"Spirit”. Η ευρωπαϊκή απάντηση στην πρόκληση της προστασίας χώρων θρησκευτικής λατρείας από τρομοκρατικές επιθέσεις

Απόστολος Μάσπερο (†) και Ιγνάτιος Μωυσίδης

Περίληψη Ο ριζοσπαστισμός είναι ένα πολύπλοκο, πολυπαραγοντικό φαινόμενο που τα τελευταία χρόνια παράγει εγκληματικές παραφυάδες και τρομοκρατία στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Στο φαινόμενο αυτό η Ευρωπαϊκή Ένωση προσπαθεί να απαντήσει με ένα πλέγμα δράσεων. Το “Spirit” είναι μια συμπεριληπτική και διεπιστημονική δράση, με τη συμμετοχή πολλών κρατών και φορέων, για την ανάπτυξη ενός σχεδίου προστασίας των χώρων θρησκευτικής συνάθροισης και λατρείας από τρομοκρατικά χτυπήματα.

Εισαγωγή: Σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες.

Ένα από τα βασικά συστατικά των σύγχρονων παγκοσμιοποιημένων κοινωνιών, όχι μόνο στον λεγόμενο δυτικό κόσμο, αλλά, σχεδόν, σε κάθε σημείο του πλανήτη, είναι η πολυπολιτισμικότητα. Ένας όρος φορτισμένος ιδεολογικά  γύρω από τον οποίο έχει ξεσπάσει έντονη πολεμική, μεταξύ όσων βλέπουν στην πολυπολιτισμικότητα την αιτία κάθε κοινωνικής δυσλειτουργίας και αλλοίωσης του αποδεκτού τρόπου ζωής και όσων τη θεωρούν ευκαιρία για να ευοδωθούν επιτέλους, μέσω των δυνατοτήτων κοινωνικού μετασχηματισμού που προσφέρει, τα αιτήματα αέναων και ατελέσφορων κοινωνικών αγώνων ή ευκαιρία για τη δημιουργία ανοικτών, συμπεριληπτικών και υπερεθνικών κοινωνιών (Τριανταφύλλου, 2014 & Χρυσοχόου, 2011 & Δασκαλοπούλου-Βερνίκος, 2002). 

Ανεξαρτήτως οπτικής και στάσης του καθενός απέναντι στην πολυπολιτισμικότητα, αυτή αποτελεί αναντίρρητα το εραλδικό χαρακτηριστικό της μετανεωτερικής εποχής, της οποίας οι ιδιαίτερες συνθήκες (τεχνολογικά επιτεύγματα, ελεύθερη διακίνηση ιδεών, ανθρώπων και κεφαλαίων, διαδίκτυο, καινούρια  κοινωνικά και πολιτικά δίκτυα, νέες μορφές πολεμικών συγκρούσεων κ.λπ.), ευνοούν σήμερα τη συνάντηση πολλών και διαφορετικών εθνοτικών, πολιτισμικών και θρησκευτικών ομάδων και, κατ’ επέκταση, την ανάπτυξη της πολυπολιτισμικότητας και της διαπολιτισμικότητας¹. Ωστόσο, θα πρέπει να ειπωθεί ότι  η πολυπολιτισμικότητα ως φαινόμενο δεν είναι καινοφανές, αλλά συναντάται από τους αρχαίους χρόνους, με έδαφος ανάπτυξης αυτό των πολυεθνικών αυτοκρατοριών.

Η εμφάνιση του σύγχρονου φαινομένου της πολυπολιτισμικότητας δημιουργεί νέα ζητήματα και εγείρει ερωτήματα σχετικά με τον κοινωνικό και πολιτισμικό ρόλο της θρησκείας. Η πολυπολιτισμικότητα που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες κοινωνίες δεν παρουσιάζει μόνο πολλαπλότητα εθνικών χαρακτηριστικών, αλλά και πολλαπλότητα θρησκευτικών παραδόσεων, διαμορφώνοντας παράλληλα με τον πολιτισμικό και εθνοτικό πλουραλισμό αντίστοιχα και τον θρησκευτικό πλουραλισμό, ο οποίος αναφέρεται στην παρουσία πολλών και ποικίλων θρησκευτικών ομάδων ή κοινοτήτων με διαφορετικές πεποιθήσεις, θρησκευτικές πρακτικές και τελετουργικά μέσα στην ίδια κοινωνία, η οποία, ενδεχομένως,  πριν από λίγες δεκαετίες, μπορεί να χαρακτηρίζονταν από μια αξιοσημείωτη θρησκευτική ομοιογένεια. Με αυτόν τον τρόπο αλλάζει το θρησκευτικό προφίλ των κοινωνιών (Cahill, 2003).

