Εκπαίδευση στις Φυλακές: Κανονιστικό Πλαίσιο Προστασίας και Καλές Πρακτικές

Μαρία-Δήμητρα Μισυρλή, ΜΔΕ

Το παρόν άρθρο αποτελεί το πρώτο από τα τρία μέρη της επιστημονικής μελέτης που έχει εκπονηθεί από την κυρία Μαρία-Δήμητρα Μισυρλή με τον τίτλο «Εκπαίδευση στις Φυλακές» στο πλαίσιο των επιστημονικών δράσεων του «Crime & Media Lab» του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος – της Ομάδας Εργασίας  για το «Έγκλημα στα ΜΜΕ» (https://e-keme.gr/crime-%CE%BCedia-lab/), με Επιστημονικά Υπεύθυνη την κυρία Αγγελική Καρδαρά, Διδάκτορα Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ ΕΚΠΑ-Φιλόλογο-Τακτική Επιστημονική Συνεργάτιδα Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος. Στο μέρος αυτό γίνεται η εισαγωγή των αναγνωστών στο θέμα, ξεκινώντας με μια σύντομη και γενική αναφορά στην προστασία των δικαιωμάτων των κρατουμένων όπως αυτή αποτυπώνεται στους λόγους της αντεγκληματικής πολιτικής. Έπειτα παρουσιάζεται το ειδικότερο δικαίωμα στην εκπαίδευση των κρατουμένων, με σύντομη παρουσίαση του κανονιστικού πλαισίου που κατοχυρώνει το δικαίωμα σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Στη συνέχεια, γίνεται μια σκιαγράφηση των εξελίξεων που έχουν λάβει χώρα στον ελληνικό χώρο και, τέλος, γίνεται αναφορά σε καλές πρακτικές που αφορούν την εκπαίδευση των κρατουμένων και έχουν εφαρμοστεί σε χώρες του εξωτερικού.

1. Φυλακή και Προστασία Δικαιωμάτων Κρατουμένων

Η φυλακή αποτελεί τον χώρο έκτισης των στερητικών της ελευθερίας ποινών, χώρος στον οποίο εκ του νόμου περιορίζεται μόνο το δικαίωμα της φυσικής ελευθερίας του ατόμου, ενώ τα υπόλοιπα ανθρώπινα δικαιώματα ως επί το πλείστον προστατεύονται. Η προστασία αυτή των υπόλοιπων ανθρώπινων δικαιωμάτων των κρατουμένων αποτελεί ένα ζήτημα αντεγκληματικής πολιτικής, που αφορά τον τρόπο μεταχείρισης και ποινικής καταστολής των εγκληματιών[1] και απασχολεί τις πηγές της, δηλαδή τους ενδοσυστημικούς και εξωσυστημικού λόγους και τις ποινικές πρακτικές.

Σε επίπεδο ενδοσυστημικών λόγων, υπάρχει ένα πλήθος κανονιστικών, διεθνών και εθνικών κειμένων, που εκφράζουν την ιδεολογία και τη θέση που έχουν διαμορφώσει οι φορείς του συστήματος απονομής ποινικής δικαιοσύνης (ΣΑΠΔ) για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να συμπεριφέρονται στους κρατούμενους, ενώ καθοριστική είναι και η επιρροή των δικαστικών αποφάσεων, ιδίως του ΕΔΔΑ. Από την πλευρά των εξωσυστημικών λόγων σημαντική κρίνεται η δράση φορέων και οργάνων που, αν και δεν ανήκουν στο ΣΑΠΔ, το περιεχόμενο των κειμένων τους επικεντρώνεται στο ρόλο του συστήματος αυτού σε σχέση με την αντιμετώπιση των κρατουμένων, προτείνοντας συνήθως κατευθύνσεις και μέτρα[2]. Στο περιεχόμενο των ανωτέρω λόγων περιλαμβάνονται κατευθυντήριες γραμμές και αρχές για τη σωφρονιστική μεταχείριση των κρατουμένων, οι οποίες επηρεάζουν και τις ποινικές πρακτικές. Μεταξύ άλλων, προωθούνται ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η προστασία των συνταγματικά κατοχυρωμένων ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων τους, ενώ έντονη παρουσία διατηρεί και η ιδέα της κοινωνικής επανένταξης. Επιπλέον, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αρχές της «υπευθυνοποίησης» («responsibilization») και της «κανονικοποίησης» («normalization»). Η πρώτη βασίζεται στην παραδοχή ότι οι κρατούμενοι εξακολουθούν να είναι φορείς δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, μπορούν να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και ευθύνες και πρέπει να συμμετέχουν σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων που αφορούν τη ζωή τους και τα κοινά μέσα στη φυλακή[3]. Σύστοιχα και συμπληρωματικά, η αρχή της κανονικοποίησης αφορά τη διαδικασία εξομοίωσης των συνθηκών ζωής στη φυλακή με αυτές που επικρατούν στην ελεύθερη κοινωνία, ώστε να μην διαφέρει ουσιαστικά και ποιοτικά η ζωή του φυλακισμένου από τη ζωή του ελεύθερου ανθρώπου παρά μόνο ως προς την ελευθερία κίνησης στο χώρο για όσο εκτίει την ποινή του[4].

