Η τρομοκρατία στην Ευρώπη σε αριθμούς στα χρόνια της κρίσης

Γιώργος Γρηγοριάδης, ΜΔΕ

Η τελευταία δεκαετία υπήρξε μια εποχή αλλαγών και σοβαρών προβλημάτων στην Ευρώπη. Η οικονομική ύφεση, οι μεταναστευτικές ροές και οι τρομοκρατικές επιθέσεις οδήγησαν τα Κράτη να επαναπροσδιορίσουν τη λειτουργία των δομών τους, έτσι ώστε να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις αυτές.

Το ισλαμικό κράτος απασχόλησε την κοινή γνώμη σε όλο τον Δυτικό κόσμο. Τα ΜΜΕ έκαναν- και κάνουν - εκτενείς αναφορές στα τρομοκρατικά χτυπήματα του Ισλαμικού Κράτους. Στην Ευρώπη υπήρχαν παραδοσιακά τρεις τύποι τρομοκρατών (εθνικιστές τρομοκράτες, όπως ο IRA και η ETA. Αριστεροί τρομοκράτες των οποίων η RAF και η Κόκκινη Ταξιαρχία είναι τα πιο γνωστά παραδείγματα, και Δεξιές τρομοκράτες που ανήκαν κυρίως σε νεοναζιστικές ομάδες. Η τρομοκρατία τζιχάντ εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1990 και έφτασε στο ζενίθ της την περίοδο 2010-2015 (με την άνοδο του Ισλαμικού Κράτους). Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες δεν έχουν γίνει ακόμα κάποιο επίθεση από τζιχαντιστές.  Αλλά, ο κίνδυνος κρέμεται πάνω από την γηραιά ήπειρο σαν Δαμόκλειος Σπάθη.

Οι αλλαγές στη λειτουργία της ασφάλειας σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο υπήρξε μονόδρομος εξαιτίας των επιθέσεων του Ισλαμικού Κράτους. Η Ευρώπη αν και υπήρξε από τα μέσα του 19ου αιώνα το επίκεντρο των τεσσάρων κυμάτων^[1] της τρομοκρατίας, τα τελευταία χρόνια ο διεθνής χαρακτήρας της ισλαμιστικής τρομοκρατίας έχει οδηγήσει τα κράτη σε μια πιο στενή συνεργασία. Σύμφωνα με την κοινή ατζέντα για την Ασφάλεια[2] «Από την 1η Δεκεμβρίου 2014, η αστυνομική και δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις εμπίπτει στη έννομη τάξη της ΕΕ. Ο δικαστικός έλεγχος από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο και ο ρόλος της Επιτροπής ως θεματοφύλακας των Συνθηκών εφαρμόζονται πλέον πλήρως, γεγονός που θα διασφαλίσει την τήρηση των δικαιωμάτων των ατόμων και θα αυξήσει την ασφάλεια δικαίου και την εμπιστοσύνη[3]». Βέβαια, κάθε χώρα έχει δικό της ορισμό για την τρομοκρατία και αυτό πολλές φορές δημιουργεί δυσκολίες, καθώς τρομοκρατικές οργανώσεις που δρουν σε εθνικό επίπεδο μπορεί να μην αναγνωρίζονται ως τέτοιες από άλλες χώρες (ένα τέτοιο παράδειγμά είναι το PKK, το οποίο η Τουρκία το έχει κρίνει ως τρομοκρατική οργάνωση, σε αντίθεση με την χώρα μας). Όπως λέει και ένα παλιό αγγλικό ρητό, « one man’s terrorist, is another man’s freedom fighter».