Η επανάκαμψη του θρησκευτικού φαινομένου και τα όρια της πολυπολιτισμικότητας.

Μελετώντας και αναλύοντας την πορεία της θρησκείας μέσα στην ιστορία, εντύπωση προκαλεί η αξιοσημείωτη αντοχή ή και η επανάκαμψη σε ορισμένες περιπτώσεις (όπως σε αυτή της ανατολικής Ευρώπης), του θρησκευτικού φαινομένου στις σύγχρονες κοινωνίες ². Ενώ  η ιστορική περίοδος  της μετάβασης από τη προνεωτερική στη νεωτερική εποχή (17ος έως αρχές 20ου αιώνα) σημαδεύτηκε από τη σταθερή υποχώρηση της μεταφυσικής θεώρησης του κόσμου και την αποδυνάμωση του “Ιερού” και της θρησκείας υπέρ της εκκοσμίκευσης, του ορθολογισμού και της επιστήμης, παρατηρούμε, στη σημερινή εποχή, να επανακάμπτει το θρησκευτικό φαινόμενο, ακόμη και στον αποκαλούμενο δυτικό κόσμο, είτε μέσω των παραδοσιακών θρησκειών, φορείς των οποίων είναι τόσο οι γηγενείς όσο και οι μεταναστευτικοί πληθυσμοί ³, είτε μέσω νέων θρησκευτικών και παραθρησκευτικών κινημάτων που φιλοδοξούν να απαντήσουν στις υπαρξιακές και οντολογικές ανησυχίες του  σύγχρονου ανθρώπου. Αποδεικνύεται έτσι ότι είναι λανθασμένες οι ερμηνείες που αποβάλλουν τη θρησκεία από τη νεωτερικότητα. Εκείνο που αποβάλλει η νεωτερικότητα δεν είναι η θρησκεία και η ανάγκη του ανθρώπου να πιστεύει, αλλά η ταύτιση της θρησκείας με την κοσμική εξουσία (Αρβανίτης, 2020). Η αυξημένη θρησκευτικότητα που καταγράφεται στις Η.Π.Α., η αναβίωση της Ορθοδοξίας στη Ρωσία και σε όλη την ανατολική Ευρώπη, η επέκταση της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας στις αναπτυσσόμενες χώρες, μέσω των ιεραποστολών της, και, φυσικά, η συνεχής άνοδος του Ισλάμ στα περισσότερα σημεία του πλανήτη, καταδεικνύουν ότι κάθε άλλο παρά αναπόδραστη και γραμμική είναι η διαδικασία εκκοσμίκευσης στο σύγχρονο κόσμο (Berger, 1999).  Αυτή η αντοχή του θρησκευτικού φαινομένου θα μπορούσε να αποδοθεί, αφενός, και σε ορισμένο βαθμό, στη βάση των κοινωνικών χαρακτηριστικών της μετανεωτερικότητας (ατομοκεντρισμός, καταναλωτισμός, απουσία ιδιοπροσωπίας και ισχυρής ταυτότητας του ατόμου, υποχώρηση του θεσμού της οικογένειας κ.λπ.), που ωθούν το άτομο να αναζητήσει στη θρησκεία (σε κάθε μορφή της) την πνευματική πυξίδα και την αίσθηση του “ανήκειν” που δυσκολεύεται να βρει στην ηλεκτρονική εποχή όπου κυριαρχεί η “μοναξιά του πλήθους”, με αποτέλεσμα ο μοντέρνος νεωτερικός άνθρωπος, χωρίς να απορρίπτει τον ορθολογισμό, να αποδέχεται εν τέλει τη θρησκεία, υπαρξικοποιώντας την προσωπική του σχέση με τον Θεό (Αρβανίτης, 2020). Αφετέρου στην ιδιαίτερη αντοχή και σύνδεση της ίδιας της θρησκείας με την κοινωνία, ζήτημα που το αναλύει ο Γάλλος κοινωνιολόγος Emile Durkheim (1912) στο μνημειώδες έργο του «Στοιχειώδεις μορφές του θρησκευτικού βίου», υποστηρίζοντας ότι υπάρχει κάτι αιώνιο στη θρησκεία το οποίο πέπρωται να επιβιώσει της διαδοχής των συγκεκριμένων συμβόλων, τα οποία έχει ενδυθεί η θρησκευτική σκέψη, διατυπώνοντας έτσι την πεποίθησή του για τη μονιμότητα του θρησκευτικού φαινομένου στον ανθρώπινο πολιτισμό.  

