Εκπαίδευση στις Φυλακές: Ποια η πραγματικότητα των ελληνικών φυλακών;

Μαρία-Δήμητρα Μισυρλή, ΜΔΕ

Το παρόν άρθρο αποτελεί το δεύτερο από τα τρία μέρη της επιστημονικής μελέτης που έχει εκπονηθεί από την κυρία Μαρία-Δήμητρα Μισυρλή με τον τίτλο «Εκπαίδευση στις Φυλακές» στο πλαίσιο των επιστημονικών δράσεων του «Crime & Media Lab» του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος – της Ομάδας Εργασίας για το «Έγκλημα στα ΜΜΕ» (https://e-keme.gr/crime-%CE%BCedia-lab/), με Επιστημονικά Υπεύθυνη την κυρία Αγγελική Καρδαρά, Διδάκτορα Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ ΕΚΠΑ, Φιλόλογο, Τακτική Επιστημονική Συνεργάτιδα Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος. Στο μέρος αυτό το ερευνητικό μας ενδιαφέρον εστιάζεται στην εικόνα του δικαιώματος της εκπαίδευσης των κρατουμένων της χώρας μας, όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα από τις εκθέσεις συγκεκριμένων θεσμικών οργάνων και φορέων, ενώ γίνεται σύντομη αναφορά και σε ορισμένες υποθέσεις που απασχόλησαν την ελληνική επικαιρότητα. ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΤΟ 1ο ΜΕΡΟΣ

Α. Εικόνα της Ελλάδας ως προς το δικαίωμα στην εκπαίδευση των κρατουμένων μέσα από τη σκοπιά ελεγκτικών φορέων

Ένας αποτελεσματικός τρόπος για να εξεταστεί αν η σωφρονιστική πολιτική που υιοθετεί το κράτος σέβεται και κατοχυρώνει πράγματι το δικαίωμα της εκπαίδευσης των κρατουμένων είναι η εξέταση του περιεχομένου ενδοσυστημικών και εξωσυστημικών λόγων της αντεγκληματικής πολιτικής που έχουν ως περιεχόμενο την αξιολόγηση των ποινικών σωφρονιστικών πρακτικών. Από την πλευρά των εξωσυστημικών λόγων, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εκθέσεις της Επιτροπής Πρόληψης των Βασανιστηρίων του ΣτΕυρ (CPT) και οι αντίστοιχες απαντήσεις της ελληνικής κυβέρνησης, καθώς και οι εκθέσεις του Συνηγόρου του Πολίτη υπό την ιδιότητά του ως Εθνικός Μηχανισμός Πρόληψης των Βασανιστηρίων & της Κακομεταχείρισης. Τα ανωτέρω είναι μη δικαιοδοτικά όργανα, ανεξάρτητα του κρατικού μηχανισμού, τα οποία μέσω των εκθέσεών τους περιγράφουν τις συνθήκες κράτησης που εντόπισαν στις ελληνικές φυλακές και κάνουν συστάσεις κατά κύριο λόγο για βελτίωση των ποινικών πρακτικών που ακολουθούν οι σωφρονιστικές αρχές. Από την πλευρά των ενδοσυστημικών λόγων καθοριστική είναι η επιρροή των δικαστικών αποφάσεων, με αυτές του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) να ξεχωρίζουν ως ιδιαίτερα σημαντικές αναφορικά με τα δικαιώματα των κρατουμένων. Το κύρος και η διεθνής αναγνώριση των φορέων αυτών προσδίδει στα πορίσματα που δημοσιεύουν κατόπιν ελέγχου των συνθηκών κράτησης ιδιαίτερη σημασία ως προς την αξιολόγηση της έκτασης προστασίας του δικαιώματος εκπαίδευσης των κρατουμένων.

Α1. Εκθέσεις της CPT και απαντήσεις της Ελληνικής Κυβέρνησης

Η CPT αποτελεί ένα μη-δικαιοδοτικό προληπτικό μηχανισμό με βασική αρμοδιότητα του να επισκέπτεται όλους τους χώρους όπου τα πρόσωπα στερούνται της ελευθερίας τους από δημόσια αρχή, όπως είναι οι φυλακές και τα σωφρονιστικά καταστήματα κράτησης νέων, για να εκτιμήσει τη μεταχείριση αυτών των ατόμων και το αν γίνονται σεβαστά τα δικαιώματά τους. Μετά την επίσκεψη, η Επιτροπή αποστέλλει στο ενδιαφερόμενο κράτος λεπτομερή έκθεση με τα σχόλια, τις παρατηρήσεις και τις συστάσεις της, επί της οποίας το κράτος στέλνει απάντηση. Οι εκθέσεις δεν έχουν δεσμευτική ισχύ, αλλά είναι συστάσεις βελτιωτικής φύσης της λειτουργίας των επισκεπτόμενων χώρων με απώτερο σκοπό την εξάλειψη ευκαιριών και πιθανοτήτων μελλοντικής παραβίασης δικαιωμάτων των κρατουμένων[1]. Ωστόσο, παρά την έλλειψη δεσμευτικότητας, εξοπλίζονται με ισχύ που απορρέει από το γεγονός ότι προέρχονται από ένα όργανο που προβλέπεται σε Σύμβαση την οποία από μόνα τους τα συμβαλλόμενα κράτη έχουν επικυρώσει, ενώ παράλληλα το ίδιο το ΕΔΔΑ κάνει αναφορά στις εκθέσεις της Επιτροπής αναγνωρίζοντας την αξία τους^[2].