Στην Ελλάδα, το άρθρο 187^Α του Ποινικού Κώδικα ορίζει τον τρομοκράτη ως αυτόν  «ο όποιος τελεί κακούργημα ή οποιοδήποτε έγκλημα γενικής διακινδύνευσης ή έγκλημα κατά της δημόσιας τάξης υπό συνθήκες ή με τέτοιον τρόπο ή σε τέτοια έκταση που να προκαλεί σοβαρό κίνδυνο για τη χώρα ή για διεθνή οργανισμό και με σκοπό να εκφοβίσει σοβαρά έναν πληθυσμό ή να εξαναγκάσει παρανόμως δημόσια αρχή ή διεθνή οργανισμό να εκτελέσει οποιαδήποτε πράξη ή να απόσχει από αυτή ή να βλάψει σοβαρά ή να καταστρέψει τις θεμελιώδεις συνταγματικές, πολιτικές ή οικονομικές δομές μιας χώρας ή ενός διεθνούς οργανισμού[4]».

Η Ευρωπαϊκή Ένωση προσπαθεί να προσαρμόσει τη νομοθεσία των Κρατών μελών για να υπάρξει μια κοινή αντιμετώπιση και να μπορέσουν να συντονιστούν καλύτερα οι εθνικές αρχές με τις διεθνείς. Η Απόφαση πλαίσιο του Συμβουλίου της 13ης Ιουνίου 2002, για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας αναφέρει ότι «ο ορισμός των τρομοκρατικών εγκλημάτων θα πρέπει να είναι παραπλήσιος σε όλα τα κράτη μέλη, συμπεριλαμβανομένου του ορισμού των εγκλημάτων σχετικά με τρομοκρατικές ομάδες. Εξάλλου, θα πρέπει να προβλέπονται ποινές και κυρώσεις που να αντιστοιχούν στη σοβαρότητα αυτών των εγκλημάτων κατά φυσικών και νομικών προσώπων που έχουν διαπράξει τέτοια εγκλήματα ή είναι υπεύθυνα για την τέλεση τους^[5]». Επιπλέον, με την Οδηγία (EΕ) 2017/541 για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας δημιουργήθηκαν κοινοί ορισμοί των σκοπών που προσπαθούν να επιτύχουν οι τρομοκράτες οργανώσεις. Ο προσδιορισμός των σκοπών των αδικημάτων^[6] βοηθάει τις αρχές του κράτους να κατατάξουν τις οργανώσεις αυτές σε κατηγορίες και να πάρουν τα κατάλληλα μέτρα.

Στην Οδηγία (EΕ) 2017/541 για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας περιγράφεται ο ορισμός των τρομοκρατικών ομάδων ως εξής: «ως «τρομοκρατική ομάδα» νοείται μια δομημένη ομάδα με περισσότερα από δύο πρόσωπα, η οποία συγκροτείται για μακροχρόνια περίοδο και ενεργεί συντονισμένα με σκοπό την τέλεση τρομοκρατικών εγκλημάτων ».

Η Europol έχει κατατάξει τις τρομοκρατικές οργανώσεις - βάση της νομοθεσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσής σε έξι κατηγορίες. Οι βασικές κατηγορίες- λόγω της συχνότητας των επιθέσεων, τον αριθμό θυμάτων τους και τη δημοσιότητα τους- είναι οι θρησκευτικές (από την αναφορά του 2016 και έπειτα αναφέρονται ως τζιχαντιστικές επιθέσεις),  οι εθνικιστικές-αυτονομιστικές και οι αριστερές επιθέσεις[7]. Οι άλλες δύο - τρομοκρατία δεξιού και μεμονωμένου τύπου - έχουν μικρή συχνότητα[8] και δε θα μας απασχολήσουν σε αυτό το άρθρο. Η Europol έχει και μια κατηγορία στην οποία εντάσσει όλες τις επιθέσεις που δεν ορίζονται σε κάποιες από τις παραπάνω ομάδες. Η Ελλάδα είναι μια  χώρα με παράδοση στις τρομοκρατικές επιθέσεις αριστερού τύπου^[9].