Είναι ξεκάθαρο, επομένως, ότι η φυλακή περιορίζει μόνο το σώμα και τη δυνατότητα φυσικής μετακίνησής του ατόμου στο χώρο και η εισαγωγή του στη φυλακή δεν πρέπει να συνεπάγεται και αποκλεισμό του από την απόλαυση των υπόλοιπων δικαιωμάτων σε συνθήκες διαβίωσης που θα προσεγγίζουν όσο το δυνατόν περισσότερο τις συνθήκες της ελεύθερης ζωής.

2. Το δικαίωμα της Εκπαίδευσης των Κρατουμένων

Το δικαίωμα στην εκπαίδευση αποτελεί ένα θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα, που προστατεύεται από τη διεθνή και εθνική έννομη τάξη και κατοχυρώνεται σε όλους τους ανθρώπους ανεξαρτήτως της νομικής τους κατάστασης. Πρόκειται για ένα δικαίωμα που επηρεάζει κάθε πτυχή της ανθρώπινης προσωπικότητας, αφορά την προσωπική εξέλιξη του ατόμου, την ανάπτυξη πνευματικών ικανοτήτων και πρακτικών δεξιοτήτων και την ικανότητα επαγγελματικής του αποκατάστασης.

Η εκπαιδευτική διαδικασία αποτελεί αδιαμφισβήτητα ένα από τα ισχυρότερα μέσα της σωφρονιστικής διοίκησης για να προσεγγίσει τον κρατούμενο, να τον βοηθήσει να καταλάβει και να αναγνωρίσει την παράνομη συμπεριφορά του, να τον εφοδιάσει με τα απαραίτητα εφόδια, ώστε να παλέψει τις αρνητικές συνέπειες του εγκλεισμού και μελλοντικά να τον αποτρέψει από την υποτροπή. Μάλιστα, το πνεύμα της πολιτικής που προωθείται από το ΣτΕυρ στηρίζεται στην ιδέα ότι η εκπαίδευση των κρατουμένων πρέπει να στοχεύει, όχι στην παθητική απορρόφηση γνώσεων και δεξιοτήτων, αλλά στη συμμετοχή και στην απόκτηση εμπειρίας των κρατουμένων, ιδωμένης της εκπαίδευσης ως ένα μέσο με το οποίο ο άνθρωπος εξερευνά και ανακαλύπτει τόσο την προσωπική όσο και τη συλλογική ταυτότητά του[5].

Επομένως, ο εγκλεισμός στη φυλακή, όχι μόνο δεν πρέπει να αποστερεί από το κάθε άτομο, εφόσον το επιθυμεί, το δικαίωμα στην εκπαίδευση, αλλά γεννά την υποχρέωση στη σωφρονιστική διοίκηση να εξασφαλίζει τη συμμετοχή του στην εκπαιδευτική διαδικασία με όρους και συνθήκες όσο το δυνατόν πιο κοντά σε αυτούς της ελεύθερης ζωής.

