ΤΕΥΧΟΣ #13 ΙΟΥΛΙΟΣ 2020

... αγροτικές φυλακές υφίστανται στην Ελλάδα από το έτος 1911;

Αγγελική Πεπόνη

Έπειτα από καθυστέρηση αρκετών ετών, η λειτουργία της νέας Γυναικείας Αγροτικής Φυλακής είναι γεγονός[1], αποκαθιστώντας το ζήτημα της ίσης μεταχείρισης των φύλων και της ισότητας στον ημιελεύθερο τύπο κράτησης. Για πολλούς κοινωνούς, αλλά και επιστήμονες, το ανοικτό σύστημα σωφρονισμού προηγείται σε πολλά σημεία των κλειστών καταστημάτων κράτησης. Είναι λογικό, λοιπόν, η ίδρυση της Αγροτικής Φυλακής του Ελαιώνα στη Θήβα να αποτελεί ένα αναγκαίο και κρίσιμο βήμα για τη βελτίωση των συνθηκών κράτησης, φέρνοντας έναν αέρα ουμανιστικό, ενισχύοντας την ισότητα των φύλων και μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους της κράτησης, από την τιμωρητικότητα στο σωφρονισμό.

Αγροτικές Φυλακές - Πώς ορίζονται;

Στο άκουσμα του όρου Αγροτικές Φυλακές ή Ανοικτού τύπου κατάστημα κράτησης, πιθανότατα να δημιουργείται η εικόνα ενός συστήματος κράτησης με ανοικτά φυσικά όρια, απουσία φύλαξης ή απειθαρχίας και πλήρους αταξίας των κρατουμένων. Όμως, η εννοιολογική προσέγγιση της έννοιας των αγροτικών φυλακών είναι πολύ πιο βαθιά από την απλή γραμματική διατύπωση και ερμηνεία αυτής.

Όπως αναφέρεται στη διδακτορική διατριβή του κύριου Σχίζα Παναγιώτη με τίτλο ‘‘Αγροτικές Φυλακές’’ (2013)[2] , στο ΧΙΙ Διεθνές Ποινικό και Σωφρονιστικό Συνέδριο στη Χάγη (1950), οι ειδικές επιστήμονες που συμμετείχαν, αποπειράθηκαν να ορίσουν την έννοια των αγροτικών φυλακών και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η αγροτική φυλακή δε συνδέεται με την εξωτερική όψη των κτιρίων που την απαρτίζουν φυσικά και αντικειμενικά, αλλά βασίζεται και προσδιορίζεται από το βαθμό εμπιστοσύνης που παρατηρείται να υπάρχει – σημασία δηλαδή δεν έχουν τα φυσικά εμπόδια, αλλά η εμπιστοσύνη που επιδεικνύεται από την ίδια τη φυλακή προς τους κρατούμενους.[3]

Το 1955 σε συνέδριο του ΟΗΕ στη Γενεύη, αναφέρθηκε πως, οι αγροτικές φυλακές χαρακτηρίζονται από την απουσία φυσικών ορίων και περιορισμών και η τήρηση των κανόνων και η αποτροπή των αποδράσεων επαφίεται στο αίσθημα ευθύνης των κρατουμένων, στο σεβασμό προς τους κανόνες διαβίωσης και κράτησης και στην εκούσια πειθαρχεία που δείχνουν οι ίδιοι οι κρατούμενοι.[4]

Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό πως, οι ίδιοι οι κρατούμενοι είναι υπεύθυνοι για την παραμονή τους στη φυλακή, σεβόμενοι τα οφέλη, τα οποία απολαμβάνουν στο πλαίσιο κράτησης στο ανοικτού τύπου κατάστημα και αρνούμενοι την επιλογή της απόδρασης. Η εμπιστοσύνη αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο των αγροτικών φυλακών και της σχέσης τους με τους κρατούμενους. Τα οφέλη που προσφέρονται, ομού με το βάρος της προσωπικής ευθύνης του καθενός, καθιστούν τις αγροτικές φυλακές ένα περιβάλλον ασφαλές, με κανόνες και πειθαρχία και σημαντικό παραγόμενο έργο.