Στη μεθοδολογία της Ευρωπαϊκής Αστυνομίας περιγράφεται ο τρόπος με τον οποίο κατατάσσονται οι επιθέσεις σε κάθε κατηγορία. Πιο συγκεκριμένα, η κάθε κατηγορία έχει κάποια ιδεολογικά - κυρίως - στοιχεία. Οι ορισμοί έχουν ως εξής: 1) Η θρησκευτική τρομοκρατία διαπράττεται από άτομα, ομάδες, δίκτυα ή οργανώσεις που επικαλούνται τη θρησκεία για να δικαιολογήσουν τις πράξεις τους· 2) Οι εθνικιστικές και οι αυτονομιστικές τρομοκρατικές ομάδες υποκινούνται από εθνικισμό, την εθνότητα ή / και την θρησκεία· 3) Οι αριστερές τρομοκρατικές ομάδες επιδιώκουν να αλλάξουν ολόκληρο το πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό σύστημα ενός κράτους σύμφωνα με ένα εξτρεμιστικό αριστερό μοντέλο. Η ιδεολογία τους είναι συχνά μαρξιστική- λενινιστική· 4) Οι δεξιές τρομοκρατικές ομάδες επιδιώκουν να αλλάξουν ολόκληρο το πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό σύστημα σύμφωνα με ένα εξτρεμιστικό δεξί μοντέλο· 5) Η τρομοκρατία για μεμονωμένο ζήτημα διαπράττεται με την επιθυμία να αλλάξει μια συγκεκριμένη πολιτική ή πρακτική εντός μιας κοινωνίας. Ο όρος χρησιμοποιείται για την περιγραφή των τρομοκρατικών ομάδων για τα δικαιώματα των ζώων και για το περιβάλλον^[10].

Πίνακας 1. Τα τρομοκρατικά χτυπήματα στην Ευρώπη 2018. TE-SAT 2019, σελ 68 Europol.

Οι αστυνομικές αρχές κατέγραψαν την τελευταία δεκαετία 1628 τρομοκρατικές επιθέσεις. Αυτό σημαίνει ότι στην Ευρώπη έγιναν τη δεκαετία που μας πέρασε κατά μέσο όρο περίπου 181 επιθέσεις τον χρόνο[11].

Από αυτές, τη μεγαλύτερη συχνότητα έχουν οι επιθέσεις εθνικιστικού-αυτονομιστικού τύπου (972 επιθέσεις), ενώ στη δεύτερη θέση βρίσκονται τα τρομοκρατικά χτυπήματα τα οποία δεν έχουν προσδιοριστεί σε κάποια συγκεκριμένη κατηγορία (319 επιθέσεις). Οι τζιχαντιστές διέπραξαν 98 επιθέσεις, από τις οποίες το 94% σημειώθηκαν από το 2015 και μετά[12]. Η αύξηση στις επιθέσεις φανερώνει ότι οι τζιχαντιστές κατάφεραν να οργανωθούν και να διαπράττουν χτυπήματα με μεγαλύτερη ευκολία και με περισσότερα θύματα. Οι ισλαμιστικές επιθέσεις είναι σε σχέση με τις άλλες κατηγορίες πιο αιματοβαμμένες, καθώς διαλέγουν στόχους σε πολυσύχναστες περιοχές[13] ( γήπεδα, καφετέριες, κτλ.).

Πριν το 2015, οι νεκροί από τρομοκρατικά χτυπήματα δεν ξεπερνούσαν τους επτά με οκτώ τον χρόνο- με εξαίρεση το 2011 όταν ο Άντερς Μπρέιβικ σκότωσε 77 ανθρώπους στη Νορβηγία. Η εικόνα αυτή αλλάζει στο δεύτερο μισό της δεκαετίας καθώς το ισλαμικό κράτος οργανώνει πυρήνες στην Ευρώπη και κάνει επιθέσεις με σκοπό να προκαλέσει όσο το δυνατόν περισσότερες απώλειες[14]. Οι χρονιές του 2015 και του 2016 είχαν 151 και 143 θύματα αντίστοιχα (το 2014 πέθαναν 4 άνθρωποι από τρομοκρατικές επιθέσεις)[15]. Το ισλαμικό κράτος από το 2017 και μετά χάνει εδάφη και δύναμη, οπότε μειώνονται και οι δυνατότητες του να εκτελεί τρομοκρατικά χτυπήματα στην Ευρώπη.