Εκτός, όμως, από την αντοχή της θρησκείας και την ύπαρξη του θρησκευτικού πλουραλισμού στις κοινωνίες, παρατηρείται και καταγράφεται το τελευταίο διάστημα, μεταξύ πολιτών και διανοουμένων, μια  τάση αμφισβήτησης της πολυπολιτισμικότητας ως a priori θετικού κοινωνικού φαινομένου. Τρομοκρατικά χτυπήματα στην καρδιά της Ευρώπης, φονταμενταλισμός και θρησκευτικός εξτρεμισμός, άνοδος και επάνοδος ολοκληρωτικών πολιτικών ιδεολογιών,  κλονίζουν την εμπιστοσύνη των πολιτών στο οικοδόμημα της Ευρωπαϊκής  Ένωσης και αποδίδονται από ένα όλο και μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής κοινότητας στα “απόνερα” μιας ατελούς πολυπολιτισμικότητας, μίας πολυπολιτισμικότητας που δεν τα κατάφερε και τόσο καλά, σε ένα περιβάλλον που ήταν ήδη ναρκοθετημένο από τις κοινωνικές ανισότητες, την ύφεση, τα κοινωνικά στερεότυπα και την αδυναμία του κράτους να λύσει βασικά ζητήματα της καθημερινότητας και του ευ ζην των πολιτών (Τριανταφύλλου, 2014). Αρχίζει έτσι να εδραιώνεται η πεποίθηση ότι για να μπορέσει η πολυπολιτισμικότητα να αφήσει θετικό αποτύπωμα στις δημοκρατικές κοινωνίες απαιτούνται ορισμένες προϋποθέσεις: αμοιβαία αποδεκτοί όροι συνύπαρξης των διαφόρων πολιτισμικών ομάδων, ειλικρινής διαπολιτισμικός διάλογος και  κυρίως  πολιτική οργάνωση και προετοιμασία σε όλα τα  επίπεδα, ώστε να επιτευχθεί μια λογική ισορροπία ανάμεσα στην άσκηση ατομικών δικαιωμάτων και στην εφαρμογή δικαιωμάτων των επιμέρους ομάδων (Cohen-Almagor, 2021).   

