To modus operandi της οπαδικής βίας

Διονύσης Χιόνης

Τα πρόσφατα επεισόδια που συνέβησαν στο λιμάνι του Πειραιά[1], αλλά και στην πόλη του Ηρακλείου[2] μεταξύ οπαδών δύο εκ των μεγαλύτερων αθλητικών οργανισμών της χώρας έφεραν επιτακτικά στο προσκήνιο το ζήτημα της οπαδικής βίας. Του φαινομένου που παλαιότερα ονομαζόταν ως «βία στα γήπεδα», αλλά τα τελευταία χρόνια δυστυχώς παρουσίασε διασταλτικές τάσεις και αυτού του είδους η βία εξήλθε των γηπέδων και εξαπλώθηκε στις γειτονιές, ειδικά εκεί που υπάρχουν σύνδεσμοι οργανωμένων «φιλάθλων».

Σημαντικό ρόλο σε αυτή την ποιοτική διαφοροποίηση διαδραμάτισαν παράγοντες, όπως η απαγόρευση της μετακίνησης οπαδών σε εκτός έδρας αγώνες, τα σύγχρονα συστήματα παρακολούθησης εντός γηπέδων (π.χ. κλειστό κύκλωμα καταγραφής εικόνας), οι βαριές τιμωρίες, κυρίως και σχεδόν αποκλειστικά σε ευρωπαϊκούς αγώνες των ομάδων, και λιγότερο άλλα μέτρα πρόληψης, όπως τα ονομαστικά εισιτήρια και η κάρτα φιλάθλου.

Η οπαδική βία, λοιπόν, βγήκε ακόμα περισσότερο από τον κλειστό χώρο των γηπέδων, ανεξαρτητοποιήθηκε χωροχρονικά από τους αθλητικούς αγώνες και έκανε τον ιδιότυπο «πόλεμο» που μαίνεται αρκετές δεκαετίας μεταξύ των (οργανωμένων κυρίως) οπαδών των μεγάλων ομάδων της χώρας να μοιάζει με ανταρτοπόλεμο, με ξαφνικές επιδρομές-επιθέσεις σε «εχθρούς αλλόθρησκους» και σπανιότερα με προσυνεννοημένα ραντεβού. Και δυστυχώς, πλέον, όπως σε κάθε πόλεμο, δεν υπάρχουν μόνο τραυματίες, αλλά και νεκροί οπαδοί.

Η εποχή των... μαχαιριών

Η υπόθεση Φιλόπουλου και τα γεγονότα στη Λεωφόρο Λαυρίου[3] είναι σίγουρα πασίγνωστα στο ευρύ κοινό, όμως αυτή δεν είναι η μοναδική περίπτωση ανθρωποκτονίας με πρόθεση που σημειώθηκε στα ελληνικά εγκληματολογικά χρονικά μεταξύ οπαδών. Η σημαντικότερη ειδοποιός διαφορά της βίας, όπως αυτή εμφανίζεται στην κοινωνία μας προϊόντος του χρόνου, είναι ότι πλέον τα μαχαίρια βγαίνουν πιο εύκολα  και δεν βγαίνουν μόνο για εκφοβισμό. Λίγους μήνες νωρίτερα, τον Μάιο του 2017, μεταφέρθηκαν τραυματίες οπαδοί σε νοσοκομεία του Βόλου[4], όπου φιλοξενήθηκε ο τελικός του Κυπέλου ποδοσφαίρου, πολλοί εκ των οποίων έφεραν τραύματα από μαχαίρια[5]!

Ο έλεγχος των αρμόδιων Αρχών στην εξέλιξη και τις εκφάνσεις του φαινομένου μοιάζει να είναι μέχρι σήμερα τουλάχιστον διακριτικός και το Σύστημα Ποινικής Δικαιοσύνης ασχολείται με δράστες εγκληματικών πράξεων που πηγάζουν από τον χώρο της οπαδικής βίας κυρίως σε κακουργηματικές περιπτώσεις για μια σειρά από λόγους και αιτίες, η ανάλυση των οποίων δεν είναι της παρούσης. Μία από αυτές τις περιπτώσεις παρουσιάζουμε σήμερα στη στήλη "Στο ακροατήριο", όπως αποτυπώθηκε στην πρόσφατη υπ’ αρ. 1190/2017 απόφαση του Αρείου Πάγου, του Ανωτάτου Ακυρωτικού Δικαστηρίου μας[6].