Από την άλλη μεριά, οι αυτονομιστές είναι αυτοί που κάνουν τις περισσότερες επιθέσεις, αλλά οι ζημίες που προκαλούν είναι υλικές· τα τελευταία χρόνια καταγράφουν πτωτική τάση[16]. Η Καθρίν ντι Μπολέ^[17], διευθύντρια της Europol, γράφει στην αναφορά του 2018 ότι «Κατά τα έτη μετά την πρώτη έκδοση του TE-SAT, ο συνολικός αριθμός των τρομοκρατικών επιθέσεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) μειώθηκε, κυρίως λόγω της σημαντικής μείωσης του αριθμού των αυτονομιστικών επιθέσεων, οι οποίες για δέκα χρόνια αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό των επιθέσεων που δηλώνουν τα κράτη μέλη. Αντίθετα, η απειλή της τρομοκρατίας του τζιχάντ έχει αυξηθεί σημαντικά από το 2006 και κορυφώνεται σε επιθέσεις μεγάλης κλίμακας όπως αυτές στο Παρίσι το 2015 και στις Βρυξέλλες, τη Νίκαια και το Βερολίνο το 2016.»

Πίνακας 2. Τρομοκρατικές Επιθέσεις ανά κατηγορία την περίοδο 2010-

Η θρησκευτική τρομοκρατία - που σύμφωνα με τον Ράποπορτ χαρακτηρίζεται ως το τέταρτο κύμα- στοχεύει κυρίως δημόσια μέρη (στάδια, αγορές, καφετέριες, κτλ) για να σκοτώνει μαζικά πολίτες. Ο μεγάλος αριθμός των θυμάτων έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο στην ψυχολογία των πολιτών[23] και δημιουργούν μεγάλη ανασφάλεια στις δυτικές κοινωνίες[24].

Αυτή η εικόνα καταγράφεται και στις αναφορές της Ευρωπαϊκής Αστυνομίας. Στην TE-SAT του 2016 ένα από τα βασικά συμπεράσματα είναι ότι «Η κύρια ανησυχία που ανέφεραν τα κράτη μέλη της ΕΕ εξακολουθεί να είναι η τρομοκρατία του τζιχάντ και το στενά συνδεδεμένο φαινόμενο των ξένων τρομοκρατών- μαχητών που ταξιδεύουν προς και από τις περιοχές των συγκρούσεων[28].»  

Πίνακας 3. Στατιστική απεικόνιση των Επιθέσεων-Συλλήψεων Εθνικιστών και Ισλαμιστών.

Η σημαντικότερη ένδειξη της σημασίας που δίνει το σύγχρονο κράτος στην ισλαμιστική τρομοκρατία είναι η μεταβλητή των συλλήψεων κατά τη διάρκεια της δεκαετίας. Όπως φαίνεται και στο παραπάνω διάγραμμα, οι συλλήψεις ισλαμιστών που σχετίζονται με την τρομοκρατία είναι δυσανάλογες των επιθέσεων που έχουν γίνει. Αν το συγκρίνουμε με τις εθνικιστικές επιθέσεις και συλλήψεις μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι αρχές δίνουν το βάρος των ερευνών τους στην τρομοκρατία θρησκευτικού τύπου. Οι ευρωπαϊκές αστυνομικές αρχές έκαναν συνολικά 3692 συλλήψεις τζιχαντιστών. Βέβαια, δεν αφορούν όλες την άμεση συμμετοχή στις επιθέσεις, αλλά για σύσταση τρομοκρατικής ομάδας, ριζοσπαστικοποίηση και/ή προπαγάνδα.

Άλλο ένα σημαντικό θέμα το οποίο προσπαθεί να καταπολεμήσει το κράτος είναι η προπαγάνδα. Το ISIS διαθέτει εξελιγμένη και αποτελεσματική στρατηγική επικοινωνίας χρησιμοποιώντας τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης[29]. Έχει δημιουργήσει διάφορα εργαλεία ηλεκτρονικής προπαγάνδας (λογαριασμούς σε Twitter, Youtube, ηλεκτρονικά περιοδικά και βίντεο με εξαιρετική τεχνική ποιότητα), κατασκευάζοντας ένα παγκόσμιο δίκτυο υποστηρικτών.