3. Κανονιστικό πλαίσιο για την εκπαίδευση των κρατουμένων

Σε διεθνές επίπεδο, το δικαίωμα στη δωρεάν εκπαίδευση σε όλους κατοχυρώνεται στη μη δεσμευτικήΟικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1984 και στο νομικά δεσμευτικό Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτικά Δικαιώματα. Ωστόσο, ειδικότερα το δικαίωμα στην εκπαίδευση των κρατουμένων κατοχυρώνεται και προστατεύεται στους μη δεσμευτικής ισχύος Nelson Mandela Rules και στους Κανόνες των Ηνωμένων Εθνών για την Προστασία των ανηλίκων που έχουν στερηθεί την ελευθερία τους. Στις διατάξεις των δύο αυτών κειμένων μεταξύ άλλων προβλέπονται η υποχρεωτική παροχής εκπαίδευσης στους κρατούμενους, η προσαρμογή της εκπαίδευσης στην προσωπικότητα κάθε κρατούμενου και η απαιτούμενη ιδιαίτερη προσοχή σε κατηγορίες ανήλικων κρατουμένων όπως είναι οι αλλοδαποί, οι αναλφάβητοι ή οι ανήλικοι με ειδικές πολιτιστικές ή εθνικές ανάγκες.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, το δικαίωμα στην εκπαίδευση προστατεύεται από δύο δεσμευτικής ισχύος κείμενα, την ΕΣΔΑ (άρθρο 2 Πρόσθετου Πρωτοκόλλου ΕΣΔΑ) και τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (άρθρο 14). Για τους κρατούμενους το δικαίωμα αυτό προστατεύεται ειδικότερα, χωρίς νομική ισχύ ωστόσο, στα Πρότυπα-Κανόνες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων του ΣτΕυρ (CPT) και στους Ευρωπαϊκούς Σωφρονιστικούς Κανόνες. Στα κείμενα αυτά υπογραμμίζεται μεταξύ άλλων η ανάγκη ενός ολοκληρωμένου προγράμματος εκπαίδευσης, που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των κρατουμένων με στόχο τη μελλοντική κοινωνική επανένταξη τους, ενώ και εδώ επισημαίνεται ότι χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής ορισμένες κατηγορίες κρατουμένων.

Σε εθνικό επίπεδο το δικαίωμα στη δωρεάν εκπαίδευση κατοχυρώνεται για τους Έλληνες πολίτες στο άρθρο 16 του ελληνικού Συντάγματος. Η ειδικότερη προστασία του δικαιώματος αυτού για τους κρατούμενους παρέχεται, κατά κύριο λόγο, από τον ελληνικό Σωφρονιστικό Κώδικα. Ενδεικτικά, στο άρθρο 35 προσδιορίζονται αναλυτικά οι όροι και προϋποθέσεις της εκπαίδευσης και μεταξύ άλλων ορίζεται ότι στόχος είναι η απόκτηση ή συμπλήρωση εκπαίδευσης όλων των βαθμίδων, καθώς και η επαγγελματική κατάρτιση των κρατουμένων, ότι λαμβάνονται ειδικές προβλέψεις για ορισμένες ομάδες κρατουμένων, ενώ δίνεται η δυνατότητα συνέχισης των σπουδών στη δευτεροβάθμια ή τριτοβάθμια εκπαίδευση μέσω εκπαιδευτικών αδειών. Ακόμα, σχετικές διατάξεις εντοπίζονται και στον Εσωτερικό Κανονισμό των Φυλακών, όπου μεταξύ άλλων προβλέπεται η οργάνωση σε κάθε κατάστημα προγραμμάτων εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης σε συνεργασία με ειδικά κέντρα κατάρτισης και η δυνατότητα συνέχισης των σπουδών των κρατουμένων εκτός καταστήματος με τη χορήγηση εκπαιδευτικών αδειών. Τέλος, αυτό που εντοπίζεται είναι η εμπλοκή στην εκπαίδευση των κρατουμένων διαφόρων σωφρονιστικών οργάνων, όπως το Συμβούλιο Φυλακής, το Συμβούλιο Εργασίας Κρατουμένων και το ειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό του καταστήματος, καθιστώντας φανερό ότι πρόκειται για ένα δικαίωμα με πολλές προεκτάσεις, που για να ασκηθεί, πρέπει να εξατομικευθεί βάσει των αναγκών και ικανοτήτων κάθε κρατουμένου.

Τέλος, δεν μπορεί να μη γίνει αναφορά στο άρθρο 31 του Ν. 4521/2018, άρθρο που αποτελεί σύμφωνα με τα λεγόμενα του κ. Πέτρου Δαμιανού, διευθυντή του Γυμνασίου και Λυκείου που λειτουργεί εντός του Ειδικού Καταστήματος Κράτησης Νέων Αυλώνα, «μία ριζοσπαστική τομή, ένα σταθμό στον πολιτισμό μας, μία κατάκτηση της Κοινωνίας» καθώς ουσιαστικά «γίνεται πράξη το δικαίωμα του κάθε κρατούμενου στην εκπαίδευση και τη γνώση»[6]. Με το άρθρο αυτό προβλέπεται η ίδρυση σε κάθε κατάστημα κράτησης μονάδων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Δημοτικό Σχολείο, Γυμνάσιο ή Σ.Δ.Ε., ΓΕ.Λ., ΕΠΑ.Λ.), Δημόσιων Ινστιτούτων υποχρεωτικής Επαγγελματικής Κατάρτισης (Δ.Ι.Ε.Κ.), Δ.Ι.Ε.Κ. ενηλίκων αποφοίτων υποχρεωτικής εκπαίδευσης ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων και Τμημάτων εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας.