Τα πραγματικά περιστατικά αναφέρονται αναλυτικά και με παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς σκιαγραφούν σε γενικές γραμμές το επαναλαμβανόμενο modus operandi της εκτός γηπέδων ανθρωποκτόνου οπαδικής βίας:

«Οι κατηγορούμενοι είναι φίλαθλοι της ποδοσφαιρικής ομάδας του ..., οι δε δύο πρώτοι απ’ αυτούς ήταν μέλη του συνδέσμου φιλάθλων του ... στην .... Στις .... οι τρεις κατηγορούμενοι παρακολούθησαν τον αγώνα κυπέλου μεταξύ των ποδοσφαιρικών ομάδων ... από την τηλεόραση στον παραπάνω σύνδεσμο στην .... Μετά τη λήξη του ποδοσφαιρικού αγώνα (έγινε στο γήπεδο ... με ώρα έναρξης τις 21:30) και ενώ η ομάδα του ... είχε ηττηθεί με βαρύ σκορ (4-0), οι τρεις κατηγορούμενοι συμφώνησαν περί ώρα 23.30 να μεταβούν στη ..., ο καθένας με το αυτοκίνητό του, προκειμένου να συζητήσουν για την ήττα της ποδοσφαιρικής τους ομάδας και να πιουν ποτό στην καφετέρια "...", που βρίσκεται στην πλατεία της .... Στην παραπάνω καφετέρια, όπου οι κατηγορούμενοι παρέμειναν μια περίπου ώρα, ο πρώτος απ’ αυτούς πρότεινε στους άλλους δύο να μεταβούν όλοι μαζί στην ... (...) για να βρουν οπαδούς της ομάδας του ... και να τσακωθούν με αυτούς. Ο δεύτερος συμφώνησε, ο δε τρίτος, ενώ αρχικά διαφώνησε, στη συνέχεια δέχθηκε να βοηθήσει τους συγκατηγορούμενούς του, μεταφέροντας αυτούς, από τη ... στην ..., οδηγώντας ένα ΙΧΕ αυτοκίνητο. Κατά τη διάρκεια της διαδρομής, ο πρώτος, που καθόταν στη θέση του συνοδηγού και είχε στην κατοχή του ένα σουγιά-μαχαίρι, ενώπιον του τρίτου έδωσε στον δεύτερο (που καθόταν στο πίσω κάθισμα) ένα πτυσσόμενο γκλομπ, προκειμένου να τα χρησιμοποιήσουν στη δημιουργία έντονου επεισοδίου, που σκόπευαν να προκαλέσουν, με οπαδούς του .... Ο τρίτος, που από τη θέση του οδηγού είδε το γκλομπ που ο πρώτος (από το κάθισμα του συνοδηγού) παρέδωσε στον δεύτερο, δεν αντέδρασε. Επίσης ο τρίτος κατηγορούμενος δεν αντέδρασε σοβαρά και όταν ο πρώτος ανέφερε στους συγκατηγορούμενούς του ότι είχε μαζί του μαχαίρι. Μόλις οι κατηγορούμενοι έφθασαν στην ... (...), άρχισαν επίμονα να αναζητούν οπαδούς του .... Για το λόγο αυτό ο τρίτος οδηγούσε το αυτοκίνητο με πολύ μικρή ταχύτητα, ώστε να είναι σε θέση και οι τρεις κατηγορούμενοι να παρατηρούν μέσα στα μαγαζιά, ώστε να ξεχωρίζουν πρόσωπα. Επειδή όμως αυτό δεν ήταν εύκολο, αποφάσισαν να μπαίνουν σε μαγαζιά για να είναι βέβαιοι ότι σ’ αυτά βρίσκονταν οργανωμένοι οπαδοί του ..., μέλη του αντίστοιχου συνδέσμου. Ακολούθως και περί ώρα 00.30’ -00.45’ οι κατηγορούμενοι έφθασαν έξω από την καφετέρια "...", όπου αντελήφθησαν ότι κάποιοι από τους θαμώνες ήταν οπαδοί του .... Εντός της προαναφερθείσας καφετέριας εισήλθαν οι δύο πρώτοι κατηγορούμενοι, ενώ ο τρίτος τους ανέμενε στη θέση του οδηγού με αναμμένο τον κινητήρα. Εισερχόμενοι στην εν λόγω καφετέρια οι δύο πρώτοι κατηγορούμενοι κατευθύνθηκαν απειλητικά προς την παρέα οπαδών του ..., οι οποίοι διασκέδαζαν στη μπάρα του