Η Ιστορική Εξέλιξη των Αγροτικών Φυλακών

Η εξαναγκαστική εργασία των εγκλείστων εμφανίζεται πολλά χρόνια πριν, έχοντας έναν χαρακτήρα περισσότερο τιμωρητικό, παρά σωφρονιστικό και αναπλαστικό. Ουδεμία σχέση έχει η εικόνα των καταναγκαστικών έργων με τη μορφή εργασίας που καλούνται να διεκπεραιώσουν οι κρατούμενοι στη σύγχρονη εποχή. Πλέον, η εργασία παρέχεται από τους κρατούμενους και υπολογίζεται ευεργετικά ως προς την ποινή του. [5]

Κινητές Αγροτικές Φυλακές

Παρότι μειοψηφούν σε σχέση με τις φυλακές κλειστού τύπου, δεν αποτελούν πρόσφατη πρακτική και θεσμό, ούτε είχαν απαρχής τη μορφή με την οποία τις συναντάμε σήμερα. Προγενέστερα της σύγχρονης μορφής τους, οι αγροτικές φυλακές ήταν κινητές. Οι κρατούμενοι φυλακών χρησιμοποιούνταν για την υλοποίηση έργων, την ανέγερση φυλακών και για άλλες σχετικές εργασίες.[6] Αλλά και εξαιτίας των πολεμικών περιπετειών που λάμβαναν χώρα ανά περιόδους, επιτακτική κρίθηκε η ανάγκη δημιουργίας κινητών μονάδων φυλακών για την κάλυψη των σχετικών αναγκών. Για την κάλυψη, λοιπόν, των παραγωγικών κενών, δημιουργήθηκαν κινητές φυλακές στο Αλιβέρι και στον Ωροπό. Οι εν λόγω κρατούμενοι απασχολούνταν για την υλοποίηση έργων[7] και γι’ αυτό το λόγο εγκαθίσταντο προσωρινά πλησίον των περιοχών που θα επισκέπτονταν για την υλοποίηση των εκάστοτε εργασιών[8].

Αγροτικές φυλακές – 70 χρόνια πριν

Οι αγροτικές φυλακές ως θεσμός δημιουργήθηκαν για πρώτη φορά το 1911[9]. Με την κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο υπουργός Δικαιοσύνης, Νίκος Δημητρακόπουλος, πρότεινε και θέσπισε τον θεσμό των αγροτικών φυλακών. Το σχέδιο υλοποίησης των φυλακών ανοικτού τύπου άρχισε να υλοποιείται από το 1925, όταν δημιουργήθηκαν οι πρώτες αγροτικές φυλακές στην Ελλάδα: η αγροτική φυλακή Τίρυνθας (1925) και της Κασσαβέτειας στο Βόλο (1925) που λειτουργούν μέχρι και σήμερα, και η αγροτική φυλακή του Βίδου στην Κέρκυρα (1925), της οποίας η λειτουργία έχει ανασταλεί. Τις παραπάνω αγροτικές φυλακές, ακολούθησαν βραχυπρόθεσμα τα καταστήματα του Άσσου (1927) και Λειβαδιού (1937) στην Κεφαλλονιά, καθώς η λειτουργία του ανεστάλη έπειτα από ισχυρούς σεισμούς στο νησί. Στη λίστα των αγροτικών φυλακών που λειτουργούν μέχρι και σήμερα, προστίθεται η αγροτική φυλακή Αγιάς στα Χανιά (1929) και το κατάστημα της Κασσάνδρας στη Χαλκιδική (1930).[10]

Οι φυλακές ανοικτού τύπου που δημιουργήθηκαν μέχρι το 1930 προορίζονταν για τη φιλοξενία ανδρών κρατουμένων και όχι γυναικών. Για την ίση μεταχείριση των κρατουμένων, την ανεξαρτήτως φύλου διαβίωση σε καθεστώς ημιελευθερίας και για το κοινό δικαίωμα για συμμετοχή σε ένα διαφορετικού τύπου σύστημα κράτησης, το 1950 ιδρύθηκε η αγροτική φυλακή της Ρόδου. Το κατάστημα της Ρόδο λειτούργησε πιλοτικά για ένα χρόνο με 20 κρατούμενες, οι οποίες επελέγησαν με αυστηρά κριτήρια. Όμως, παρά το πρωτοποριακό πνεύμα και την ισχυρή θέληση, λόγω συνθηκών και αναγκών, η λειτουργία της ανοικτής φυλακής της Ρόδου ανεστάλη.[11]