4. Από τη θεωρία στην πράξη - Εξελίξεις στον ελληνικό χώρο

Αν και στη θεωρία η αναγνώριση και προστασία του δικαιώματος της εκπαίδευσης των κρατουμένων φαίνεται ικανοποιητική, σημαντικότερο είναι να εξεταστεί αν η σωφρονιστική πολιτική που υιοθετεί το κράτος σέβεται και κατοχυρώνει πράγματι το δικαίωμα της εκπαίδευσης των κρατουμένων μέσω της λήψης μέτρων και προώθησης ενεργειών και πρωτοβουλιών που δημιουργούν τις κατάλληλες προϋποθέσεις ουσιαστικής άσκησης του δικαιώματος. Ενδιαφέρον, λοιπόν, παρουσιάζει μια σύντομη παρουσίαση των εξελίξεων της σωφρονιστικής πολιτικής στον ελληνικό χώρο.

Το 1985 είναι η χρονιά που ξεκίνησε η εισαγωγή εκπαιδευτικών προγραμμάτων και προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης κρατουμένων στις φυλακές, των οποίων την οργάνωση ανέλαβε η τότε Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης (Γ.Γ.Λ.Ε) σε συνεργασία με το Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων^[7]. Ωστόσο, έως το 2003 οι προσπάθειες εκπαίδευσης κρατουμένων στις ελληνικές φυλακές ήταν σποραδικές και γίνονταν από τη Γ.Γ.Λ.Ε., Νομαρχιακές Επιτροπές Λαϊκής Επιμόρφωσης (Ν.Ε.Λ.Ε.) καθώς και Μ.Κ.Ο., στο πλαίσιο επιχειρησιακών Προγραμμάτων καταπολέμησης του κοινωνικού αποκλεισμού και κοινοτικών πρωτοβουλιών[8]. Ενδεικτικά, η τότε Γενική Γραμματεία Εκπαίδευσης Ενηλίκων (Γ.Γ.Ε.Ε.), ξεκίνησε το 1998, σε συνεργασία με το Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕ.Θ.Ε.Α.) στην Κεντρική Φυλακή Γυναικών του Κορυδαλλού, το Πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Θεραπείας Κρατουμένων Γυναικών, με τη δημιουργία ανεξάρτητου χώρου μέσα στη φυλακή[9].

Την πενταετία 2003 - 2008, τα αντικείμενα των εκπαιδευτικών προγραμμάτων της Γ.Γ.Ε.Ε. διευρύνονται, περιλαμβάνουν πλέον και ψυχοκοινωνική υποστήριξη των κρατουμένων και υλοποιούνται στο πλαίσιο της δομής των Κέντρων Εκπαίδευσης Ενηλίκων (Κ.Ε.Ε.) που ξεκίνησαν τη λειτουργία τους το 2003[10]. Δυστυχώς, σταδιακά, τα προγράμματα μη τυπικής εκπαίδευσης στις φυλακές μειώνονται σημαντικά και υλοποιούνται κυρίως από Μ.Κ.Ο., εθελοντικές οργανώσεις και εθελοντές, αλλά και από τα Κέντρα Διά Βίου Μάθησης (Κ.Δ.Β.Μ.), τη μετεξέλιξη των Κ.Ε.Ε., κατά περιόδους και ανάλογα με τη δυνατότητα ύπαρξης της σχετικής χρηματοδότησης[11]. Επίσης, το 2004 κάνουν την εμφάνισή τους στις φυλακές τα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας (Σ.Δ.Ε), δίνοντας την ευκαιρία σε όσους κρατούμενους δεν έχουν ολοκληρώσει την υποχρεωτική εκπαίδευση, να συνεχίσουν τις σπουδές τους και να αποκτήσουν τίτλο ισότιμο με το απολυτήριο γυμνασίου.