καταστήματος και αποτελούνταν από τους παθόντες Θ. Σ. (φορούσε καπέλο κόκκινου χρώματος) και Κ. Μ., καθώς και από τους Κ. Μ., Ν. Χ., τρεις κοπέλες και ένα έως δύο ακόμη άτομα. Απευθυνόμενος μάλιστα ο πρώτος κατηγορούμενος στους Κ. Μ., Κ. Μ. και Ν. Χ., ζήτησε από αυτούς εξηγήσεις γιατί είχαν δώσει το όνομά του στην αστυνομία, βρίζοντάς τους. Αντιληφθείς τότε ο αδελφός του ιδιοκτήτη και προσωρινά υπεύθυνος του καταστήματος ότι επρόκειτο να γίνει σοβαρό επεισόδιο, ζήτησε από τους δύο πρώτους κατηγορουμένους να βγουν έξω. Οι ως άνω δύο πρώτοι κατηγορούμενοι συνεχίζοντας να προκαλούν και να παρασύρουν σε καυγά τους προαναφερόμενους, βγήκαν από το μαγαζί και μπροστά στην είσοδο διαπληκτίζονταν αρχικά λεκτικά με τους παθόντες Κ. Μ. και Θ. Σ., πίσω από τους οποίους και σε μικρή απόσταση στέκονταν οι φίλοι τους Ν. Χ. και Κ. Μ. για να λυθεί η παρεξήγηση. Κατά του ως άνω γεγονότος ο Κ. Μ., παρότι όλη την ώρα με παραινέσεις του επιχειρούσε να μη δοθεί συνέχεια στο πιο πάνω περιστατικό και να λήξει αυτό, προκληθείς από τον πρώτο κατηγορούμενο που τον έβριζε, τον κτύπησε με γροθιά στο πρόσωπο (πρώτο). Ταυτόχρονα ο δεύτερος κατηγορούμενος, που έφερε στο εσωτερικό του μπουφάν, που φορούσε, το πτυσσόμενο γκλομπ, το έβγαλε από το μπουφάν του, το άνοιξε και το κρατούσε απειλητικά στα χέρια του. Στο χρονικό αυτό σημείο ο πρώτος κατηγορούμενος ενεργώντας με πρόθεση και ευρισκόμενος σε ήρεμη ψυχική κατάσταση, που του επέτρεπε τη ψύχραιμη σκέψη, τόσο κατά το χρόνο λήψης της απόφασής του, λίγο πριν από την επιχείρηση υλοποίησής της, όσο και κατά το χρόνο της επίθεσής του, σε βάρος των ως άνω παθόντων, αποδεχόμενος το βάσιμο κίνδυνο του θανατηφόρου αποτελέσματος των ενεργειών του χρησιμοποιώντας το προαναφερόμενο μαχαίρι τύπου στιλέτο, που έφερε μαζί του για το σκοπό αυτό, έπληξε πρώτα τον Κ. Μ. δύο φορές κατά το πρόσθιο-πλάγιο αριστερό ημιθωράκιο προξενώντας του μεγάλο αιμοπνευμονοθώρακα αριστερού ημιθωρακίου, αιμοτοπήγματα βάρους 500ml στο αριστερό ημιθωράκιο και τραύμα της άνω επιφανείας του κάτω λοβού του αριστερού πνεύμονος, ήτοι τραύματα προκληθέντα δια νύσσοντος άμα και τέμνοντος οργάνου (μαχαίρι), ο θάνατος του οποίου τελικώς δεν επήλθε όχι λόγω της θέλησης των παραπάνω κατηγορουμένων, αλλά από εξωτερικά εμπόδια, καθόσον ο προαναφερόμενος παθών διακομίστηκε άμεσα με ασθενοφόρο στο νοσοκομείο, όπου υποβλήθηκε σε επείγουσα επιτυχή θωρακοτομή και διέφυγε τον κίνδυνο. Ακολούθως κτύπησε με το παραπάνω μαχαίρι το Θ. Σ. στο θώρακα, προκαλώντας του τραύμα, αμέσως αριστερά της ξιφοειδούς απόφυσης, λοξά φερόμενο, συνολικού μήκους 3,5 εκατ., προκληθέν δια νύσσοντος άμα και τέμνοντος οργάνου (μαχαίρι), εξαιτίας του οποίου (τραύματος), επήλθε τραύμα του περικαρδίου μήκους 2,7 εκατ. και τραύμα του δεξιού χείλους της καρδιάς μήκους 1,8 εκατ., που οδηγεί στη δεξιά κοιλιά αυτής και στη συνέχεια, ως μόνης ενεργού αιτίας, ο θάνατός του.»