Ριζοσπαστικοποίηση

Σύμφωνα με την ιστοσελίδα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ως ριζοσπαστικοποίηση ορίζεται ο ενστερνισμός ακραίων ιδεών που ενδέχεται να οδηγήσουν σε τρομοκρατικές ενέργειες ⁴. Ο Neumann, συμμετέχοντας σε ένα συλλογικό έργο για τη ριζοσπαστικοποίηση και την πολιτική βία, χρησιμοποιεί έναν πιο γλαφυρό και λακωνικό ορισμό, λέγοντας ότι “ριζοσπαστικοποίηση είναι όλα όσα συμβαίνουν πριν εκραγεί η βόμβα” (Neumann, 2008:4). Από την ατελή πολυπολιτισμικότητα, που αναφέρθηκε παραπάνω, μέχρι τον ριζοσπαστισμό η απόσταση είναι μεγάλη. Το φαινόμενο της ριζοσπαστικοποίησης είναι πολύπλευρο και πολυπαραγοντικό και θα ήταν επιστημονικά ανερμάτιστη η απόπειρα να αποδοθεί αποκλειστικά στον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα των σύγχρονων κοινωνιών. Μολονότι το φαινόμενο της ριζοσπαστικοποίησης απασχολεί την ακαδημαϊκή κοινότητα από τις δεκαετίες του 1960 και του 1970, το ενδιαφέρον γύρω από αυτό αναζωπυρώθηκε μετά τα τρομοκρατικά χτυπήματα στη Ν. Υόρκη (2001) και τα χτυπήματα που ακολούθησαν σε  ευρωπαϊκές πρωτεύουσες (Μαδρίτη 2004 και Λονδίνο 2005), αλλά και πιο πρόσφατα, με την ανάδυση της τρομοκρατικής απειλής από το “Ισλαμικό Κράτος” και τις επιθέσεις που πραγματοποίησαν οι οπαδοί του σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις, με χαρακτηριστικότερες τις συντονισμένες επιθέσεις στο Παρίσι το 2015 που είχαν ως αποτέλεσμα το θάνατο 130 πολιτών (Γιαννάκη – Πάνος, 2017 & Kepel, 2015). Στον πυρήνα της ριζοσπαστικοποίησης βρίσκεται συνήθως ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, ο οποίος, μεταξύ άλλων πρακτικών, υπόσχεται και μεταθέτει την ανταμοιβή των «πολεμιστών-μαρτύρων», που θα θυσιαστούν στον αγώνα για την πίστη τους, στη μεταφυσική σφαίρα, καθιστώντας έτσι δύσκολη την αντιμετώπισή τους, τόσο σε πολιτισμικό, όσο και σε νομικό–κατασταλτικό επίπεδο (Ρασίντ, 2002 & Λιούις, 2003 & Λιούις 2011 & Μάζης, 2012). Πάντα ήταν δύσκολο να αντιμετωπιστεί αυτός που έχει αποφασίσει να πεθάνει…Ωστόσο, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η ριζοσπαστικοποίηση σπάνια τροφοδοτείται μόνο από την ιδεολογία ή τη θρησκεία και πρόκειται για ένα φαινόμενο που επηρεάζεται από ένα εύρος παραγόντων που εκκινούν από το άτομο και εκτείνονται μέχρι το διεθνές πλαίσιο (Ελευθεριάδου, 2022). Αν και είναι πολύπλοκα τα μονοπάτια που οδηγούν έναν άνθρωπο στη ριζοσπαστικοποίηση και σε αυτή τη διαδικασία αλληλεπιδρούν κοινωνικοπολιτικοί και ψυχολογικοί παράγοντες, τα άτομα που εν τέλει προσηλυτίζονται είναι, τις περισσότερες φορές,  απογοητευμένα από τη ζωή τους, τον κοινωνικό περίγυρο και τις εφαρμοζόμενες κυβερνητικές πολιτικές και βιώνουν την περιθωριοποίηση και τον αποκλεισμό, ανήκοντες στους μη προνομιούχους της κοινωνίας που οδηγούνται στη ριζοσπαστικοποίηση, και εν τέλει στην τρομοκρατία, μέσω μιας κλιμακωτής διαδικασίας, την οποία ο καθηγητής ψυχολογίας του Georgetown University, Fathali Moghaddam, παρομοιάζει με την ανάβαση σε σκάλα πολυκατοικίας, όπου σε κάθε όροφο προστίθενται χαρακτηριστικά και ένταση ριζοσπαστικοποίησης ⁵. Συχνά πρόκειται για άτομα που βιώνουν κρίση ταυτότητας ή αξιακά αδιέξοδα και γι’ αυτό δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο της ριζοσπαστικοποίησης ευρωπαίων πολιτών, δηλαδή ανθρώπων που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν στην Ευρώπη, διαθέτοντας αρκετά υψηλό μορφωτικό επίπεδο (Λυγερός, 2016). Στην ιστοσελίδα του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναφέρεται ότι οι περισσότεροι από τους δράστες τρομοκρατικών επιθέσεων που έχουν πραγματοποιηθεί στην Ευρώπη τα τελευταία χρόνια ήταν ευρωπαίοι πολίτες, γεννημένοι στην Ευρώπη, οι οποίοι ριζοσπαστικοποιήθηκαν χωρίς να εγκαταλείψουν τις πατρίδες τους ⁶. Επίσης, η συμμετοχή και ο πρωταγωνιστικός ρόλος πολλών ευρωπαϊκών κρατών σε ζώνες συγκρούσεων στη Μέση Ανατολή, την Αφρική και άλλα σημεία του πλανήτη, λειτουργεί, σε κάποιες περιπτώσεις, υποδαυλιστικά για τη ριζοσπαστικοποίηση ατόμων από τους μεταναστευτικούς πληθυσμούς, καθώς οι τελευταίοι θεωρούν ότι η πολιτική των Ευρωπαίων αποκλείει τμήματα τοπικών πληθυσμών και ολόκληρων κοινωνιών από την ευημερία που δικαιούνται (Σλάβοϊ, 2016 & Γιαννάκη - Πάνος, 2017). Τέλος, ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στο διαδίκτυο και στα σύγχρονα κοινωνικά δίκτυα που με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους (αλγόριθμοι συνδεσιμότητας, ενίσχυση προκαταλήψεων, διάδοση συνωμοσιολογικών θεωριών κ.λπ.), ευνοούν τη διακίνηση των ακραίων ιδεολογιών και της εξτρεμιστικής προπαγάνδας, εντοπίζοντας υποψήφιους προς στρατολόγηση και προσφέροντάς τους όχι μόνο την ιδεολογία, αλλά και τη μεθοδολογία (βήμα-βήμα) που είναι απαραίτητη για την πραγματοποίηση τρομοκρατικών χτυπημάτων (Γιαννάκη - Πάνος, 2017).

