Υπόθεση Μανωλάδας: Το τίμημα να είσαι παράτυπος μετανάστης στην Ελλάδα

Ιωάννα Δερβίση

Μανωλάδα. 17 Απριλίου 2013. 35 άνθρωποι κείτονται στο χώμα βαριά τραυματισμένοι, στις φυτείες φράουλας όπου εργάζονταν για να εξασφαλίσουν τα προς το ζήν, θύματα των πυροβολισμών ενός ενόπλου φρουρού, υπεύθυνου της επίβλεψης στην εργασία τους. Μετανάστες από το Μπαγκλαντές χωρίς άδεια εργασίας προσληφθέντες κατά την περίοδο Οκτωβρίου 2012 έως Φεβρουάριο 2013 με ωράριο από τις 07.00 έως τις 19.00 και συμφωνηθείσα αμοιβή 22 ευρώ και 3 ευρώ για κάθε ώρα επιπλέον εργασίας.  Την καθημερινή τους διατροφή εξασφάλιζαν οι εργοδότες αφαιρώντας 3 ευρώ από το μισθό τους, ενώ οι συνθήκες διαβίωσής τους ήταν άθλιες. Εξαντλητική εργασία χωρίς αμοιβή που οδήγησε σε απεργιακές κινητοποιήσεις τον Φεβρουάριο, Μάρτιο και Απρίλιο του 2013. Η δικαιωματική τους απαίτησή όμως πήρε ως απάντηση πυροβολισμούς.

Τα παραπάνω θα μπορούσαν να είναι σκηνές από κινηματογραφική ταινία και η σημασία τους θα σταματούσε με το τέλος αυτής. Δυστυχώς όμως η σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα κατάφερε να αντιγράψει τα άσχημα σενάρια που προσβάλλουν τον άνθρωπο μέσω της καταναγκαστικής εργασίας ως μορφής εμπορίας ανθρώπων.

Ο λόγος για το περιστατικό της Μανωλάδας που καταδικάστηκε από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) στις 30 Μαρτίου 2017. Οι δύο εργοδότες μαζί με τον ένοπλο φρουρό και τον επιστάτη, ενώ συνελήφθησαν με τις κατηγορίες της απόπειρας ανθρωποκτονίας και της εμπορίας ανθρώπων, στις 30 Ιουλίου 2014 το Μεικτό Ορκωτό Δικαστήριο Πατρών τους απάλλαξε από την τελευταία κατηγορία. Στις 27 Οκτωβρίου 2014 ο Εισαγγελέας του Αρείου Πάγου αρνήθηκε την αναίρεση της αθωωτικής αυτής απόφασης, ύστερα από αίτηση των ενδιαφερομένων, καθιστώντας την πια αμετάκλητη όσον αφορά στο μέρος της εμπορίας ανθρώπων. [1]

Κατά την ελληνική νομοθεσία η εμπορία ανθρώπων στοιχειοθετεί ποινικό αδίκημα κατ’ άρθρο 323 Α του Ποινικού Κώδικα. Μεταξύ άλλων, αναφέρεται στην εκμετάλλευση ανθρώπων μέσω εργασίας καθώς και στη χρησιμοποίηση της ευάλωτης θέσης τους για ιδιοτελείς σκοπούς, ενώ ως ποινή ορίζεται κάθειρξη μέχρι δέκα έτη και χρηματική ποινή δέκα έως πενήντα χιλιάδες ευρώ. Η καταναγκαστική εργασία, αντιθέτως, δε διαθέτει ειδική ποινική διάταξη παρά μνημονεύεται γενικά στο άρθρο 22 παρ. 4 του Συντάγματος, σύμφωνα με το οποίο «Οποιαδήποτε μορφή καταναγκαστικής εργασίας απαγορεύεται».

Παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει ρητή αναφορά του όρου «εμπορία ανθρώπων» στο κείμενο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), οι σύγχρονες εξελίξεις στον τομέα αυτόν επιτάσσουν τη νομική κάλυψη και προστασία των θυμάτων που δε θα μπορούσαν να απουσιάζουν από μία Σύμβαση βαρύνουσας σημασίας για τα ανθρώπινα δικαιώματα σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.[2] Εξάλλου, όπως γίνεται επανειλημμένα αποδεκτό και από τη νομολογία του Δικαστηρίου, σε δημοκρατικές κοινωνίες δεν μπορεί να υπάρχει χώρος για εγκλήματα που καταπατούν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Προβαίνοντας σε μια από τις πιο σημαντικές κρίσεις στη νομολογιακή του ιστορία σχετικά με τις υποθέσεις εμπορίας ανθρώπων, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι το άρθρο 4 παρ. 2 της ΕΣΔΑ, το οποίο αφορά στην απαγόρευση της καταναγκαστικής ή υποχρεωτικής εργασίας, έχει εφαρμογή στη συγκεκριμένη υπόθεση καλώντας το ελληνικό κράτος να πληρώσει σε κάθε έναν από τους 42 προσφεύγοντες αποζημίωση από 12.000 έως 16.000 ευρώ, καθώς και 4.363 ευρώ για δικαστικά έξοδα.[3]

Ειδικότερα, στην υπόθεση της Μανωλάδας υπάρχει καταφανής αποτυχία του τριπλού φάσματος των θετικών υποχρεώσεων που απορρέουν από τη σύμβαση για τα κράτη τα οποία την έχουν επικυρώσει. Οι υποχρεώσεις αυτές αφορούν α) στην πρόληψη μέσω της θέσπισης κατάλληλων νομοθετικών και διοικητικών μέτρων καθώς και την τιμωρία των υπαιτίων, β) στην προστασία των θυμάτων μέσω της λήψης λειτουργικών μέτρων για την αποτροπή του εγκλήματος και γ) στη διεξαγωγή αποτελεσματικής έρευνας.[4] Συγκεκριμένα:

α) Υποχρέωση θέσπισης κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου

Ενδεικτικά, παρουσιάζονται παρακάτω κείμενα της ελληνικής και διεθνούς έννομης τάξης, στα οποία στηρίχθηκε η κρίση του ΕΔΔΑ:

Εμπορία ανθρώπων

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ

Άρθρο 323 Α του Ποινικού Κώδικα[5]

Απόφαση 673/2011 του Αρείου Πάγου (Ζ’ Ποινικό Τμήμα) [6]

ΔΙΕΘΝΗ ΚΕΙΜΕΝΑ

Σύμβαση περί δουλείας, Γενεύη, 1926[7]

Συμπληρωματική έκθεση για την αντιμετώπιση της δουλείας, της εμπορίας των δούλων και θεσμών και πράξεων συναφών με τη δουλεία, Γενεύη, 1956[8]

Πρόσθετο Πρωτόκολλο  στη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά του διεθνικού οργανωμένου εγκλήματος για την πρόληψη, καταστολή και τιμωρία της εμπορίας ανθρώπων, ιδιαίτερα των γυναικών και των παιδιών, Νέα Υόρκη, 2000[9]

Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Καταπολέμηση της Εμπορίας Ανθρώπων, Βαρσοβία, 2005[10]

Καταναγκαστική εργασία

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ

Άρθρο 22 παρ. 4 Συντάγματος

 

ΔΙΕΘΝΗ ΚΕΙΜΕΝΑ

Σύμβαση της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ) αριθ. 29 του 1930 για την αναγκαστική εργασία ή υποχρεωτική εργασία, Γενεύη, 14η Σύνοδος της Γενικής Συνδιάσκεψης, 1930[11]

β) Λειτουργικά μέτρα για την προστασία των θυμάτων

Αιτιολογώντας την παραβίαση, στην οποία προέβη η Ελλάδα στο ζήτημα αυτό, το ΕΔΔΑ αφιέρωσε αρκετές σελίδες της κρίσης του στην αναφορά εκθέσεων και δημοσιευμάτων από διαφόρους φορείς που αποδεικνύουν πως η κατάσταση στον τομέα της φράουλας ήταν γνωστή στις ελληνικές αρχές. Όπως μαρτυρά το αποτέλεσμα οι κινητοποιήσεις των υπεύθυνων φορέων για την αντιμετώπιση του θέματος δεν οδήγησαν σε συγκεκριμένα αποτελέσματα. Το ΕΔΔΑ έκρινε την ανεπάρκεια της ελληνικής πολιτείας στη λήψη λειτουργικών μέτρων για την πρόληψη του εγκλήματος της εμπορίας ανθρώπων και την προστασία των προσφευγόντων.[12]