Από το 2015 αρχίζει να αλλάζει ριζικά η εικόνα του σωφρονιστικού συστήματος ως προς την πρόσβαση των κρατουμένων στην εκπαίδευση. Μέσω πρωτοβουλιών του Υπουργείου Δικαιοσύνης και του Υπουργείου Παιδείας σε συνεργασία με διάφορους φορείς, όπως το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, προωθούνται δράσεις με σκοπό την παροχή βασικών γνώσεων ελληνικής γλώσσας στους αλλοδαπούς κρατούμενους[12]. Επίσης, ενισχύθηκε η πρόσβαση των κρατουμένων στην τριτοβάθμια εκπαίδευση με την υποστήριξη του θεσμού της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης φοιτητών-κρατουμένων μέσω της ηλεκτρονικής επιτήρησης, των εκπαιδευτικών αδειών και της δυνατότητας συμμετοχής στις εξετάσεις. Άξια αναφοράς είναι επίσης η υπογραφή συμφωνίας συνεργασίας της Γενικής Γραμματείας Αντεγκληματικής Πολιτικής με το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, σύμφωνα με την οποία προβλέπεται η χορήγηση ετησίως 20 υποτροφιών για τη φοίτηση κρατουμένων σε προπτυχιακά προγράμματα[13].

Ένα από τα πιο αξιοσημείωτα βήματα των τελευταίων χρόνων είναι η ίδρυση πρωτοβάθμιων και δευτεροβάθμιων σχολείων και Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας σε πολλές φυλακές σ’ όλη την Ελλάδα, μία εξέλιξη θετική που φαίνεται να προσανατολίζεται προς τις επιταγές του Ν. 4521/2018 περί αναβάθμισης και επέκτασης της λειτουργίας των σχολείων στις φυλακές. Έτσι, το 2019, σύμφωνα με την απάντηση της ελληνικής κυβέρνησης στην έκθεση της Επιτροπής Πρόληψης των Βασανιστηρίων του ΣτΕυρ για την επίσκεψή της στη χώρα μας το ίδιο έτος, την έναρξη της σχολικής χρονιάς 2019-2020 λειτουργούν εκπαιδευτικές μονάδες σε 19 από τα 34 καταστήματα κράτησης της χώρας.

5. Καλές πρακτικές στο εξωτερικό

Στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού σχεδίου με τίτλο «Socrates, Leonardo da Vinci και Δια βίου Μάθηση Προγράμματα»[14] το διάστημα μεταξύ 2000-2011, εφαρμόστηκε στη Νορβηγία το πρόγραμμα «Internet forInmates» το οποίο στόχευε στη βελτίωση της ποιότητας εκπαίδευσης στις φυλακές, μέσω της δυνατότητας πρόσβασης και χρήσης από τους κρατούμενους της Τεχνολογίας Πληροφοριών και Επικοινωνιών. Στο πλαίσιο εφαρμογής του προγράμματος, η Νορβηγία κατάφερε μέχρι το 2010 να εξασφαλίσει την πρόσβαση των κρατουμένων όλων των φυλακών της χώρας στο διαδίκτυο μέσω ενός εθνικού δικτύου σύμφωνα με τις απαιτήσεις ασφάλειας κάθε σωφρονιστικού καταστήματος. Αυτό επετεύχθη μέσω της κατηγοριοποίησης των ιστότοπων σε περισσότερες από εκατό κατηγορίες, με την πρόσβαση σε αυτές να προσαρμόζεται σύμφωνα με το κατάλληλο επίπεδο ασφάλειας έκαστου κρατούμενου.[15]

Δύο άλλα πρόγραμμα που παρουσιάζουν ενδιαφέρον είναι τα Mabis και Zubilis DP που εφαρμόστηκαν στη Γερμανία στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας ΕQUAL[16]. Αξιοπρόσεκτη είναι η εξατομικευμένη υποστήριξη που λάμβαναν οι κρατούμενοι σε 11 γερμανικές φυλακές όπου εφαρμόστηκαν τα προγράμματα, με τους εμπλεκόμενους συμβούλους να παρέχουν καθοδήγηση σε κάθε κρατούμενο σχετικά με τις κατάλληλες ευκαιρίες κατάρτισης και επαγγελματικής αποκατάστασης μετά την αποφυλάκιση, ενώ συνέβαλαν καθοριστικά και στη δημιουργία ισχυρών δεσμών των αποφυλακισθέντων με μετα-σωφρονιστικούς οργανισμούς[17].