Μία σύντομη ματιά, λοιπόν, στις ετήσιες εκθέσεις της CPT της τελευταίας δεκαετίας αποκαλύπτει την απουσία ενός ουσιαστικού καθεστώτος με σκόπιμες δραστηριότητες για τους κρατούμενους, με τις προσφερόμενες εκπαιδευτικές, επαγγελματικές, αθλητικές, πολιτιστικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες να κρίνονται ανεπαρκείς για τον αριθμό των κρατουμένων. Μάλιστα, πρόκειται για μία παρατήρηση που επαναλαμβάνεται σε όλες τις εκθέσεις της Επιτροπής και κρίνεται ως μία απαράδεκτη κατάσταση. Όσον αφορά ειδικά το θεσμό της εκπαίδευσης, το έτος 2009 η Επιτροπή διαπίστωσε ότι στις περισσότερες φυλακές υπήρχαν ελάχιστες ή ανύπαρκτες ευκαιρίες πρόσβασης στην εκπαίδευση, ενώ σε λίγες μόνο φυλακές, όπως στη Θήβα και στη Θεσσαλονίκη, λειτουργούσαν Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας. Το 2011 η Επιτροπή εντόπισε προσπάθειες βελτίωσης της κατάστασης ως προς την πρόσβαση στην εκπαίδευση μόνο στο τμήμα κράτησης ανηλίκων στη Θήβα. Στην έκθεση του 2013 αναφέρει τα σχολεία της φυλακής της Λάρισας και του ειδικού καταστήματος κράτησης ανηλίκων στον Αυλώνα ως θετικά παραδείγματα για το πώς μπορούν να δεσμευτούν οι κρατούμενοι σε εκπαιδευτικές δραστηριότητες, επισημαίνοντας ωστόσο την έλλειψη καθηγητών και πρόσθετων πόρων, ενώ έκανε αναφορά σε περιπτώσεις φυλακών, όπως της Κομοτηνής και του Κορυδαλλού, όπου, είτε η λειτουργία του σχολείου είχε κλείσει λόγω αδυναμίας πρόσληψης εκπαιδευτικών, είτε οι προσφερόμενες εκπαιδευτικές δραστηριότητες ήταν ανεπαρκείς για τον όγκο των κρατουμένων. Στην έκθεση του 2015 έγινε αναφορά στην απουσία προγραμμάτων εκπαιδευτικής κατάρτισης στη φυλακή Αλικαρνασσού, στην εισαγωγή από τις αρχές του ιδίου έτους στο ειδικό κατάστημα κράτησης ανηλίκων στην Κόρινθο μαθημάτων ελληνικής γλώσσας και μαθηματικών μέσα σε μία αυτοσχέδια τάξη με πολύ βασικές εγκαταστάσεις και χωρίς την ύπαρξη βιβλιοθήκης, ενώ στη φυλακή του Ναυπλίου επισημάνθηκε η ανάγκη μετατροπής ορισμένων κοιτώνων σε εργαστήρια και αίθουσες διδασκαλίας προκειμένου να παρασχεθεί ο αναγκαίος χώρος για οργάνωση δραστηριοτήτων, ανύπαρκτων έως τότε. Τέλος, στην έκθεση του 2019 η Επιτροπή σημείωσε ότι η προώθηση των Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας στις φυλακές που επισκέφτηκε αντιπροσωπεύει μία θετική εξέλιξη για την παροχή στους κρατούμενους, ιδίως στους αλλοδαπούς, πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Ωστόσο, σημείωσε ότι στις φυλακές Τρικάλων και Νιγρίτας συνάντησε πολλούς κρατούμενους που, παρά την επιθυμία τους, δεν φοιτούσαν στο σχολείο, καθώς για να καταστεί αυτό εφικτό έπρεπε να μεταφερθούν στην πτέρυγα που στεγαζόταν το σχολείο, χάνοντας έτσι την ασφάλεια της τρέχουσας πτέρυγας όπου διέμεναν. Επίσης, έκανε αναφορά και στη φυλακή Χανιών, όπου λειτουργούσε ένα αυτοσχέδιο σχολείο εν αναμονή της κατασκευής του σχολικού κτιρίου, στο οποίο συμμετείχαν κρατούμενοι από όλες τις πτέρυγες και όπου προσφέρονταν εκπαιδευτικά μαθήματα, όπως μαθήματα εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας σε αλλοδαπούς ή μαθήματα από το Ανοιχτό Πανεπιστήμιο.