γ) Αποτελεσματική έρευνα

Στην υπόθεση Rantsev κατά Κύπρου και Ρωσίας το ΕΔΔΑ διευκρίνισε πως αποτελεσματική έρευνα σημαίνει εξάντληση κάθε δυνατού μέσου για την αποκάλυψη μιας δυσμενούς κατάστασης.[13] Τίποτα δεν καταδεικνύει ότι εξετάσθηκε το θέμα της εμπορίας ανθρώπων ή της καταναγκαστικής εργασίας στην προκειμένη περίπτωση. Ως εκ τούτου, το Δικαστήριο έκρινε, ότι ο Εισαγγελέας Αμαλιάδας, ο οποίος ήταν υπεύθυνος να εξετάσει τις καταγγελίες των ενδιαφερομένων εργαζομένων, παρόντων στο περιστατικό της 17^ης Απριλίου 2013, παρέβη το καθήκον πλήρους έρευνας των στοιχείων.[14]

Τι μας διδάσκει τελικά η απόφαση

Το ΕΔΔΑ με την απόφαση Chowdury και λοιποί κατά Ελλάδας χάραξε σημαντικές κατευθυντήριες γραμμές ως προς το έγκλημα της εμπορίας ανθρώπων και την καταναγκαστική εργασία. Σκιαγράφησε αρχικά τις γενικές αρχές που πλαισιώνουν το άρθρο 4 παρ. 2 της ΕΣΔΑ χρησιμοποιώντας ως βάση κυρίως παλαιότερη νομολογία του. Συγκεκριμένα, στην υπόθεση Rantsev κατά Κύπρου και Ρωσίας καθώς και Siliadin κατά Γαλλίας τονίζει τη σπουδαιότητα των θετικών υποχρεώσεων όσον αφορά στην εμπορία των ανθρώπων.[15] Σημαντικό είναι επίσης να αναφερθεί πως στην απόφαση Van der Mussele κατά Βελγίου, το Δικαστήριο διευκρίνισε, ως προς την έννοια της «εργασίας», ότι το κριτήριο του «δυσανάλογου βάρους», δηλαδή κατά πόσο οι συνθήκες εργασίας είναι δυσβάσταχτες για τον εργαζόμενο ή όχι, μπορεί να οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για καταναγκαστική εργασία.[16]

Έχοντας ως βάση κυρίως τις δύο πρώτες αποφάσεις που αφορούσαν ανήλικα θύματα εργαζόμενα ως οικιακοί βοηθοί, διεύρυνε την ερμηνεία της «εμπορίας ανθρώπων»  περιλαμβάνοντας και την καταναγκαστική εργασία ως μορφή εκμετάλλευσης.[17] Στην υπόθεση της Μανωλάδας, οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης και εργασίας υπό την επίβλεψη ενόπλων φρουρών καθώς και η απειλή ότι οι μισθοί θα καταβάλλονταν μόνο αν οι εργαζόμενοι συνέχιζαν την εργασία τους, δεν μπορούν παρά να θεωρηθούν «εκμετάλλευση εργασίας» από τη στιγμή μάλιστα που οι εργαζόμενοι ήταν παράτυποι μετανάστες χωρίς άδεια διαμονής και εργασίας.[18] Είναι φανερό ότι οι προσφεύγοντες βρίσκονταν σε καθεστώς παράνομο που τους καθιστούσε θύματα μιας κατάστασης την οποία δεν μπορούσαν να αποφύγουν χωρίς την κρατική βοήθεια και προστασία.

Ένα ακόμη σημαντικό πόρισμα είναι ο διαχωρισμός της έννοιας της δουλείας από αυτήν της καταναγκαστικής ή υποχρεωτικής εργασίας. Στην απόφαση C.N. και V κατά Γαλλίας, το ΕΔΔΑ διευκρίνισε πως στη δουλεία το θύμα βιώνει μια μόνιμη και αμετάβλητη κατάσταση κάτι που δεν ισχύει στην καταναγκαστική ή υποχρεωτική εργασία, όπως στην περίπτωση των εργατών της Μανωλάδας που εργάζονταν εποχιακά.[19] Καθορίζοντας τα όρια της δικαιοδοσίας του το ΕΔΔΑ τόνισε ότι το άρθρο 323 Α του ελληνικού ποινικού δικαίου αποτελεί ουσιαστικά μια αναπαραγωγή του ορισμού της εμπορίας ανθρώπων που συναντά κανείς στα διεθνή κείμενα. Τα εθνικά δικαστήρια επομένως έχουν τον πρώτο λόγο στη σωστή εφαρμογή και ερμηνεία της εσωτερικής νομοθεσίας. Στην προκειμένη περίπτωση, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι η ερμηνεία της έννοιας της εμπορίας ανθρώπων ήταν τόσο στενή, ώστε ταυτοποιήθηκε με αυτήν της δουλείας.[20]