Η απάντηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Η Ευρωπαϊκή Ένωση παρά τις εγγενείς αδυναμίες της και την κριτική που δέχεται από κάθε ιδεολογική κατεύθυνση, συνεχίζει να παραμένει ο προσφιλέστερος τόπος προορισμού για την πλειονότητα των κατοίκων του πλανήτη, ανεξαρτήτως εθνικής και θρησκευτικής καταβολής⁷ και ο φυσικός χώρος όπου προασπίζονται με σθένος και βρίσκονται σε τόσο περίοπτη θέση οι οικουμενικές αξίες της ελευθερίας, των ατομικών δικαιωμάτων και της δημοκρατίας. (Μαργαρίτης, 2016 & Κανελλόπουλος, 2010).  Βρισκόμαστε σε ένα κρίσιμο σημείο που η πολιτική πρέπει να δράσει, ώστε η πολυπολιτισμικότητα να έχει μια λυσιτελή κατάληξη για την πλειονότητα των πολιτών και η συμβίωση των διαφόρων  πολιτισμικών και θρησκευτικών ομάδων να στηρίζεται στον αμοιβαίο σεβασμό, καταπολεμώντας συγχρόνως τις ριζοσπαστικές και εγκληματικές παραφυάδες.

Σε αυτό το ρευστό κοινωνικό-πολιτικό περιβάλλον και μετά τα πρόσφατα τρομοκρατικά χτυπήματα και τα εγκλήματα μίσους που σημειώθηκαν σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, η Ευρωπαϊκή Ένωση, ανέπτυξε ένα πλέγμα δράσεων, τόσο σε προληπτικό όσο και σε κατασταλτικό επίπεδο, για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Στο πλαίσιο του Πολυετούς Δημοσιονομικού Πλαισίου  2021-2027⁸, διέθεσε  στο Ταμείο Εσωτερικής Ασφάλειας ένα συνολικό προϋπολογισμό  1,9 δισ. ευρώ για την ανάπτυξη δράσεων στου τομείς καταπολέμησης της τρομοκρατίας και της ριζοσπαστικοποίησης, του οργανωμένου εγκλήματος και του κυβερνοεγκλήματος.  

Ένα σημαντικό μέρος του ανωτέρω προϋπολογισμού τίθεται υπό την απευθείας διαχείριση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την εφαρμογή δράσεων που έχουν ιδιαίτερη προστιθέμενη αξία σε σχέση με τις στρατηγικές προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ⁹. Βασική προτεραιότητα της Ένωσης, την τρέχουσα περίοδο, είναι  η προστασία δημόσιων χώρων, αφού είναι πολύ σημαντικό να θυμόμαστε ότι αυτούς ακριβώς τους χώρους στοχεύουν οι τρομοκράτες, ανεξαρτήτως επιπέδου οργάνωσης και μαζικότητας των χτυπημάτων τους. Τα τρομοκρατικά χτυπήματα στους δημόσιους χώρους των ευρωπαϊκών πόλεων, εκτός των μεγάλων ανθρώπινων απωλειών που ενδέχεται να προκαλέσουν, παράγουν και ένα συμβολικό, αλλά  ιδιαίτερα αρνητικό υποπροϊόν: τον φόβο ¹⁰. Οι τρομοκράτες γνωρίζουν πολύ καλά ότι ο φόβος και η εδραίωση της ανασφάλειας αποτελεί μεγαλύτερη απειλή και συνιστά ισχυρότερο πλήγμα στα θεμέλια των κοινωνιών και των πολιτισμικών συστημάτων που μάχονται από ό,τι οι ίδιες οι απώλειες ζωών (Μπόση, 2000 & Συλλογικό Έργο, 2010 & Λυγερός, 2016 & Φίλης, 2017).  