Μία άλλη ενδιαφέρουσα πρακτική εντοπίζεται στις φυλακές στην Ιρλανδία όπου η εκπαιδευτική διαδικασία και το πρόγραμμα σπουδών διαμορφώνεται από τις ανάγκες των μαθητών-κρατουμένων, οι οποίοι καλούνται να αναλάβουν προσωπικά την ευθύνη για την εκπαίδευσή τους, δημιουργούν συνεργασίες και συμμετέχουν ενεργά σε μικρές ομάδες ή ζευγάρια με σκοπό την αλληλο-υποστήριξη και την επίλυση διαφορών μεταξύ τους. Αυτή η ατομο-κεντρική προσέγγιση αποσκοπεί στην αλλαγή του τρόπου σκέψης και δράσης τους και στην προώθηση των απαραίτητων γνώσεων, αξιών και δεξιοτήτων ώστε να γίνουν «καλοί πολίτες»[18].

Τέλος, αναφέρεται και το πρόγραμμα Virtual Campus στο Ηνωμένο Βασίλειο[19], το οποίο βασίζεται στη δημιουργία ενός προσωπικού λογαριασμού κάθε μαθητή-κρατούμενου μέσω του οποίου κάθε μαθητής, κατόπιν εξατομικευμένης αξιολόγησής του, έχει ελεγχόμενη πρόσβαση σε συγκεκριμένο εύρος ιστοσελίδων εκπαιδευτικής φύσεως. Η μεταγωγή ή η αποφυλάκισή του δεν επηρεάζει την εκπαιδευτική διαδικασία, καθώς όλα τα έγγραφα και το εκπαιδευτικό υλικό του μαθητή παραμένουν αποθηκευμένα στον ηλεκτρονικό λογαριασμό του, δίνοντας του τη δυνατότητα να συνεχίζει απρόσκοπτα την εκπαίδευσή του οπουδήποτε. Η αξιολόγηση του προγράμματος έχει αναδείξει ιδιαίτερα θετικά αποτελέσματα που αφορούν τόσο τους ίδιους τους κρατούμενους όσο και τους φορείς και το προσωπικό που εμπλέκονται στη διαδικασία εκπαίδευσης^[20].

6. Γενικά Συμπεράσματα

Η εκπαιδευτική διαδικασία μπορεί να αποτελέσει τη γέφυρα που θα γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στους παραβάτες-εγκληματίες και την κοινωνία. Σε θεωρητικό επίπεδο, η προστασία αυτού του δικαιώματος φαίνεται να έχει επιτευχθεί, όπως αποδεικνύεται από την πληθώρα κανονιστικών κειμένων που το κατοχυρώνουν και καθορίζουν τους όρους και τις προϋποθέσεις άσκησής του. Ωστόσο, η έλλειψη δεσμευτικής ισχύος των περισσότερων κειμένων καθιστά αυτήν την προστασία κενού περιεχομένου, καθώς εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια κάθε κράτους να επιλέξει τη συμμόρφωσή του προς τις διατάξεις των κειμένων αυτών.

Παράλληλα, οι εξελίξεις στον ελληνικό χώρο στο θέμα της εκπαίδευσης των κρατουμένων στις φυλακές, αποδεικνύουν ότι απουσιάζει ένα οργανωμένο, με μακροπρόθεσμους στόχους και κατάλληλα προσαρμοσμένο στις ανάγκες του ελληνικού σωφρονιστικού συστήματος σχέδιο ενίσχυσης της εκπαιδευτικής διαδικασίας των κρατουμένων. Ωστόσο, η ψήφιση του νόμου περί δημιουργίας εκπαιδευτικών μονάδων σε όλες τις φυλακές, καθώς και η σταδιακή εμφάνιση των Σ.Δ.Ε. στις φυλακές την τελευταία εικοσαετία με προοπτικές καθολικής εδραίωσης τους σε όλα τα σωφρονιστικά ιδρύματα της χώρας, αποτελούν αποδείξεις μιας αργής μεν αλλά υπαρκτής προόδου. Στο πλαίσιο αυτό, η μελέτη καλών πρακτικών του εξωτερικού και η προσαρμογή τους στις ανάγκες και συνθήκες του ελληνικού σωφρονιστικού συστήματος, θα μπορούσε να φανεί ιδιαίτερα χρήσιμη για την ελληνική πραγματικότητα.

Μαρία-Δήμητρα Μισυρλή, Νομικός, ΠΜΣ Εγκληματολογίας Παντείου Πανεπιστημίου, Μέλος του «Crime & Media Lab» του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος