2012) ή αν σχετίζεται με κάποιο έγκλημα (όπως η αυτοκτονία των δραστών της ένοπλης επίθεσης στο λύκειο Columbine των Η.Π.Α., Eric Harris και Dylan Klebold).Το ενδιαφέρον των ελληνικών Μ.Μ.Ε. και κατ’επέκταση του κοινού για την υπόθεση του Βαγγέλη Γιακουμάκη δεν είναι αδικαιολόγητο ούτε κατακριτέο. Ένας νέος άνθρωπος βρέθηκε νεκρός ενάμιση σχεδόν μήνα μετά την εξαφάνισή του και αφότου είχαν έρθει στο φως στοιχεία για την κατ’εξακολούθηση θυματοποίησή του από τους συμφοιτητές του. «Ο Βαγγέλης Γιακουμάκης είναι το πρώτο καταγεγραμμένο θύμα με θάνατο του φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού», δήλωσε ο πρώην Υπουργός Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων, Αριστείδης Μπαλτάς (Τα Νέα Online, 16 Μαρτίου 2015). Επομένως, αναμφισβήτητα υπάρχει δημόσιο συμφέρον από την ειδησεογραφική κάλυψη της υπόθεσης. Σύμφωνα με τη σχολή της κοινωνικής κατασκευής, ένα «κοινωνικό πρόβλημα» δεν υπάρχει (ή υπάρχει μόνο σε λανθάνουσα μορφή) παρά μόνον αφότου η κοινωνία αναγνωρίσει συλλογικά τον «προβληματικό» χαρακτήρα του εν λόγω ζητήματος και την ανάγκη αντιμετώπισής του (Blumer, 1971; Jenkins, 2001;Best, 2008). Στην προκειμένη περίπτωση, ο θάνατος του Γιακουμάκη αποτέλεσε την υπόθεση που «κατασκεύασε» ένα πρόβλημα ανύπαρκτο ή μέχρι τότε λανθάνον για τα ελληνικά δεδομένα: το πρόβλημα του εκφοβισμού (bullying) και, πιο συγκεκριμένα, του αυτοκτονικού εκφοβισμού [της λεγόμενης bullycide κατά τους Marr και Field (2001)]. Πρόκειται για μία «υπόθεση-ορόσημο» (Innes, 2004) η οποία λειτουργεί ως προειδοποίηση για το μέλλον: μια υπόθεση που επιτρέπει στο ελληνικό κοινό να εξετάσει τις σχέσεις μεταξύ νέων σε ηλικία ατόμων από μία νέα οπτική γωνία, επισημαίνοντας τους τυχόν κινδύνους που μπορεί να παραμονεύουν σε αυτές και δικαιολογώντας τον στενότερο έλεγχό τους προς αποφυγή παρόμοιων μελλοντικών περιστατικών. Δε χωρά αμφιβολία ότι οι συγκεκριμένες συμπεριφορές προϋπήρχαν της υπόθεσης Γιακουμάκη, αλλά η ελληνική κοινωνία δεν τις «έβλεπε» ως πρόβλημα, τουλάχιστον όχι σε βαθμό που να υπάρχει συλλογική κινητοποίηση εναντίον τους και να αναγνωρίζεται από την πολιτεία ως επιτακτική η ανάγκη πάταξής τους (Το Κουτί της Πανδώρας Online, 17 Μαρτίου 2015). Στον απόηχο του θανάτου του Γιακουμάκη, η ελληνική κοινωνία επανεξετάζει τι είναι αποδεκτό και τι όχι καθώς και τι είδους μέτρα είναι απαραίτητο να ληφθούν για την καταπολέμηση του προβλήματος. Τα Μ.Μ.Ε. μπορούν να παίξουν καθοριστικό ρόλο σε αυτήν τη διαδικασία και είναι απαραίτητη η συμμετοχή τους στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού γύρω από το ζήτημα (Best, 2008). Δικαιολογεί όμως αυτός ο λόγος την ειδησεογραφική κάλυψη αυτοκτονιών με πάσα λεπτομέρεια;
Είναι απόλυτα κατανοητή η ανάγκη να πληροφορηθεί το κοινό για τις επιπτώσεις του bullyingστην ψυχοσύνθεση νεαρών και ευάλωτων ατόμων όπως ο Γιακουμάκης. Είναι, ωστόσο, αμφίβολο κατά πόσον λεπτομέρειες όπως η ακριβής τοποθεσία όπου βρέθηκε η σορός του (με link από το GoogleMaps; In.gr Online, 15 Μαρτίου 2015), η στάση του σώματός του (TheBestNewsOnline, 6 Δεκεμβρίου 2015), το περιεχόμενο του στομάχου του (Λιμνιός, Πρώτο Θέμα Online, 16 Μαρτίου 2015) και άλλα στοιχεία της ιατροδικαστικής έκθεσης όπως τα ίχνη από δαγκώματα άγριων ζώων στο σώμα του (Σπυρόπουλος, TheTOCOnline, 15 Μαρτίου 2015) ή η μέθοδος που χρησιμοποίησε για να βάλει τέλος στη ζωή του (Σουλιώτης, Καθημερινή, 17 Μαρτίου 2015) εξυπηρετούν κάποιο δημόσιο συμφέρον. Το ίδιο ισχύει και για τη πρόσφατη δημοσιοποίηση του βίντεο με τα «βασανιστήρια» στα οποία υπέβαλαν το Γιακουμάκη οι συμφοιτητές του [το οπτικό υλικό του αποκλειστικού ρεπορτάζ του Ελεύθερου Τύπου (Καλαφάτης, 3 Ιουνίου 2016) απεικονίζει μεταξύ άλλων έναν ξαπλωμένο Γιακουμάκη να ακινητοποιείται με κεφαλοκλείδωμα από έναν εμφανώς πιο μεγαλόσωμο άνδρα]. Υπάρχει μία λεπτή διαφορά μεταξύ των πληροφοριών που είναι ανάγκη να δημοσιοποιηθούν για να ικανοποιήσουν την ανάγκη του κοινού για ενημέρωση και αυτών που ενίοτε δημοσιοποιούνται και τις οποίες το κοινό ενδιαφέρεται να μάθει λόγω της παράξενης γοητείας του μακάβριου (Cross, 2008). Μακάβριες λεπτομέρειες όπως οι παραπάνω ή η επανειλημμένη προβολή του βίντεο με το bullyingσε βάρος του Γιακουμάκη όταν είναι ήδη γνωστή η τραγική του κατάληξη δεν έχουν ως πρωταρχικό σκοπό να ενημερώσουν αλλά να σοκάρουν και να ψυχαγωγήσουν (Cohen, 2002 [1972]), όπως εναλλακτικά θα έκανε ίσως ένα θρίλερ μαζικής κατανάλωσης. Στην περίπτωση ενός ευαίσθητου ζητήματος όπως η αυτοκτονία, όμως, η δημοσιοποίηση τέτοιου είδους πληροφοριών ενέχει έναν επιπλέον κίνδυνο: αυτόν του «φαινομένου του Werther».
Το φαινόμενο του Werther αναφέρεται στην πιθανώς καταστροφική επίδραση των Μ.Μ.Ε. σε άτομα με αυτοκαταστροφική συμπεριφορά και πήρε το όνομά του από τον αυτόχειρα ήρωα του Goethe στο μυθιστόρημά του The Sorrows of Young Werther. Το έργο δημοσιεύθηκε το 1774 και λέγεται ότι προκάλεσε πληθώρα μιμητικών αυτοκτονιών σε διάφορα μέρη της Ευρώπης. Για το λόγο αυτό, μάλιστα, αποφασίστηκε η απαγόρευση της κυκλοφορίας του σε διάφορα κράτη. Ο όρος «φαινόμενο του Werther» επινοήθηκε το 1974 από το κοινωνιολόγο David Phillips, ο οποίος, μέσα από την έρευνα εφημερίδων και στατιστικών, βρήκε ότι, κατά τους μήνες όπου υπήρχαν πρωτοσέλιδα άρθρα σχετικά με αυτοκτονίες στον τύπο των Η.Π.Α., τα ποσοστά των καταγεγραμμένων αυτοκτονιών ήταν αυξημένα σε σύγκριση με τους μήνες που δεν υπήρχαν σχετικά πρωτοσέλιδα. Ο Phillips συμπέρανε ότι η ειδησεογραφική κάλυψη αυτοκτονιών μπορεί να οδηγήσει σε μιμητικές αυτοκτονικές συμπεριφορές. Υπάρχει εκτενής βιβλιογραφία πάνω στο φαινόμενο του Werther καθώς πολλοί μεταγενέστεροι μελετητές οδηγήθηκαν σε παρόμοια συμπεράσματα με τον Phillips. Μεταξύ άλλων, οι Sonneck et al. (1994) υποστήριξαν ότι η λεπτομερής κάλυψη αυτοκτονιών από τα Μ.Μ.Ε. ώθησε ευάλωτα άτομα με προϋπάρχοντα αισθήματα απόγνωσης στο να βάλουν τέλος στη ζωή τους, οδηγώντας σε αύξηση των σχετικών περιστατικών στο μετρό της Βιέννης. Παράλληλα, μελετητές όπως οι Etzersdorfer et al. (2001) και Pirkis et al. (2006) βρήκαν μία σχέση δράσης-αντίδρασης μεταξύ της έντασης της ειδησεογραφικής κάλυψης αυτοκτονιών και του αριθμού των μιμητικών περιστατικών που ακολουθούσαν.