Άπαντες οι κατηγορούμενοι κρίθηκαν αμετάκλητα ένοχοι, ο πρώτος για ανθρωποκτονία εκ προθέσεως με ενδεχόμενο δόλο, απόπειρα ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως με ενδεχόμενο δόλο, παράνομη οπλοφορία και οπλοχρησία,  ο δεύτερος για άμεση συνέργεια στα εγκλήματα ανθρωποκτονίας και για παράνομη οπλοφορία και τρίτος για απλή συνέργεια στα εγκλήματα ανθρωποκτονίας.

Η προέλευση των ακραίων οπαδών

Στο χώρο της εγκληματολογίας μία από τις πιο σημαντικές έρευνες του φαινομένου πραγµατοποιήθηκε κατά τα έτη 1986-1988 από το Πανεπιστήμιο Αθηνών με επιστημονικό υπεύθυνο τον Ομ. Καθηγητή Νέστορα Κουράκη[7]. Με τη βασική (από τις επτά συνολικά) υποέρευνα µελετήθηκε η συµπεριφορά και οι αντιλήψεις των ακραίων οπαδών και ερωτήθηκαν 319 νεαρά άτοµα, σχεδόν όλα (86,5%) ενεργά µέλη οργανωµένων συνδέσµων γνωστών για τις µαχητικές τους επιδόσεις υπέρ των πιο σηµαντικών ποδοσφαιρικών οµάδων της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης.

Σύμφωνα με τη σχετική μελέτη, «οι ακραίοι οπαδοί συνήθως προέρχονται από διαλυµένες αν και όχι απαραίτητα φτωχές οικογένειες και δεν έχουν καλή επικοινωνία µε τους γονείς τους, τους καθηγητές τους ή τους συµµαθητές τους. Ακόµη, στις περιπτώσεις εκείνες που εγκαταλείπουν το σχολείο -κάτι το οποίο συµβαίνει συχνά- δεν µπορούν εύκολα να βρουν µια σταθερή δουλειά ή αυτή που βρίσκουν είναι συνήθως ψυχολογικά καταπιεστική γι΄ αυτούς, χωρίς προοπτικές µέλλοντος.

Στρέφονται εποµένως σε περιθωριακές οµάδες ή υποκουλτούρες και, συγκεκριµένα, στους οργανωµένους συνδέσµους ακραίων οπαδών, όπου ελπίζουν, όπως αναφέρθηκε ήδη, να βρουν ανακούφιση και µια αίσθηση ότι αξίζουν κάτι, έστω και αν αυτή η αίσθηση επιτυγχάνεται κυρίως µέσα από ενέργειες που φανερώνουν αρνητισµό, πρόκληση και αποκλίνουσα συµπεριφορά. Ίσως, τελικά, προτιµούν µιαν αρνητική ταυτότητα, από το να µην έχουν καθόλου ταυτότητα. Στις περισσότερες περιπτώσεις στιγµατίζονται ως «σατανάδες» ή ως εγκληµατίες και τούτο µπορεί ασφαλώς να ενεργοποιήσει σε αυτούς ένα µηχανισµό «αυτοεκπληρούµενης προφητείας». Οι αναφορές των Μέσων Μαζικής Ενηµέρωσης στη συµπεριφορά τους µπορούν να κάνουν την κατάσταση χειρότερη, δηµιουργώντας ένα κλίµα ηθικού πανικού, σύµφωνα µε τις αντίστοιχες θεωρίες των Cohen και Taylor.