Τι είναι το “Spirit”

Στο πλαίσιο αυτό, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή το έτος 2022 εξέδωσε πρόσκληση χρηματοδότησης για την ανάπτυξη δράσεων που εστιάζουν στην προστασία χώρων θρησκευτικής λατρείας από τρομοκρατικές απειλές ¹¹. Η Ελληνική Αστυνομία, ανταποκρινόμενη στο σύγχρονο ρόλο της, έδωσε το παρόν με ουσιαστικό τρόπο. Ανάμεσα στις δράσεις που έλαβαν χρηματοδοτική υποστήριξη περιλαμβάνεται και η δράση με την κωδική ονομασία “SPIRIT”  (Synergies to Protect places of worshIp and RelIgious gaTherings ), η οποία αναπτύσσεται από συνεργατική κοινοπραξία με συντονιστή την Ελληνική Αστυνομία και τη συμμετοχή οργανώσεων από τρεις θρησκευτικές κοινότητες: την Ιερά Μητρόπολη Γλυφάδας, την Ευρωπαϊκή Ισλαμική Ένωση (Europe Islamic Association) και τη Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης. Στην κοινοπραξία της εν λόγω δράσης, που αποτελείται συνολικά από 12 φορείς 8 ευρωπαϊκών χωρών, συμμετέχουν επίσης 3 Αρχές επιβολής του νόμου (Ελληνική Αστυνομία, Αστυνομία Βαρκελώνης και Αστυνομικό Κολέγιο Αστυνομίας Βαυαρίας), το Κέντρο Μελετών Ασφάλειας, ως ερευνητικός φορέας του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη, καθώς και 5 χαρακτηρισμένες μικρό-μεσαίες επιχειρήσεις (SMEs) που έχουν δραστηριότητα στα θέματα πολιτικών ασφάλειας, επικοινωνίας, εκπαιδεύσεων και ανάπτυξης τεχνολογικών – ψηφιακών εφαρμογών. 

Πέραν της πρωτοτυπίας της δράσης “SPIRIT” να περιλαμβάνει διαφορετικές θρησκευτικές κοινότητες, η φιλοδοξία της ως έργο αποσκοπεί στην ανάπτυξη ενός ολιστικού – συνεκτικού σχεδίου που βελτιώνει το επίπεδο ετοιμότητας και ανταπόκρισης  των Αρχών Ασφαλείας  για την αποτελεσματική προστασία  τόσο των χώρων θρησκευτικής λατρείας (Places of Worship), όσο και των μαζικών θρησκευτικών συναθροίσεων. Το εννοιολογικό μοντέλο της δράσης (υπό την ονομασία REAACT) διαμορφώνει μεθόδους και μέσα που συνδυάζουν : 

α) Εργαλεία έγκαιρης προειδοποίησης (Reporting). 

β) Εργαλεία σύμπραξης (Engagement) των θρησκευτικών κοινοτήτων και των τοπικών κοινωνιών. 

γ) Εργαλεία Αξιολόγησης - Δράσης (Assessment/Action), στο πλαίσιο της οποίας ταξινομούνται οι πιθανές απειλές, αξιολογούνται τρωτότητες και γίνεται προσομοίωση των επιπτώσεων από την υλοποίηση απειλών και σχεδιάζονται μέτρα πρόληψης.

δ) Ευαισθητοποίηση Κοινού (Awareness raising-Communication) με πρωτοβουλίες επικοινωνίας σε στοχευμένο κοινό και τέλος

ε) Εκπαιδεύσεις (Training) και ασκήσεις σε μικτό εκπαιδευτικό κοινό που εκπροσωπείται τόσο από Αρχές Επιβολής του Νόμου, όσο και από εκπροσώπους θρησκευτικών κοινοτήτων.

Πρέπει να τονιστεί ότι η παραπάνω δράση δεν είναι ούτε επιστημονικά μονόπλευρη, ούτε κοινωνικά αποστειρωμένη. Στον δημόσιο διάλογο για το ζήτημα αυτό επιδιώκεται η συμμετοχή τόσο των Δημόσιων Αρχών και των ακαδημαϊκών φορέων, όσο και των ίδιων των θρησκευτικών κοινοτήτων, αλλά και των τοπικών κοινωνιών που περικλείουν  στα όριά τους διάφορους χώρους θρησκευτικής λατρείας. Για τον σκοπό αυτό οργανώθηκαν έξι εκδηλώσεις (workshops) αξιολόγησης τρωτοτήτων και ενημέρωσης του κοινού, με τη συμμετοχή και των τριών θρησκευτικών κοινοτήτων: στην Αττική (Ιούνιος 2023), στη Θεσσαλονίκη (Ιούνιος 2023), στη Βαρκελώνη (Οκτώβριος 2023), στο Μόναχο (Νοέμβριος 2023), στις Βρυξέλλες (Νοέμβριος 2023) και στη Ρώμη (Ιανουάριος 2024), στις οποίες η συμμετοχή ιθυνόντων  αλλά και απλών πολιτών ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντική.