Στην περίπτωση της υπόθεσης Γιακουμάκη, το φαινόμενο του Werther έγκειται στον κίνδυνο η εκτενής και θετική προς το θανόντα κάλυψη του θανάτου του να οδηγήσει και άλλα ευάλωτα άτομα που ταυτίζονται μαζί του στην αυτοκτονία. Οργανισμοί που ασχολούνται με την πρόληψη αυτοκτονιών όπως οι Samaritans (2013) στη Μεγάλη Βρετανία ή ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (Π.Ο.Υ.) (2008) παρέχουν λεπτομερείς οδηγίες για την υπεύθυνη ειδησεογραφική κάλυψη αυτοκτονιών ώστε να περιοριστεί όσο το δυνατόν περισσότερο το ενδεχόμενο μιμητικών συμπεριφορών. Η έκθεση του Π.Ο.Υ. διατίθεται μάλιστα στα ελληνικά από το Κέντρο για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας ΚΛΙΜΑΚΑ (2013). Σύμφωνα με τις σχετικές συστάσεις, είναι σημαντικό οι πληροφορίες που δημοσιεύονται στην υπόθεση Γιακουμάκη και σε άλλες υποθέσεις αυτοκτονιών που καλύπτονται εκτενώς από τα Μ.Μ.Ε. - ιδιαίτερα οι σχετικές με τη μέθοδο αυτοκτονίας - να περιορίζονται στο ελάχιστο. Αντί για τη μία και μοναδική αιτία που δήθεν οδήγησε κάποιον στην αυτοκτονία, είναι προτιμότερο να δίνεται έμφαση στη σύνθετη φύση του φαινομένου που αφορά στην αλληλεπίδραση διαφόρων κοινωνικών παραγόντων ανάλογα με το εκάστοτε θύμα. Παράλληλα, η δημοσίευση στο τέλος του άρθρου των στοιχείων επικοινωνίας οργανώσεων που παρέχουν υποστήριξη ψυχικής υγείας είναι μία ακόμα πρακτική που ακολουθείται ευρέως από τα ξένα Μ.Μ.Ε. και που έχει αποδειχθεί χρήσιμη στην πρόληψη περαιτέρω αυτοκτονιών.
Η δημοσίευση της έκθεσης του Π.Ο.Υ. στα ελληνικά σαφώς αποτελεί μία θετική εξέλιξη στην προσπάθεια για υπεύθυνη κάλυψη αυτοκτονιών από τους επαγγελματίες των Μ.Μ.Ε. και την αποφυγή του φαινομένου του Werther. Μία έκδοση η οποία θα ήταν περισσότερο προσαρμοσμένη στα ελληνικά δεδομένα και θα χρησιμοποιούσε παραδείγματα (προς μίμηση ή αποφυγή) από άρθρα δημοσιευμένα σε ελληνικά Μ.Μ.Ε. (αντί για μία απλή μετάφραση της έκθεσης του Π.Ο.Υ.) ενδεχομένως να βοηθούσε περισσότερο τους Έλληνες δημοσιογράφους να αντιμετωπίσουν τις όποιες δυσκολίες σχετικά με την κάλυψη αυτοκτονιών. Ωστόσο, ανεξάρτητα από το περιθώριο περαιτέρω προσαρμογής στις ανάγκες των ελληνικών Μ.Μ.Ε., αξίζει να σημειωθεί ότι η εν λόγω μεταφρασμένη έκδοση της έκθεσης του Π.Ο.Υ. επισημαίνει κάποια γενικά αλλά ταυτόχρονα - όπως έγινε εμφανές με την αυτοκτονία Γιακουμάκη- πολύ σημαντικά ζητήματα σχετικά με τις τυχόν επιπτώσεις της εντυπωσιοθηρικής κάλυψης τέτοιων περιστατικών.