Επαναλειτουργία Γυναικείων Αγροτικών Φυλακών

Από το 1950 και έπειτα καμία ενέργεια ή προγραμματισμός δεν περιλάμβανε την εκ νέου λειτουργία ενός ανοικτού καταστήματος για γυναίκες κρατούμενες. Οι αγροτικές φυλακές για άνδρες που λειτουργούν από την δεκαετία του 1920 στη χώρα συνεχίζουν και λειτουργούν, παράγοντας έργο, ενισχύοντας την οικονομία, μα περισσότερο συμβάλλοντας στον ουσιαστικό σωφρονισμό και στην επαφή του κρατουμένου με τη φύση, στοχεύοντας σε μια ομαλή επανακοινωνικοποίηση και προσαρμογή στην κοινωνική πραγματικότητα μετά την αποφυλάκιση[12], αποδεικνύοντας πως η τιμωρητικότητα και οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης για τους κρατούμενους, δεν θα τους οδηγήσουν απαραίτητα πιο κοντά στον σωφρονισμό και την μετανόηση, ούτε στην ομαλή μετάβαση στην κοινωνία των ελεύθερων πολιτών.

Και επειδή η συμμετοχή σε ένα πιο ανθρώπινο περιβάλλον έκτισης της ποινής δεν έχει φύλο, ούτε είναι προνόμιο μερικών, η Ρόδος έδωσε την σκυτάλη στον Ελαιώνα Θήβας, όπου και άνοιξε η νέα αγροτική φυλακή γυναικών. Το 2017, 67 χρόνια μετά την πρώτη γυναικεία αγροτική φυλακή, άρχισε να λειτουργεί η νέα αγροτική φυλακής του Ελαιώνα. Έπειτα από σχετικό πόρισμα που συνέταξε ειδική ομάδα υπηρεσιακών  παραγόντων του Υπουργείου και των φυλακών, το Υπουργείο, αφού παρέλαβε το πόρισμα αναφορικά με τις αγροτικές φυλακές, προχώρησε στην επιτακτική υλοποίηση του έργου.[13]

Το ανοικτό κατάστημα κράτησης του Ελαιώνα διαθέτει κατάλληλους χώρους διαμονής για τις κρατούμενες, ενώ υπάρχουν καλλιέργειες, με τις οποίες θα απασχολούνται οι έγκλειστες γυναίκες. Η χωρητικότητα της φυλακής επιτρέπει σε τριάντα κρατούμενες να διαμείνουν στις εγκαταστάσεις της σε μικρά διαμερίσματα. Με το άνοιγμα του εν λόγω καταστήματος κράτησης (2017), μεταφέρθηκαν στις εγκαταστάσεις οι πρώτες δώδεκα κρατούμενες. Λειτουργεί ως τμήμα της κλειστής φυλακής Θήβας και με αυτόν τον τρόπο εξοικονομούνται, τόσο προσωπικό και ύλες, όσο και υπηρεσίες.[14]

Όπως ισχύει στις υπάρχουσες αγροτικές φυλακές, οι κρατούμενες έχουν δυνατότητα ενασχόλησης με εργασίες γης, αλλά, το σημαντικότερο είναι πως, έχουν την ευκαιρία να αναπτύξουν το αίσθημα της υπευθυνότητας και της πειθαρχίας, χωρίς την αυστηρή επιβολή μέτρων καταστολής, σεβόμενες τους υπάρχοντες κανόνες αυτοβούλως.

Στην περίπτωση των γυναικών κρατουμένων, και ιδιαίτερα των μωρομανών, οι Αγροτικές Φυλακές παρέχουν τη δυνατότητα στις κρατούμενες να διαμένουν σε ένα περιβάλλον πιο ανθρώπινο και πιο υγιές. Αυτό συμβάλλει τόσο στο ψυχισμό της μητέρας, όσο και στου παιδιού. Και για τις κρατούμενες που βρίσκονται σε ενδιαφέρουσα, το περιβάλλον των Αγροτικών Φυλακών βοηθούν στην υγιή και ομαλή εξέλιξη της εγκυμοσύνης.

Οφέλη της Αγροτικής Φυλακής

Οι συνέπειες του εγκλεισμού είναι γνωστές σε όλους, είτε πρόκειται για τον κύκλο της μελέτης του εγκλήματος είτε πρόκειται για το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Ιδρυματισμός, στέρηση αγαθών, περιορισμένη επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον, ελάχιστες στιγμές ενασχόλησης με οτιδήποτε εποικοδομητικό και, δυστυχώς, πολλές ακόμη.