Εκτός από τη δημόσια διαβούλευση και το θεωρητικό σκέλος, η δράση SPIRIT  ενσωματώνει μια σειρά από τεχνικά-επιστημονικά εργαλεία για την εξασφάλιση του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος στο ζητούμενο της προστασίας των χώρων θρησκευτικής λατρείας από τρομοκρατικά χτυπήματα. Τεχνικοί εμπειρογνώμονες έχουν ενεργό ρόλο προτείνοντας μια εργαλειοθήκη με σύγχρονα τεχνολογικά και οργανωτικά μέσα που διευκολύνουν τη συνεργασία και τον μεθοδευμένο διάλογο των φορέων, με σκοπό την έγκυρη αξιολόγηση των τρωτοτήτων στους χώρους λατρείας, βασισμένων σε κοινά αποδεκτούς όρους ασφάλειας, σύμφωνα με αναγνωρισμένα ευρωπαϊκά πρότυπα. Μέχρι τη λήξη της δράσης τελεί υπό σχεδιασμό και ανάπτυξη μια ολοκληρωμένη ψηφιακή πλατφόρμα, στην αρχιτεκτονική της οποίας περιλαμβάνεται προσομοιωτής εικονικής πραγματικότητας, που χρησιμοποιείται για τη δημιουργία ψηφιακού διδύμου (σε τρισδιάστατο μοντέλο) για τους επιλεγμένους θρησκευτικούς χώρους των οποίων η ασφάλεια και τρωτότητα αξιολογείται. Στο ψηφιακό δίδυμο εισάγονται δεδομένα όπως: πιθανά σενάρια εκδήλωσης απειλών, προσομοίωση διαφορετικών συμπεριφορών του πλήθους και διάφορες άλλες μεταβλητές και ακολούθως μελετάται και σχεδιάζεται η αντιμετώπιση και διαχείριση αυτών των απειλών.

Συμπέρασμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι στο σύγχρονο και ραγδαία μεταβαλλόμενο κοινωνικό περιβάλλον το οργανωμένο έγκλημα και η τρομοκρατία εγκολπώνονται τις τεχνολογικές και κοινωνικές εξελίξεις και σχεδιάζουν χτυπήματα όχι μόνο απέναντι σε φυσικά πρόσωπα (θάνατοι πολιτών), αλλά και χτυπήματα θεσμικής βαρύτητας και στόχευσης, αφού οι τρομοκρατικές ενέργειες σε ανοικτούς χώρους θρησκευτικής λατρείας στις ευρωπαϊκές πόλεις αποτελούν απευθείας χτυπήματα στον πυρήνα των ευρωπαϊκών και πανανθρώπινων αξιών της ανεξιθρησκίας, της ανεκτικότητας και της ελευθερίας. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, η απάντηση της συντεταγμένης, δημοκρατικής Πολιτείας στην παραπάνω απειλή πρέπει να είναι αφενός δυναμική και αποτελεσματική και αφετέρου να εδράζεται σε αυτές τις ίδιες αξίες που απειλούνται, ώστε να μην επιτραπεί να φωλιάσει ο φόβος στην καρδιά των πολιτών. Με την πρωτότυπη δράση “SPIRIT” ¹² η Ελληνική Αστυνομία συμβαδίζει με τις εξελίξεις και την καινοτομία στον τομέα της ασφάλειας και επιχειρείται η ολιστική αντιμετώπιση ενός σοβαρού εγκληματικού φαινομένου, όχι με μια μονόδρομη αστυνομική προσέγγιση, αλλά μέσω της διαλειτουργικότητας και της συμμετοχικότητας όλων των πιθανών και εμπλεκόμενων φορέων (θρησκευτικών κοινοτήτων, τοπικών οργανώσεων, αστυνομικών υπηρεσιών, ακαδημαϊκών και εμπειρογνωμόνων), ώστε να εξασφαλιστεί όχι μόνο η αποτελεσματική προστασία των χώρων θρησκευτικής λατρείας, αλλά και να δυναμώσει η πίστη των πολιτών στις αξίες που συνέχουν την ευρωπαϊκή ιδέα και ενότητα. 

• Των Απόστολου ΜΑΣΠΕΡΟ (†) και Ιγνατίου ΜΩΥΣΙΔΗ (Αξιωματικών ΕΛ.ΑΣ. - Πτυχιούχων Κοινωνιολογίας Παντείου Πανεπιστημίων Αθηνών – Μελών ερευνητικής ομάδας της δράσης “SPIRIT”)

Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία

Αρβανίτης, Χ. (2020). Θρησκεία, Ιδεολογία, Πολιτισμός στη σύγχρονη εποχή, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.