Το 2016, το Δίκτυο Πληροφόρησης του Κέντρου για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας (2016) εξέφρασε ανησυχία για το ενδεχόμενο να συνέβαλαν τα ελληνικά Μ.Μ.Ε. σε μιμητικές αυτοκτονίες κατά το πρώτο τρίμηνο του 2016. Σε δελτίο τύπου του δήλωσε ότι η συλλογή, μελέτη και ανάλυση 107 σχετικών με αυτοκτονία άρθρων από τον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο έδειξε ότι σε πολλά από αυτά «υπήρχε αναλυτική περιγραφή της μεθόδου αυτοκτονίας, φωτογραφίες με ακατάλληλο περιεχόμενο ενώ παράλληλα σε κανένα από τα δημοσιεύματα δεν αναφέρονταν πηγές βοήθειας για άτομα που σκέφτονται την αυτοκτονία ή βιώνουν την απώλεια κάποιου δικού τους προσώπου». Η συγκεκριμένη διαπίστωση επιβεβαιώνει ότι η πιθανότητα του φαινομένου του Werther είναι υπαρκτή στην ελληνική πραγματικότητα και τονίζει την ανάγκη να λαμβάνεται αυτή υπόψη από τους δημοσιογράφους όταν γράφουν άρθρα για αυτοκτονίες. Το τι θεωρείται υπεύθυνη κάλυψη μιας αυτοκτονίας είναι, ωστόσο, αρκετά υποκειμενικό (Jamieson et al., 2003) και μπορεί να διαφέρει από εφημερίδα σε εφημερίδα. Ταυτόχρονα, η συμμόρφωση με τις παραπάνω οδηγίες του Π.Ο.Υ. σε τελική ανάλυση επαφίεται στη διακριτική ευχέρεια των εργαζομένων στα Μ.Μ.Ε.. Γι’ αυτούς τους λόγους, θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο να ξεκινήσει ένας ευρύτερος διάλογος μεταξύ της πολιτείας, οργανώσεων πρόληψης αυτοκτονιών και Μ.Μ.Ε. προκειμένου να ενημερωθούν περαιτέρω οι δημοσιογράφοι για τους σχετικούς κινδύνους, να διευκρινιστεί σε τι ακριβώς συνίσταται η ευθύνη τους όταν καλύπτουν αυτοκτονίες ή ακόμα και να συζητηθούν χρηματικές ή άλλες κυρώσεις για τα μέσα που αρνούνται να ακολουθήσουν ή επανειλημμένα παραβιάζουν τις παραπάνω συστάσεις.
Εν κατακλείδι, σε έναν ιδιαίτερα ανταγωνιστικό κλάδο όπως τα Μ.Μ.Ε. όπου οι δημοσιογράφοι εκ των πραγμάτων καλούνται να παράγουν μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα κείμενα που θα κεντρίσουν το ενδιαφέρον του κοινού, είναι πολύ πιθανό το πρόβλημα της αυτοκτονίας να μην προσεγγίζεται πάντα με την απαιτούμενη προσοχή. Αυτό δε σημαίνει κατ’ανάγκη ότι οι επαγγελματίες των Μ.Μ.Ε. αδιαφορούν για τις όποιες επιπτώσεις των άρθρων που δημοσιεύουν, αλλά ενδεχομένως φανερώνει μία ανεπαρκή ενημέρωσή τους σχετικά με το φαινόμενο του Werther,η οποία πρέπει να αντιμετωπισθεί (Jamieson et al., 2003). Όπως εύστοχα επισημαίνουν οι Hawton και Williams (2001), η αξιοποίηση της δύναμης των Μ.Μ.Ε. στην αντιμετώπιση του προβλήματος της αυτοκτονίας είναι απαραίτητη: η υπεύθυνη ειδησεογραφική κάλυψη μπορεί να αποτρέψει ευάλωτα άτομα από το να βάλουν τέλος στη ζωή τους και, σε αντίθεση με τα βαθύτερα κοινωνικο-οικονομικά και ψυχολογικά αίτια της αυτοκτονίας, πολύ πιο εύκολο να επιτευχθεί. Η υπόθεση Γιακουμάκη ήταν πράγματι πρωτοφανής για τα ελληνικά δεδομένα και το έντονο ενδιαφέρον των δημοσιογράφων και κατ’επέκταση του κοινού γύρω από αυτήν είναι απόλυτα κατανοητό. Ωστόσο, δεν πρέπει, συγχρόνως, να ξεχνάμε ότι υπάρχουν σημαντικά μαθήματα τα οποία πρέπει να πάρουμε ως κοινωνία από τη συγκεκριμένη υπόθεση με πρώτο και σημαντικότερο την ανάγκη να παρέχουμε επαρκή και έγκαιρη υποστήριξη σε άτομα σαν το Γιακουμάκη πριν να είναι πολύ αργά. Οποιαδήποτε όμως προσπάθεια να παρασχεθεί αποτελεσματική προστασία σε αυτά τα άτομα θα έχει, για τους παραπάνω λόγους, πολύ περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας με τη συμβολή Μ.Μ.Ε. που είναι πλήρως ενημερωμένα για το φαινόμενο του Werther.