Το Δικαστήριο προχώρησε σε ακόμη μια σημαντική διαπίστωση εκτιμώντας ότι ο περιορισμός της ελευθερίας δεν αποτελεί προϋπόθεση sine qua non για την εμπορία ανθρώπων ή την καταναγκαστική εργασία. Υπό αυτή τη σκοπιά, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι οι ελληνικές δικαστικές αρχές περιόρισαν κατά πολύ την έννοια της εμπορίας ανθρώπων με αποτέλεσμα να μην μπορεί να υπαχθεί σε αυτήν το συγκεκριμένο περιστατικό, επιτρέποντας έτσι στους δράστες να μετατρέψουν την ποινή τους σε χρηματική καταβάλλοντας μόλις 5 ευρώ ανά ημέρα κράτησης.[21]

Η απόφαση αυτή κατέστησε σαφές ότι υπάρχει ανάγκη για ενίσχυση της εθνικής νομοθεσίας σε ό,τι αφορά το καθεστώς των παράτυπων εργαζομένων μεταναστών ειδικά σε  μια περίοδο που μαστίζεται η χώρα από μεταναστευτικές ροές. [22] Κατάφερε να αναδείξει το θέμα της καταναγκαστικής εργασίας ως πτυχής της εμπορίας ανθρώπων ξεφεύγοντας από την πολυσυζητημένη σεξουαλική εκμετάλλευση δηλώνοντας πως είναι και αυτό ένα σύγχρονο δουλεμπόριο. [23] Ως εκ τούτου, καθίσταται απαραίτητη η θέσπιση ειδικών ποινικών διατάξεων για την καταναγκαστική εργασία στην ελληνική έννομη τάξη.[24] Η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (ΔΟΕ), παγκόσμια πρωτοβουλία του ΟΗΕ για την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων, το 2012 υπολόγισε ότι, σε όλον τον κόσμο, περίπου 21 εκατομμύρια άνθρωποι τελούσαν υπό καταναγκαστική εργασία και εκτίμησε ότι σε αυτήν περιλαμβανόταν τόσο η εμπορία όσο και άλλες μορφές σύγχρονης δουλείας. [25]

Το επιμύθιο της απόφασης είναι ότι η εργασία ακόμη και παράτυπων μεταναστών παραμένει προσφορά εργασίας και θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με τα ίδια δικαιώματα τα οποία απολαμβάνει ένας νόμιμος εργαζόμενος, ειδικά σε μια χώρα που στερείται ειδικού νομικού πλαισίου και συντηρεί τέτοιου είδους φαινόμενα χρησιμοποιώντας ως δικαιολογία την οικονομική της κατάπτωση και σε μια δικαιοσύνη που από το σύνολο των μαρτυριών των εργατών που υποβάλλονταν σε αυτές τις συνθήκες εργασίας επιλέγει να κρατήσει ότι «μπορούσαν, κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου τους, να κυκλοφορούν ελεύθερα στην περιοχή, να κάνουν τις αγορές τους στα καταστήματα […] να παίζουν κρίκετ και να συμμετέχουν στις δραστηριότητες της οργάνωσης που είχαν ιδρύσει οι ομοεθνείς τους».[26] Στο βωμό του συμφέροντος δεν θα πρέπει ποτέ να εξευτελίζεται ο άνθρωπος, να θυσιάζονται η αξιοπρέπεια, τα ατομικά δικαιώματα και οι δημοκρατικοί θεσμοί.

 

---

Η Ιωάννα Δερβίση είναι Δικηγόρος Αθηνών, κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών «LLM Forensics, Criminology and Law».