Η επιτυχία της προπαγανδιστικής μηχανής του Ισλαμικού Κράτους φαίνεται και στη μεγάλη απήχηση που είχε στους ξένους μαχητές. Η τρομοκρατική οργάνωση κατάφερε να προσελκύσει πάνω από δεκαεπτά χιλιάδες μαχητές απ’ όλο τον κόσμο, και κυρίως από τη Γαλλία[30].

Η Γαλλία επλήγη από διάφορες τρομοκρατικές επιθέσεις και υιοθέτησε αυστηρότερους αντιτρομοκρατικούς νόμους και πολιτικές. Αμέσως μετά τις επιθέσεις του Παρισιού, η γαλλική κυβέρνηση κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και την παράτεινε μέχρι το 2017. Στη συνέχεια αντικαταστάθηκε από το νόμο SILT^[31].Η κυβέρνηση του François Hollande τη διεύρυνε τέσσερις φορές για συνολικά δεκατέσσερις μήνες και η νέα κυβέρνηση του Manuel Macron την παράτεινε άλλη μια φορά. Αυτά τα μέτρα προσπάθησαν να καταπολεμήσουν - εκτός από τις φυσικές επιθέσεις- την προπαγάνδα στο διαδίκτυο και τη ριζοσπαστικοποίηση στα σχολεία και στις φυλακές^[32].

Τα στατιστικά στοιχεία της ευρωπαϊκής αστυνομίας εμφανίζουν[33] μια αντιστρόφως ανάλογη σχέση ανάμεσα σε επιθέσεις- συλλήψεις των εθνικιστών και ισλαμιστών τρομοκρατών. Η σχέση αυτή δείχνει ότι για τα ευρωπαϊκά κράτη η τρομοκρατία δεν είναι μόνο ποσοτικό φαινόμενο, αλλά υπολογίζονται τα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, η ισλαμιστική τρομοκρατία έχει διεθνή χαρακτήρα, στοχεύει ανθρώπους χωρίς διακρίσεις και έχει μια πολύ εξειδικευμένη προπαγάνδα.

Γι’ αυτό τον λόγο, οι αρχές δίνουν το βάρος των ερευνών τους και των πόρων τους για την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας θρησκευτικού τύπου. Γι’ αυτό τον λόγο η αντιτρομοκρατική πολιτική εναντίoν των ισλαμιστών έχει τη λογική της καταστολής[34]. Τα κράτη δεν προσπαθούν να ανοίξουν ένα διάλογο με τους τρομοκράτες και να έρθουν σε μια συμφωνία - όπως η προσπάθεια που είχε γίνει με τους Βάσκους αυτονομιστές (ΕΤΑ) στην Ισπανία το 2006^[35]. Η «μηδενική ανοχή» βασίζεται και στο αίσθημα των πολιτών ότι για να ανοικοδομηθεί ξανά το αίσθημα ασφάλειας το Ισλαμικό Κράτος πρέπει να μην υφίσταται. Άλλωστε, η κοινή γνώμη ασκεί πίεση στις αρχές και επηρεάζει τα μέτρα καταπολέμησης του εγκλήματος[36] .

Τη λογική της κατασταλτικής πολιτικής κατά της τρομοκρατίας συνοψίζει η φράση του πρώην προέδρου των ΗΠΑ, Τζορτζ Μπους: «Κανένα έθνος δεν μπορεί να διαπραγματευτεί με τρομοκράτες, γιατί δεν υπάρχει τρόπος να κάνεις ειρήνη με εκείνους των οποίων ο μόνος στόχος είναι ο θάνατος^[37]».

Γιώργος Γρηγοριάδης, Κοινωνιολόγος- Εγκληματολόγος