Γραμμή Παρέμβασης για την Αυτοκτονία : 1018
*O Δημήτρης Ακρίβος είναι Λέκτορας Εγκληματολογίας στο Canterbury Christ Church University
Βιβλιογραφία
- Best, J. (2008), Social Problems. New York and London: W.W.Norton & Company.
- Blumer, H., (1971), ‘Social Problems as a Collective Behaviour’, Social Problems, 18(3): 298-306.
- Clinard, M. και Meier, R. (2011), Sociology of Deviant Behavior. 14th edition. Belmont: Wadsworth Cengage Learning.
- Cohen, S. (2002 [1972]), Folk Devils and Moral Panics: The Creation of the Mods and Rockers. Third Edition. London and New York: Routledge.
- Cross, S. (2008), ‘Why the ‘Copycat’ Theory on Suicide Coverage is a ‘Conceptual Red Herring’, Ethical Space: the International Journal of Communication Ethics, 4 (4): 19-23. Διαθέσιμο εδώ:http://irep.ntu.ac.uk/1177/1/192262_642%20Cross%20Prepublisher.pdf.
- Δίκτυο Πληροφόρησης του Κέντρου για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας (2016), Δελτίο Τύπου:Ο ρόλος των ΜΜΕ στην πρόληψη της αυτοκτονίας. 12 Απριλίου 2016. Διαθέσιμο εδώ: http://suicide-help.gr/%CE%BF-%CF%81%CF%8C%CE%BB%CE%BF%CF%82-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%BC%CE%BC%CE%B5-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CF%80%CF%81%CF%8C%CE%BB%CE%B7%CF%88%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CF%85%CF%84%CE%BF%CE%BA%CF%84/.
- Durkheim, E. (2002 [1897]), Suicide: A Study in Sociology. London and New York: Routledge Classics.
- Etzersdorfer, E., Voracek, M. και Sonneck, G. (2001), ‘A dose-response relationship of imitational suicides with newspaper distribution’, Australian & New Zealand Journal of Psychiatry, 35(2): 251.
- Hawton, K. και Williams, K. (2001), ‘The connection between media and suicidal behavior warrants serious attention’, Crisis, 22(4): 137-140.
- In.grOnline, «Νεκρός βρέθηκε ο Βαγγέλης Γιακουμάκης», 15 Μαρτίου 2015. Διαθέσιμοεδώ: http://news.in.gr/greece/article/?aid=1231392842.
- Innes, M. (2004), ‘Signal crimes and signal disorders: notes on deviance as communicative action’, The British Journal of Sociology, 55(3): 335-355.
- Jamieson, P., Jamieson, K. H. και Romer, D. (2003), ‘The responsible reporting of suicide in print journalism’, American Behavioral Scientist, 46 (12): 1643--1660.
- Jenkins, P. (2001), Beyond Tolerance: Child Pornography on the Internet. New York and London: New York University Press.
- Καλαφάτης, Α. (2016),«Αποκλειστικό: Βίντεο-ντοκουμέντομεταβασανιστήριαστονΒαγγέληΓιακουμάκη»,ΕλεύθεροςΤύπος, 3 Ιουνίου 2016. Διαθέσιμο εδώ: http://www.eleftherostypos.gr/ellada/9131-apokleistiko-deite-video-ntokoumento-me-ta-vasanistiria-ston-vaggeli-giakoumaki/.