Γιαννάκη, Ν. – Πάνος, Δ. (2017). Από την ριζοσπαστικοποίηση στον βίαιο εξτρεμισμό και την τρομοκρατία: επίπεδα ανάλυσης, θεωρητικές προσεγγίσεις και ο ρόλος του Διαδικτύου,  Επιστήμη και Κοινωνία: Επιθεώρηση Πολιτικής και Ηθικής Θεωρίας, 35, 103–134. 

Δασκαλοπούλου, Σ. – Βερνίκος, Ν. (2002). Πολυπολιτισμικότητα. Οι διαστάσεις της πολιτισμικής ταυτότητας, Αθήνα: Κριτική.

Ελευθεριάδου, Μ. (2022). Ριζοσπασικοποίηση. Μορφές, αιτίες, διεθνές πλαίσιο, Αθήνα: Ευρασία.

Κανελλόπουλος, Π. (2010). Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σάκκουλα

Λούις, B. (2003). Η κρίση του Ισλάμ: Ιερός πόλεμος και ανίερος τρόμος, Λονδίνο: Φοίνιξ

Λούις, B. (2011). Η πολιτική γλώσσα του Ισλάμ , Αθήνα: Παπαζήσης.

Λυγερός, Σ. (2016). Η Ισλαμική τρομοκρατία, Αθήνα: Πατάκης.

Μάζης, Ι. (2012). Γεωγραφία του Ισλαμιστικού Κινήματος στη Μέση Ανατολή, Αθήνα: Παπαζήσης.

Μαργαρίτης, Κ. (2016). Η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση και η Συνθήκη της Λισαβόνας, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.

Μπόση, Μ. (2000). Περί Ορισμού της Τρομοκρατίας, Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Π. Τραυλός.

Ρασίντ, Α. (2002). Οι ιεροί πολεμιστές του Ισλάμ. Η άνοδος του στρατιωτικού Ισλάμ στην Κεντρική Ασία, Αθήνα: Ενάλιος.

Σλάβοϊ, Ζ. (2016). Η νέα πάλη των τάξεων. Τα πραγματικά αίτια του προσφυγικού κύματος και της τρομοκρατίας, Αθήνα: Πατάκης.

Συλλογικό Έργο (2010). Ψυχολογία της τρομοκρατίας, Επιμέλεια: Μπράουν, Μ.- Μπόνγκαρ, Μ.- Μπέλτερ, Λ. Αθήνα: Αρχιπέλαγος

Τέιλορ, Τ. (2013). Πολυπολιτισμικότητα. Εξετάζοντας την πολιτική της αναγνώρισης, Αθήνα: Πόλις

Τριανταφύλλου, Σ. (2014). Πλουραλισμός, πολυπολιτισμικότητα, ενσωμάτωση, αφομοίωση, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

Φίλης, Κ. (2017). Πρόσφυγες, Ευρώπη, Ανασφάλεια, Αθήνα: Παπαδόπουλος.

Χρυσοχόου, Ξ. (2011). Πολυπολιτσμική πραγματικότητα. Οι κοινωνιοψυχολογικοί προσδιορισμοί της πολιτισμικής πολλαπλότητας, Αθήνα: Εκδόσεις Πεδίο.

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία 

Berger, P. (1999). The Desecularization of the World. Resurgen Religion and World Politics, Washington-Michingan: Ethics and Public Policy Center - Eerdmans Publishing Company.

Cahill, D. (2003). God and globalisation: the role of faith communities in building social capital and constructing peace, Paper delivered at Conference on International Perspectives on Peace and Reconciliation, Melbourne: University of Melbourne.

Cohen-Almagor, R. (2021). Just, Resonable Multiculturalism, Cambridge: Cambridge University Press. 

Durkheim, E. (1912). The elementary forms of the religious life, Paris.

Hohmann, M. (1983). Interkulturelle Erziehung-Versuch einer Bestands-aufnahme. In: Auslanderkinder in Schule und Kindergarten. (h.4, s. 4-8).

Kepel, G. (2015). Terror in France, the rise of jihad in the west, Oxfordshire: Princeton University Press. 

Neumann, P. (2008). Perspectives on Radicalisation and Political Violence. Paper from the first International Conference on Radicalisation and Political Violence, London: ICSR