Σε ατοµικό επίπεδο, η συµπεριφορά των ακραίων οπαδών µπορεί να ερευνηθεί κυρίως από την άποψη της αναπτυξιακής ψυχολογίας, µε έµφαση στα ψυχολογικά χαρακτηριστικά των εφήβων (ιδιαίτερα των αγοριών), που επιζητούν, ως γνωστόν, την αίσθηση της δυνατής συγκίνησης, της σύγκρουσης, της αµφισβήτησης απέναντι στις Αρχές και της προσωπικής ανεξαρτησίας. Τα περισσότερα από τα χαρακτηριστικά αυτά είναι έκδηλα προπάντων στους εφήβους της εργατικής τάξης, για τους οποίους το πρότυπο της αρρενωπότητας, σύµφωνα µε τις έρευνες του Eric Dunning και ακόµη νωρίτερα, της Σχολής του Σικάγου, διαδραµατίζει ένα σηµαντικό ρόλο.

Η εγγενής επιθετικότητα

Άλλες πλευρές που σχετίζονται µε το ατοµικό επίπεδο της έρευνας έχουν να κάνουν µε τις διάφορες θεωρίες της επιθετικότητας που διατυπώθηκαν σε ψυχοαναλυτικό και συµπεριφορικό πλαίσιο. Το κρίσιµο και αµφισβητούµενο σηµείο εδώ είναι εάν η επιθετικότητα είναι εγγενής, σαν ένα είδος ενστίκτου (Freud, Fromm και η εθολογική σχολή του Konrad Lorenz) ή εάν, αντίθετα, εκµανθάνεται µέσα από την παρατήρηση και τις προσωπικές εµπειρίες (µε κύριο άξονα την επιβράβευση ή την τιµωρία και την απογοήτευση) (Dolard, Berkowitz, Bandura)».

Σύμφωνα με τις εύστοχες παρατηρήσεις του εγκληματολόγου κ. Ευάγγελου Χαϊνά, "η περίπτωση του ποδοσφαιρικού χουλιγκανισμού είναι ιδιόμορφη, διότι αποτελεί οριακό φαινόμενο. Αυτός είναι ο λόγος, που σε συνδυασμό με την κλιμάκωση του φαινομένου και τις διαστάσεις τις οποίες έχει πάρει τα τελευταία χρόνια τον έχει μετατρέψει σε αυτόνομο χώρο μελέτης. Βάσιμα μπορεί να υποστηριχτεί η άποψη ότι ο ποδοσφαιρικός χουλιγκανισμός βρίσκεται στο ενδιάμεσο διάστημα της υποκουλτούρας και της παραβατικής συμμορίας, ιδίως στη σημερινή του μορφή, διότι αποτελεί πρωτίστως, χώρο συμπύκνωσης και κανάλι εξωτερίκευσης του προβλήματος της βίας στις σύγχρονες αναπτυγμένες κοινωνίες".

"Το γενικότερο κοινωνικό κλίμα, η εμπορευματοποίηση του αθλητισμού, η αδυναμία κοινωνικοποίησης, ο φανατισμός και η υπο-πολιτιστική κουλτούρα, αποτελούν παράγοντες του γεγονότος ότι ο χουλιγκανισμός γεννιέται και μεγαλώνει μέσα στην κοινωνία. Διαπιστώθηκε, επίσης, ότι η προσφυγή στην εκδήλωση αντικοινωνικών συμπεριφορών στα γήπεδα δεν είναι μια μονοσήμαντη κατάσταση αλλά συνδέεται με τη διαδικασία αλληλοεπίδρασης μιας σειράς παραγόντων, όπως, οι συνθήκες ύπαρξης και βίωσης των φανατικών οπαδών, οι προσδοκίες τους και οι αναμονές τους από την έκβαση των αναμετρήσεων, το νομοθετικό πλαίσιο, η στάση της αστυνομίας, το κλίμα που διαμορφώνουν τα ΜΜΕ, οι συμπεριφορές των αθλητικών παραγόντων, οι στημένοι αγώνες και οι αποφάσεις των διαιτητών" [8].