- Κλίμακα (2013), Πρόληψη της αυτοκτονίας Μια πηγή ενημέρωσης για τους επαγγελματίες των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Διαθέσιμο εδώ: http://suicide-help.gr/wordpress/wp-content/uploads/2016/04/%CE%A0%CF%81%CF%8C%CE%BB%CE%B7%CF%88%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%91%CF%85%CF%84%CE%BF%CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%B1_%CE%9C%CE%9C%CE%95.pdf.
- Λιμνιός, Σ. (2015), «Τι Έδειξε η Νεκροψία: Αυτοκτονία ο θάνατος του Βαγγέλη Γιακουμάκη», Πρώτο Θέμα Online, 16 Μαρτίου 2015. Διαθέσιμο εδώ:http://www.protothema.gr/greece/article/459773/autoktonia-o-thanatos-tou-atuhou-vaggeli-giakoumaki/.
- Marr, N. και Field, T. (2001), Bullycide: Death at Playtime. Oxon: Success Unlimited.
- Marsh, I. (2010), Suicide: Foucault, History and Truth. Cambridge and New York: Cambridge University Press.
- Minois, G. (2006), Ιστορία της Αυτοκτονίας: Η Δυτική Κοινωνία Αντιμέτωπη με τον Εκούσιο Θάνατο. Αθήνα: Πολύτροπον.
- ΠαγκόσμιοςΟργανισμόςΥγείας (Π.Ο.Υ.)(2008), Preventing Suicide: A Resource for Media Professionals. Διαθέσιμο εδώ: http://www.who.int/mental_health/prevention/suicide/resource_media.pdf.
- Phillips, D.P. (1974), ‘The Influence of Suggestion on Suicide: Substantive and Theoretical Implications of the Werther Effect’, American Sociological Review, 39(3): 340-354.
- Pirkis, J.E., Burgess, P.M., Francis, C., Blood, R.W. και Jolley, D.J. (2006), ‘The relationship between media reporting of suicide and actual suicide in Australia’, Social Science & Medicine, 62(11): 2874-2886.
- Samaritans (2013), Media Guidelines for Reporting Suicide. Διαθέσιμο εδώ: http://www.samaritans.org/sites/default/files/kcfinder/files/press/Samaritans%20Media%20Guidelines%202013%20UK.pdf.
- Sonneck, G., Etzersdorfer, E. και Nagel-Kuess, S. (1994), ‘Imitative Suicide on the Viennese Subway’, Social Science & Medicine, 38(3): 453-457.
- Σουλιώτης, Γ. (2015), «Τα ευρήματα της νεκροψίας», Καθημερινή, 17 Μαρτίου 2015. Διαθέσιμο εδώ: http://www.kathimerini.gr/807559/article/epikairothta/ellada/ta-eyrhmata-ths-nekroyias.
- Σπυρόπουλος, Π. (2015), «Η μεγάλη ανατριχίλα: Τα πρώτα στοιχεία από την αυτοψία», TheTOCOnline, 15 Μαρτίου 2015. Διαθέσιμο εδώ: http://www.thetoc.gr/koinwnia/article/i-megali-anatrixila-ta-prwta-stoixeia-apo-tin-autopsia.
- Τα Νέα Online, Μπαλτάς: «Συντονισμένη προσπάθεια σε όλα τα επίπεδα για την αποτροπή του σχολικού εκφοβισμού», 16 Μαρτίου 2015. Διαθέσιμο εδώ: http://www.tanea.gr/news/greece/article/5219559/mpaltas-syntonismenh-prospatheia-se-ola-ta-epipeda-gia-thn-apotroph-toy-sxolikoy-ekfobismoy/
- TheBestNewsOnline, «Yπόθεση Γιακουμάκη: Οι φωτογραφίες που αλλάζουν τα δεδομένα - ΔΕΙΤΕ ποιά ήταν η στάση του σώματος του άτυχου νέου όταν βρέθηκε η σορός του», 6 Δεκεμβρίου 2015. Διαθέσιμο εδώ: http://www.thebest.gr/news/index/viewStory/366757.
- Το Κουτί της Πανδώρας Online, «Στους δρόμους οι πολίτες για τον Βαγγέλη», 17 Μαρτίου 2015. Διαθέσιμο εδώ: http://www.koutipandoras.gr/article/stoys-dromoys-oi-polites-gia-ton-vaggeli.