Οι αντίστοιχες απαντήσεις της ελληνικής κυβέρνησης[4] απέναντι στις παρατηρήσεις της Επιτροπής στηρίζονται στην παραδοχή ότι η αναβάθμιση και η δημιουργία νέων ευκαιριών για εκπαίδευση, διά βίου μάθηση και επαγγελματική κατάρτιση των κρατουμένων αποτελεί μία από τις βασικές υποχρεώσεις και προτεραιότητές της. Τα διάφορα μέτρα που λαμβάνει αφορούν κυρίως τη δημιουργία και λειτουργία σχολικών μονάδων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας^[5], την πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και την εφαρμογή και αξιολόγηση προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης και εκπαίδευσης^[6] στις φυλακές, με τα διάφορα Υπουργεία να βρίσκονται σε συνεχή συνεργασία για τη βελτίωση και την επέκταση αυτών των προγραμμάτων. Ωστόσο, σε γενικές γραμμές αυτό που εντοπίζεται είναι ότι οι ελληνικές προσπάθειες για βελτίωση του καθεστώτος παροχής δραστηριοτήτων που αφορούν στην εκπαίδευση και επαγγελματική κατάρτιση των κρατουμένων έχουν βραχυπρόθεσμο και σποραδικό χαρακτήρα. Επίσης, το γεγονός ότι τα μέτρα αυτά λαμβάνονται τοπικά, δηλαδή αφορούν συγκεκριμένες μόνο φυλακές, συνήθως αυτές που έχει επισκεφτεί η Επιτροπή, δεν συμβάλλει στην αντιμετώπιση του γενικότερου προβλήματος.

Α2.Εκθέσεις Συνηγόρου του Πολίτη στο πλαίσιο αρμοδιοτήτων του ως Εθνικός Μηχανισμός Πρόληψης των Βασανιστηρίων & της Κακομεταχείρισης^[7]

 

Με την κύρωση του OPCAT[8] από την Ελλάδα με το Ν. 4228/2014 προβλέφθηκε η σύσταση ενός Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης των Βασανιστηρίων & της Κακομεταχείρισης (στο εξής του οποίου η ειδική αρμοδιότητα ανατέθηκε στο Συνήγορο του Πολίτη. Μέσα στις αρμοδιότητές του ΕΜΠ περιλαμβάνεται ο τακτικός έλεγχος της μεταχείρισης των κρατουμένων και των συνθηκών διαβίωσής τους είτε αυτεπάγγελτα είτε κατόπιν αναφοράς από κάποιον κρατούμενο ή τρίτο, η διενέργεια ερευνών και η δημοσίευση εκθέσεων, η κατάθεση αντίστοιχων συστάσεων βελτίωσης προς τις αρμόδιες αρχές και η υποβολή προτάσεων και παρατηρήσεων σχετικά με την υφιστάμενη νομοθεσία ή τα τυχόν σχέδια νόμου[9].

Σύμφωνα με τις εκθέσεις του Συνηγόρου του Πολίτη ως ΕΜΠ από το 2014 έως το 2019 ως θετική εξέλιξη στις ελληνικές φυλακές αξιολογείται η ύπαρξη και λειτουργία των Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας, τα οποία, όπως αναφέρει στην έκθεσή του το 2016, «αποτελούν εστίες ιδιαίτερης ψυχικής ανάτασης για τους κρατούμενους και, αναμφισβήτητα, συμβάλλουν στην ομαλή επανένταξή τους στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο», ενώ στην έκθεσή του το 2018 επισημαίνει ότι διαπιστώθηκε «η καλή λειτουργία των Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας, τα ευεργετικά αποτελέσματα της οποίας δεν περιορίζονται στην αξιοποίηση του χρόνου των κρατουμένων, αλλά ενδεχομένως επεκτείνονται και στις προοπτικές αποκατάστασης μετά την αποφυλάκιση. Πολλά σχολεία έχουν καταφέρει να εξασφαλίσουν δωρεές ιδρυμάτων και να επιτύχουν εποικοδομητική συνεργασία με τοπικούς φορείς.». Σημαντική κρίνεται, επίσης, όπως αναφέρεται στην έκθεση του 2018, η δυνατότητα των κρατουμένων να συνεχίσουν τις σπουδές τους σε τοπικά Εσπερινά Επαγγελματικά Λύκεια, εξεταζόμενοι ως κατ’ ιδίαν διδαχθέντες, καθώς και στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, με το οποίο, σύμφωνα με την έκθεση του 2017, υπογράφτηκε συμφωνία συνεργασίας με τη Γενική Γραμματεία Αντεγκληματικής Πολιτικής σύμφωνα με την οποία θα προσφέρει ετησίως 20 υποτροφίες για τη φοίτηση κρατουμένων σε προπτυχιακά προγράμματα του. Τέλος, θετικά αποτιμώνται στις εκθέσεις του 2016 και του 2018 η ύπαρξη ιδιαίτερα δραστήριων και ευαισθητοποιημένων διευθυντών και δασκάλων, η οργάνωση πολυσχιδών δραστηριοτήτων^[10] σε διάφορα καταστήματα κράτησης και η εξασφάλιση από πολλά Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας δωρεών από ιδρύματα και εποικοδομητικών συνεργασιών με τοπικούς φορείς.