Η ηθική αποδοκιμασία του ταραξία

Εκτός των πολλών και χιλιοειπωμένων προτάσεων αντιμετώπισης του φαινομένου, αρκετές από τις οποίες έχουν ήδη εφαρμοσθεί και αποτύχει παταγωδώς ή λιγότερο παταγωδώς (sic), ο γράφων τάσσεται υπέρ της πρωτότυπης πρότασης του Ομ. Καθηγητή Χρήστου Τσουραμάνη, η οποία αφορά "την ηθική και πραγματική αποδοκιμασία του ταραξία από εκείνους, για λογαριασμό των οποίων υποθέτει πως ενεργεί, δηλ. τόσο από την επίσημη ομάδα του – διοίκηση, παίχτες, προπονητές κλπ – όσο και από το σύνολο των υπολοίπων οπαδών της που παρακολουθούν τον αγώνα"[9]. Κάτι που απαιτεί ειλικρίνεια και θάρρος που φυσικά δεν βλέπουμε τόσο συχνά στο ελληνικό θέατρο του παραλόγου.

Συχνότερα ακούγεται από επίσημα χείλη μια τυπική καταδίκη των επεισοδίων και αμέσως μετά ο «επίσημος» της όποιας ομάδας θυμάται τα επεισόδια που έκαναν οι «άλλοι» και έμειναν ατιμώρητα ή δεν τιμωρήθηκαν αυστηρά. Και το νερό στον μύλο της οπαδικής βίας δεν σταματά να τρέχει ποτέ ποτίζοντας το μίσος και υποδαυλίζοντας τα ανθρωποκτόνα πλέον πάθη με αυτόν την πλάγια προσφορά τεχνικών εξουδετέρωσης της απαξίας των πράξεων των «δικών μας» οπαδών-εγκληματιών. Σύμφωνα με τους Sykes & Matza, τεχνικές εξουδετέρωσης είναι οι δικαιολογήσεις της αποκλίνουσας συμπεριφοράς από τον ίδιο τον αποκλίνοντα[10] και οι τεχνικές εξουδετέρωσης θα μπορούσαν να ενταχθούν στα πλαίσια της εκλογίκευσης της πράξης που κάνει ο ίδιος ο δράστης πριν ή και μετά από την πράξη του[11].

Η ανάγκη για σύγχρονη επιστημονική έρευνα σε βάθος μοιάζει να είναι αδήριτη εδώ και πολλά χρόνια, καθώς το φαινόμενο εξελίσσεται, μετασχηματίζεται και συνεχίζει να δίνει βροντερό παρόν παρά τα ευχολόγια των πολιτικών, παρά τις ομάδες εργασίες και τις επιτροπές σοφών και παρά τα κροκοδείλια δάκρυα των ομάδων ή τα κλισέ των δημοσιογράφων. Έρευνα που θα αναλάβει, θα σχεδιάσει και θα υλοποιήσει διεπιστημονική ομάδα, τα πορίσματα της οποίας θα αξιοποιηθούν από την κοινωνία με την ειλικρινή συνεργασία της Πολιτείας και των ομάδων.

Όμως, ας μην γελιόμαστε· η αλλαγή προς το καλύτερο δεν είναι καθόλου εύκολη. Η σημαντικότερη τροχοπέδη σήμερα εντοπίζεται στο ότι το μίσος για τον «άλλον», εν προκειμένω για τον «εχθρό» που φοράει διακριτικά άλλης ομάδας, μοιάζει να είναι μεγαλύτερο από την (έστω και «αρρωστημένη») αγάπη για την ομάδα. Κι αυτή, δυστυχώς, είναι η μεγαλύτερη ήττα μιας κοινωνίας εθισμένης στο να διχάζεται, να διχοτομείται και το κάθε διαιρεμένο τμήμα της να μισεί θανάσιμα το άλλο.

*Ο Διονύσης Χιόνης είναι δικηγόρος, ΜΔ Εγκληματολογίας Νομικής Σχολής Αθηνών και Αντιπρόεδρος του ΚΕ.Μ.Ε.