Οι Αγροτικές Φυλακές έρχονται να απαλύνουν την αυστηρότητα και την σκληρότητα του εγκλεισμού, να βελτιώσουν τις συνθήκες κράτησης των κρατουμένων, αλλά και να μετατοπίσουν τους κρατουμένους από την αδιάλλακτη στάση και την πιθανή υποτροπή, στο σωφρονισμό και την ουσιαστική μετανόηση.[15]

Στα πλαίσια της παραμονής τους στα ανοικτού τύπου καταστήματα κράτησης, οι κρατούμενοι έχουν τη δυνατότητα της αυτοδιαχείρισης. Θα πρέπει οι ίδιοι να φροντίσουν για την καθαριότητα του χώρου διαμονής τους, για το φαγητό τους, αλλά και για τα ζώα και τις καλλιέργειες που έχουν αναλάβει. Ειδικά ως προς το τελευταίο σκέλος, οι κρατούμενοι είναι υπεύθυνοι για την ανατροφή των ζώων και τη φροντίδα τους, έχοντας την ευθύνη μίας άλλης ζωής πέραν της δικής τους. Με αυτόν τον τρόπο, οι κρατούμενοι αναπτύσσουν το αίσθημα της υπευθυνότητας και της ανάγκης για συνεχή προσοχή των υπάρξεων που φροντίζουν και βοηθούν.

Βάσει της διατριβής του κύριου Παναγιώτη Σχίζα, με την εμπειρική διερεύνηση του ζητήματος και τη συμμετοχική παρατήρηση του προαναφερθέντος ερευνητή, ήρθαν στην επιφάνεια ευρήματα σχετικά με τα οφέλη που προσφέρει η λειτουργία των αγροτικών φυλακών στους κρατούμενους. Όπως αναφέρθηκε στο πλαίσιο του ορισμού, η διαμονή στις αγροτικές φυλακές χαρακτηρίζεται από έντονη παρουσία σχέσεων εμπιστοσύνης. Πέραν αυτής, οι κρατούμενοι μπορούν να ενεργούν αυτοβούλως και με σχετική ελευθερία, αφού οι ίδιοι φροντίζουν για τα ενδύματά τους, διαχειρίζονται τα χρήματά τους, επιλέγουν και παρασκευάζουν το φαγητό τους, ενώ μετακινούνται ελεύθερα, τόσο στα χωρικά όρια της φυλακής, όσο και εκτός αυτών, προκειμένου να διεκπεραιώσουν τις υποχρεώσεις τους[16].

Με την παραμονή τους στα ανοικτού τύπου καταστήματα κράτησης, οι κρατούμενοι (ανεξαρτήτως φύλου) έχουν τη δυνατότητα της ευεργετικής προσμέτρησης της ποινής. Δηλαδή, η μία ημέρα φυλακής μετρά για τρεις πραγματικές ημέρες, με αποτέλεσμα να μειώνεται η παραμονή σε καθεστώς κράτησης.

Όπως αναφέρθηκε ήδη παραπάνω, σε περιπτώσεις εγκυμοσύνης ή μητρότητας, το περιβάλλον των αγροτικών φυλακών κρίνεται εξόφθαλμα καταλληλότερο του κλειστού συστήματος κράτησης. Τόσο για τη μητέρα όσο για το παιδί, το περιβάλλον της Αγροτικής Φυλακής επιδρά στο ψυχισμό τους ευεργετικά, εν αντιθέσει με το κλειστό σύστημα κράτησης.

Όπως συμβαίνει εδώ και χρόνια με τις αγροτικές φυλακές που λειτουργούν και φιλοξενούν άνδρες κρατούμενους, έτσι και με τις γυναικείες αγροτικές φυλακές τα οφέλη για τους διαμένοντες, αλλά και για το κοινωνικό σύνολο εν γένει είναι πολλαπλά. Με τη διαμονή σε Αγροτικές Φυλακές, οι κρατούμενοι έχουν τη δυνατότητα μίας ομαλής μετάβασης από την κλειστή κοινωνία της φυλακής στην ανοικτή κοινωνία των ελευθέρων πολιτών. Αποτελεί ένα μεταίχμιο, ένα μεταβατικό στάδιο, ώστε να καταστούν έτοιμοι και προετοιμασμένοι οι έγκλειστοι, να απολαύσουν ξανά την ελευθερία τους με τους όρους της ανοικτής κοινωνίας.

Θα πρέπει να αναφερθεί πως, σημαντικό ρόλο στην προώθηση και υλοποίηση της πρωτοβουλίας σχετικά με τις Γυναικείες Αγροτικές Φυλακές, διαδραμάτισε ο ομότιμος καθηγητής Εγκληματολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, Αντώνης Μαγγανάς και ο βοηθός του, διδάκτωρ Εγκληματολογίας Παντείου, Παναγιώτης Σχίζας.

Αγγελική Πεπόνη,

Κοινωνιολόγος - ΜΔΕ Εγκληματολογίας Παντείου Πανεπιστημίου – Υποψήφια διδάκτωρ τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού Παντείου Πανεπιστημίου

[1] Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 υπήρχαν αγροτικές φυλακές στη Ρόδο, αλλά η λειτουργία τους ανεστάλη.

[2] Σχίζας Παναγιώτης (2013), ‘‘Αγροτικές φυλακές (διδακτορική διατριβή)’’, υπό την επίβλεψη του ομότιμου καθηγητής Α. Μαγγανάς, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα – σελ.11

[3] Ο.π., σελ. 11-12

[4] Ο.π., σελ. 12-13

[5] Ευεργετικός υπολογισμός ποινής ορίζεται ως εργασία των κρατουμένων και εκμετάλλευση αυτής, χωρίς οικονομικό κόστος.

Αλεξιάδης Στέργιος (2001), ‘‘Σωφρονιστική’’, Σάκκουλας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 290-291

[6] Σχίζας Παναγιώτης (2013), ‘‘Αγροτικές φυλακές (διδακτορική διατριβή)’’, υπό την επίβλεψη του ομότιμου καθηγητής Α. Μαγγανάς, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα – σελ.56 &

Σχίζας Παναγιώτης (2016), ‘‘Αγροτική φυλακή Ελαιώνα – Θήβας’’, στο

http://epohi.gr/%ce%b1%ce%b3%cf%81%ce%bf%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%ae-%cf%86%cf%85%ce%bb%ce%b1%ce%ba%ce%ae-%ce%b3%cf%85%ce%bd%ce%b1%ce%b9%ce%ba%cf%8e%ce%bd-%ce%b5%ce%bb%ce%b1%ce%b9%cf%8e%ce%bd%ce%b1-%ce%b8%ce%ae%ce%b2/

[7] Τέτοια έργα ήταν η διάνοιξη οδών και η εργασία σε μεταλλεία.

[8] http://library.tee.gr/digital/techr/2008/techr_2008_2_asimakopoulos.pdf

[9] Αρχιμανδρίτου Μαρία (2000), ‘‘Η ανοιχτή έκτιση της ποινής, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα’’

[10] Σχίζας Παναγιώτης (2013), ‘‘Αγροτικές φυλακές (διδακτορική διατριβή)’’, υπό την επίβλεψη του ομότιμου καθηγητής Α. Μαγγανάς, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα

[11] Ο.π., σελ. 67

[12] Δασκαλάκης Ηλίας (195), ‘‘Μεταχείριση εγκληματία’’, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή, σελ. 71

[13] https://www.documentonews.gr/article/sth-ohba-oi-prwtes-agrotikes-fylakes-gia-gynaikes

[14] https://government.gov.gr/egkeniastike-proti-agrotiki-filaki-ginekon/

[15] Πέραν των υπολοίπων, οι αγροτικές φυλακές εκμεταλλεύονται αρκετές εκτάσεις που δεν χρησιμοποιούνταν, ενισχύοντας την οικονομία, αφού έχουν ελάχιστα έξοδα και αξιοσημείωτη παραγωγή, ικανή να τροφοδοτήσει άλλα καταστήματα κράτησης, με αρκετά προιόντα να πωλούνται σε υπαλλήλους των φυλακών και σε ορισμένους εμπόρους.

Πανάγος Κωνσταντίνος (2017), Δρ. Εγκληματολογίας-Σωφρονιστικής, Νομική Σχολή ΕΚΠΑ στο https://theartofcrime.gr/%CE%B7-%CF%80%CF%81%CF%8E%CF%84%CE%B7-%CE%B1%CE%B3%CF%81%CE%BF%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%86%CF%85%CE%BB%CE%B1%CE%BA%CE%AE-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%8D%CE%BC%CE%B5%CE%BD/

[16] Οι κρατούμενοι απασχολούνται τόσο σε γεωργικές εργασίες και σε φροντίδα και ανατροφή των ζώων, όσο και σε εργασίες καθαριότητας και παρασκευής φαγητού.