Ωστόσο, πέρα από τις ανωτέρω θετικές εξελίξεις, σχεδόν σε όλες τις εκθέσεις επαναλαμβάνεται η παρατήρηση περί ελλείμματος παρεχόμενων ευκαιριών εκπαίδευσης και διαφαίνεται ως επιτακτική η ανάγκη λειτουργίας μέσα στις φυλακές περισσότερων προγραμμάτων εκπαίδευσης, καθώς και η οργάνωση επαγγελματικών εργαστηρίων με στόχο την απόκτηση πτυχίου που θα βοηθήσει στη μελλοντική επαγγελματική αποκατάσταση των κρατουμένων. Επίσης, ο ΕΜΠ επισημαίνει στις εκθέσεις του 2016 και 2017 την ανάγκη λειτουργίας και λυκείου εντός των υπαρχουσών δομών Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας, έτσι ώστε να «μπορούν να απονέμονται και απολυτήρια λυκείου εντός της φυλακής ή σε συνεργασία με το πλησιέστερο λύκειο του Καταστήματος Κράτησης, αφού, μέχρι τώρα, η μόνη δυνατότητα για τον κρατούμενο που επιθυμεί να φοιτήσει στο λύκειο είναι να του χορηγηθούν τα βιβλία, να μελετήσει μόνος του και να δώσει στο τέλος εξετάσεις, κάτι που, στην πράξη, λειτουργεί, εντέλει, αποθαρρυντικά.».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η έκθεση του 2018 που κάνει αναφορά σε βασικά προβλήματα και ελλείψεις της εκπαιδευτικής διαδικασίας μέσα στις φυλακές. Αρχικά, αναφέρεται στην έλλειψη εκπαιδευτικού υλικού κατάλληλα προσαρμοσμένου στις ανάγκες ανήλικων και νέων που φοιτούν στις χαμηλές τάξεις της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, αλλά και ανήλικων και νέων αλλοδαπών που γνωρίζουν ελάχιστα ή καθόλου την ελληνική γλώσσα. Όπως υπογραμμίζει ο Συνήγορος «το γεγονός αυτό δυσχεραίνει την εκπαιδευτική διαδικασία και υποβαθμίζει την αποτελεσματικότητά της, παρά τις προσπάθειες των δασκάλων να καλύψουν με ίδια μέσα τα παραπάνω κενά, όπως στην περίπτωση του ΚΚ Κορίνθου.». Επίσης, γίνεται λόγος και για έλλειψη καθηγητών σε όσα γυμνάσια λειτουργούν, με τους υπάρχοντες ολιγάριθμους καθηγητές να διδάσκουν όλα τα μαθήματα. Τέλος, σημειώνει ότι το γεγονός της καλής λειτουργίας των σχολείων σε συγκεκριμένες φυλακές μετριάζεται από τη μη ίδρυση και λειτουργία σχολείων σε όλα τα καταστήματα και προτείνει ότι «μέχρις ότου επιτευχθεί πλήρης ανάπτυξη και διασύνδεση των σχολείων, θα ήταν χρήσιμη η εξατομικευμένη συνεκτίμηση εκπαιδευτικών αναγκών σε κάθε απόφαση μεταγωγής», ώστε να μη διακόπτεται απότομα η σχολική φοίτηση των κρατουμένων.

Α3. Νομολογία του ΕΔΔΑ

Καταδικαστικές αποφάσεις του ΕΔΔΑ κατά της Ελλάδας για παραβίαση του δικαιώματος εκπαίδευσης των κρατουμένων δεν εντοπίζονται. Το 2018 στην υπόθεση Κουρέας και λοιποί κατά της Ελλάδος[11], το ΕΔΔΑ δεν δέχτηκε στην ουσία του τον ισχυρισμό του ενός προσφεύγοντος κατηγορουμένου περί άρνησης εκ μέρους των σωφρονιστικών αρχών να τον εγγράψουν στο σχολείο του σωφρονιστικού συστήματος, κρίνοντας βάσει του ιστορικού της υπόθεσης ότι πρόκειται κατά πάσα πιθανότητα για μία εθελούσια παραίτηση εκ μέρους του ενδιαφερόμενου.

Ωστόσο, ενδιαφέρον παρουσιάζουν αποφάσεις του ΕΔΔΑ σε προσφυγές κρατουμένων κατά άλλων χωρών. Το ΕΔΔΑ προσδιορίζει με τις αποφάσεις του τι συνιστά παραβίαση και τι όχι στο δικαίωμα της εκπαίδευσης των κρατουμένων. Ενδεικτικά αναφέρονται ορισμένες αποφάσεις[12]:

• Velyo Velev κατά Βουλγαρίας, υπ’ αρ. 16032/07 (2014): Με την απόφαση αυτή το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι το άρθρο 2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της Σύμβασης, δεν επιβάλλει στα συμβαλλόμενα Κράτη την υποχρέωση να προβλέψουν αυτή την δυνατότητα να εκπαιδευτούν οι κρατούμενοι, αν αυτή ακόμα δεν υπάρχει. Σύμφωνα με το Δικαστήριο «παρόλο που αυτό το άρθρο δεν επιβάλλει μία θετική υποχρέωση να προβλεφθεί μία εκπαίδευση εντός της φυλακής υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, όταν όμως ήδη υπάρχει αυτή η δυνατότητα, δεν πρέπει να υπόκειται σε αυθαίρετους και αδικαιολόγητους περιορισμούς. Κάθε περιορισμός αυτού του δικαιώματος πρέπει επομένως, να είναι προβλεπόμενος και να επιδιώκει έναν νόμιμο σκοπό με τον οποίο να είναι αναλογικός.».
• Mehmet Reşit Arslan καιOrhan Bingöl κατά Τουρκίας (υπ’ αρ. 47121/06): Η στέρηση της δυνατότητας επιμόρφωσης κρατουμένων μέσω χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών παραβίασε το δικαίωμά τους στην εκπαίδευση.
• Epistatu κατά Ρουμανίας, υπ’ αρ.29343/10 (2013), Durmaz και άλλοι κατά Τουρκίας (2001), Γεωργίου κατά Ελλάδας (2000): Το γεγονός ότι οι αιτούντες εμποδίστηκαν να συνεχίσουν την εκπαίδευση πλήρους απασχόλησης κατά τη διάρκεια της περιόδου που αντιστοιχεί στη νόμιμη κράτησή τους μετά από καταδίκη από δικαστήριο δεν μπορεί να ερμηνευθεί ως στέρηση του δικαιώματος στην εκπαίδευση κατά την έννοια του άρθρου 2 του πρωτοκόλλου Νο. 1 της Σύμβασης.

Β. ΜΜΕ και περιπτώσεις που απασχόλησαν την ελληνική επικαιρότητα

 

Β1.Ο Ρόλος των ΜΜΕ στην ενημέρωση του κοινού

Η σχέση των ΜΜΕ ως σχέση πομπού μηνυμάτων προς το κοινό, έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών μελετών σε διάφορα επιστημονικά πεδία[13]. Συγκεκριμένα, τα ΜΜΕ σε μικρο-επίπεδο αποτελούν την κυριότερη πηγή πληροφόρησης για τον μέσο πολίτη, ο οποίος «αποκτά άμεση αντίληψη για τα όσα συμβαίνουν γύρω του», συμβάλλοντας στη διαμόρφωση και απόκτηση αξιών ως μέρος του «προσωπικού» του πολιτισμού[14]. Ομοίως, πρωταγωνιστικό ρόλο κατέχουν τα ΜΜΕ και σε μακρο-επίπεδο, καθώς αυτά συνθέτουν τον ιδεολογικό μηχανισμό του κράτους που αναπαράγει την κυρίαρχη ιδεολογία[15], συμβάλλοντας έτσι στη διαμόρφωση και τον επηρεασμό της κοινής γνώμης.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον θα παρουσίαζε η προσπάθεια διερεύνησης της προσέγγισης, της συχνότητας προβολής και της στάσης των ελληνικών ΜΜΕ απέναντι στο υπό εξέταση δικαίωμα στην εκπαίδευση των κρατουμένων. Ωστόσο, οι απαντήσεις σε τέτοια ερωτήματα προϋποθέτουν μία ολοκληρωμένη και εις βάθος έρευνα, τη συγκριτική μελέτη των περιπτώσεων που έχουν απασχολήσει το σύνολο των ΜΜΕ σε μία ορισμένη χρονικά περίοδο και την ποιοτική ανάλυση των ευρημάτων, διαδικασία που ξεπερνά τους σκοπούς της παρούσας μελέτης. Γι’ αυτό και περιοριζόμαστε σε μία επιλεκτική και σύντομη αναφορά σε υποθέσεις που απασχόλησαν την ελληνική επικαιρότητα τα τελευταία χρόνια.

Β2.Περιπτώσεις που απασχόλησαν την επικαιρότητα[16]

Μία υπόθεση που απασχόλησε τα ΜΜΕ ήταν του Ν.Ρ., ο οποίος το 2014 ξεκίνησε και αυτός απεργία πείνας ώστε να του παραχωρηθούν οι άδειες που δικαιούταν από το νόμο ώστε να παρακολουθήσει τα μαθήματα σχολής στο ΤΕΙ Αθήνας, στην οποία είχε εισαχθεί κατόπιν συμμετοχής του στις πανελλήνιες εξετάσεις μέσα από τη φυλακή. Η κινητοποίηση και στήριξη του κόσμου ήταν μεγάλη με την απεργία του κρατούμενου να λήγει μετά την ικανοποίηση του αιτήματός του μέσω μίας σημαντικής νομοθετικής τροποποίησης που αναγνώριζε στο εξής το δικαίωμα των κρατουμένων που φοιτούν σε σχολές να λαμβάνουν εκπαιδευτικές άδειες με ηλεκτρονική παρακολούθηση υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει στο ότι το γεγονός της εισαγωγής και αποφοίτησής του από τη σχολή στο διάστημα του εγκλεισμού του αναγνωρίστηκε ως ελαφρυντικό από τον Άρειο Πάγο και συνέβαλε στο να μειωθεί η ποινή του και να απελευθερωθεί το 2019. Η στάση αυτή του ανωτάτου δικαστηρίου της χώρας αποτελεί απόδειξη ότι η εκπαιδευτική διαδικασία αναγνωρίζεται από την πολιτεία ως ένα βασικό βοήθημα και στάδιο για τη μελλοντική κοινωνική επανένταξη των κρατουμένων.

Η πολύκροτη πρόσφατη υπόθεση του Β.Δ. απασχόλησε ιδιαίτερα τα ελληνικά ΜΜΕ και έδωσε το έναυσμα να επανέλθει το θέμα της εκπαίδευσης των κρατουμένων στην επικαιρότητα. Η υπόθεση αυτή προκάλεσε έντονη πολιτική αντιπαράθεση και κέντρισε το ενδιαφέρον τόσο των ΜΜΕ, όσο και της κοινής γνώμης, με μεγάλη μερίδα του κόσμου να αναγνωρίζει τον αγώνα του και να συμμετέχει σε πορείες και συγκεντρώσεις στήριξής του. Ο Β.Δ., καταδικασμένος σε ποινή κάθειρξης περίπου 40 ετών, πριν λίγα χρόνια πέρασε δεύτερος από όλα τα εσπερινά λύκεια της χώρας σε Τμήμα του ΕΚΠΑ. Ωστόσο, ήδη από την αρχή της πανεπιστημιακής του φοίτησης ήρθε αντιμέτωπος με την άρνηση της σωφρονιστικής διοίκησης του καταστήματος Κορυδαλλού να του χορηγήσει εκπαιδευτικές άδειες με βραχιολάκι ώστε να παρακολουθήσει με φυσική παρουσία τα πανεπιστημιακά του μαθήματα, δικαίωμα που του παραχωρούταν από το νόμο. Έπειτα από 3 απορριπτικές αποφάσεις του αρμόδιου συμβουλίου, ξεκίνησε απεργία πείνας διάρκειας 31 ημερών, και πέτυχε την αποδοχή το αιτήματός του και τη χορήγηση της εν λόγω άδειας. Ακριβώς δύο χρόνια μετά, και παρά την ορθή χρήση του θεσμού των εκπαιδευτικών αδειών με ηλεκτρονική επιτήρηση, ο κρατούμενος μεταφέρθηκε σε πειθαρχικό κελί φυλακής άλλης πόλης και τέθηκε σε καθεστώς καραντίνας λόγω του κορονοϊού. Ξεκίνησε αμέσως απεργία πείνας με αίτημα την επιστροφή του στις ανδρικές φυλακές Κορυδαλλού όπου θα μπορούσε να συνεχίσει να ασκεί απρόσκοπτα το δικαίωμά του στην εκπαίδευση. Ακολούθησε επαναμεταγωγή του στο υπόγειο των γυναικείων φυλακών Κορυδαλλού, όπου διατηρήθηκε το καθεστώς καραντίνας και ο ίδιος συνέχισε την απεργία πείνας. Έπειτα από λίγες μέρες, το αίτημα μεταγωγής του στη δικαστική φυλακή Κορυδαλλού έγινε δεκτό, με τον Β.Δ. να σταματάει την απεργία πείνας και να “κερδίζει” ακόμα μία φορά το δικαίωμά στην εκπαίδευση.

Ένα σημείο στο οποίο πρέπει να σταθούμε στην εν λόγω υπόθεση είναι ο λόγος που επικαλέστηκε το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη για τη μεταγωγή του κρατουμένου. Στα δελτία τύπου του Υπουργείου ως λόγοι μεταγωγής του κρατούμενου προβλήθηκαν  η ομαλή λειτουργία του καταστήματος κράτησης Κορυδαλλού, καθώς κρίθηκε ότι η  δραστηριότητα του προκαλούσε αναταραχές στο περιβάλλον της φυλακής, και η εφαρμογή των έκτακτων μέτρων για την προστασία από τον κορονοϊό (COVID-19). Αυτό που οφείλει να μας προβληματίσει, όχι μόνο στη συγκεκριμένη αλλά και σε κάθε παρόμοια υπόθεση, είναι σε ποιο βαθμό μπορεί να φτάσει αυτή η χορηγούμενη από το άρθρο 7 παράγραφο 4 του ελληνικού Σωφρονιστικού Κώδικα δυνατότητα να τίθενται περιορισμοί στην άσκηση ενός δικαιώματος για την εξασφάλιση της εύρυθμης λειτουργίας και ασφάλειας της φυλακής. Σε κάθε περίπτωση, τέτοιου είδους περιορισμοί πρέπει να τίθενται με σύνεση και να μην οδηγούν ως την αναίρεση της ουσίας του δικαιώματος, ενώ θα πρέπει να τηρείται και η αρχή της αναλογικότητας, δηλαδή να μην γίνεται υπέρβαση των αναγκαίων ορίων για την επίτευξη της επιδιωκόμενης τάξης και ομαλής λειτουργίας της φυλακής.[18]

Ένας κρατούμενος που επίσης μέσω απεργίας πείνας πριν από λίγους μήνες διεκδίκησε το δικαίωμά του στην απρόσκοπτη συνέχιση των σπουδών του σε τμήμα του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου, όπου είχε κερδίσει υποτροφία πριν λίγα χρόνια, είναι ο Α.Κ.. Το αίτημά του πριν ξεκινήσει την απεργία ήταν να του χορηγούνται εκπαιδευτικές άδειες με βραχιολάκι ώστε να μπορεί να παρακολουθεί τις συμβουλευτικές συναντήσεις της σχολής του στις οποίες ήταν απαραίτητη η παρουσία του. Το Συμβούλιο της φυλακής όπου κρατείτο απέρριψε το αίτημά του με το αιτιολογικό ότι η συγκεκριμένη φυλακή δεν χορηγεί βραχιολάκι. Το Δεκέμβριο του 2019 αιτήθηκε από την Κεντρική Επιτροπή Μεταγωγών να γίνει μεταγωγή του στον Κορυδαλλό ώστε να έχει τη δυνατότητα πρόσβασης στη σχολή του. Μετά από καθυστέρηση της ΚΕΜ να απαντήσει στο αίτημά του, ο κρατούμενος ξεκίνησε απεργία πείνας, την οποία διέκοψε μετά από 44 ημέρες με την εξέλιξη του αιτήματός του να μην έχει δημοσιοποιηθεί ακόμα από τα ΜΜΕ. Στη συγκεκριμένη υπόθεση, αυτό που αξίζει να επισημανθεί είναι η ανάγκη στήριξης εκπαιδευτικών θεσμών, όπως είναι αυτός της υποτροφίας, με προσπάθεια των σωφρονιστικών αρχών να αποφεύγουν μακρόχρονες και περίπλοκες γραφειοκρατικές διαδικασίες, οι οποίες μόνο εμπόδια φέρνουν στο δρόμο των κρατουμένων προς την εκπαίδευση.

Εξετάζοντας τις προαναφερόμενες υποθέσεις, αυτό που φαίνεται να κέντρισε το ενδιαφέρον των ΜΜΕ για να ασχοληθούν και να προβάλλουν το συγκεκριμένο θέμα, δεν ήταν αμιγώς το γεγονός της παραβίασης του δικαιώματος της εκπαίδευσης των κρατουμένων, αλλά η προσωπική επιλογή αυτών των κρατουμένων να ξεκινήσουν απεργία πείνας θέτοντας σε άμεσο κίνδυνο τη ζωή τους προς υποστήριξη του δίκαιου και νόμιμου αιτήματός τους για χορήγηση εκπαιδευτικών αδειών με ηλεκτρονική επιτήρηση. Περαιτέρω, κοινά χαρακτηριστικά και των 3 υποθέσεων είναι η έντονη κόντρα και αντιπαράθεση μεταξύ κρατουμένων και φορέων αντεγκληματικής πολιτικής, καθώς και η κινητοποίηση και στήριξη των πρώτων από μεγάλη μερίδα του κόσμου.

Γ. Γενικά Συμπεράσματα και προτάσεις

Η πρόσβαση στο δικαίωμα της εκπαίδευσης αποτελεί ένα ζήτημα πολύπλευρο, που απαιτεί την παροχή τόσο του κατάλληλου ανθρώπινου δυναμικού, όσο και της απαραίτητης υλικοτεχνικής υποδομής. Παράλληλα, η απρόσκοπτη και ολοκληρωτική άσκησή του εξαρτάται από τις συνολικές συνθήκες που επικρατούν μέσα στη φυλακή και από το βαθμό άσκησης και προστασίας υπόλοιπων δικαιωμάτων. Για παράδειγμα, ο υπερπληθυσμός μίας φυλακής οδηγεί αναπόφευκτα στον αποκλεισμό των κρατουμένων από τη διαδικασία της εκπαίδευσης όταν έχουν πληρωθεί οι διαθέσιμες θέσεις φοίτησης, ενώ η ανασφάλεια που μπορεί να νιώσει ένας κρατούμενος από φαινόμενα κακομεταχείρισης και βίας μέσα στους κόλπους της φυλακής μπορεί να αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα στο να επιλέξει να συμμετάσχει σε προγράμματα ουσιαστικής αξιοποίησης του χρόνου του, όπως είναι τα εκπαιδευτικά. Περαιτέρω, η έλλειψη σχολικών κτιριακών μονάδων, η απουσία βιβλιοθήκης και τεχνικού εξοπλισμού, η μη διαθεσιμότητα κατάλληλα καταρτισμένων εκπαιδευτικών, συντείνουν στην υποβάθμιση της εκπαιδευτικής διαδικασίας στη φυλακή, καθιστώντας αναγκαία τη λήψη αποτελεσματικών μέτρων και ουσιαστικών αλλαγών από τον κρατικό μηχανισμό. Τα ανωτέρω προβλήματα και ελλείψεις διατηρούν σε χαμηλό επίπεδο την ποιότητα της εκπαιδευτικής διαδικασίας και  μετριάζουν την αποτελεσματικότητα αξιόλογων μέτρων, πρωτοβουλιών και προσπαθειών που γίνονται, δυστυχώς κυρίως στο πλαίσιο της άτυπης εκπαιδευτικής διαδικασίας, σε συγκεκριμένες φυλακές.

Για να υπάρξουν ουσιαστικά αποτελέσματα στα προβλήματα του σωφρονιστικού συστήματος πρέπει οι κάθε είδους προσπάθειες να ενταχθούν σε ένα συνολικότερο στρατηγικό σχεδιασμό και πρόγραμμα που θα προβλέπει την εισαγωγή μέτρων με μακροπρόθεσμους στόχους σε κάθε φυλακή και τη διοργάνωση σε σταθερή και μόνιμη βάση εκπαιδευτικών, επαγγελματικών, αθλητικών, πολιτιστικών, ψυχαγωγικών ή άλλου είδους προγραμμάτων από τα οποία θα επωφελούνται οι κρατούμενοι. Επίσης, τα μέτρα αυτά πρέπει να είναι ολοκληρωμένα, δηλαδή να έχουν προβλεφθεί και διευθετηθεί όλα τα λειτουργικά και πρακτικά ζητήματα που μπορούν να προκύψουν, ώστε να υλοποιηθούν οι προβλεπόμενοι στόχοι. Για παράδειγμα, η εισαγωγή εκπαιδευτικών προγραμμάτων στις φυλακές θα πρέπει να συνοδεύεται και από την πρόβλεψη ίδρυσης δημοτικών, γυμνασίων και λυκείων σε όλες τις φυλακές, πρόσληψης του αναγκαίου εκπαιδευτικού προσωπικού, τη χορήγηση του αναγκαίου υλικού σε κάθε μαθητή (π.χ. τετράδια, βιβλία, υπολογιστές), τη διαμόρφωση κατάλληλων χώρων για διεξαγωγή των μαθημάτων και την προσπάθεια προσαρμογής της εκπαιδευτικής διαδικασίας, όταν κρίνεται απαραίτητο, στις ανάγκες του μαθητή-φοιτητή κρατουμένου.

Τέλος, μέσω της ισχύος και επιρροής τους στο κοινωνικό σύνολο, τα ΜΜΕ μπορούν να διαδραματίσουν έναν ιδιαίτερα καθοριστικό ρόλο στην ανάδειξη του ζητήματος της παραβίασης όχι μόνο του δικαιώματος στην εκπαίδευση, αλλά εν γένει όλων των δικαιωμάτων των κρατουμένων. Ωστόσο, το κίνητρο για την ενασχόληση και προβολή τέτοιων θεμάτων είναι βασικό να εντοπίζεται στο γνήσιο ενδιαφέρον για την προστασία των κρατουμένων, ενώ θα πρέπει να έρχονται στο φως όσο το δυνατόν περισσότερες σχετικές υποθέσεις και όχι απλά περιστασιακά όταν ένας κρατούμενος θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του για την κατοχύρωση ενός δικαιώματος που του στερούν αδικαιολόγητα. Τέλος, ιδιαίτερη εντύπωση και συγκίνηση προξενεί η μεγάλη υποστήριξη και συμπαράσταση που λάβανε οι προαναφερόμενοι μαθητές-κρατούμενοι από τον κόσμο, από όργανα και φορείς της κοινωνίας των πολιτών, καθώς επίσης και από άτομα από τον πολιτικό κόσμο και από εκπροσώπους του καλλιτεχνικού χώρου, αποδεικνύοντας ότι η φωνή του κρατουμένου μπορεί να ηχήσει πέρα από τους τοίχους της φυλακής.

Μαρία-Δήμητρα Μισυρλή, Νομικός, ΠΜΣ Εγκληματολογίας Παντείου Πανεπιστημίου, Μέλος του «Crime &Media Lab» του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος