Η κόκκινη κλωστή της βίας και του εγκλήματος

Ομ. Καθηγ. Γιάννης Πανούσης

Περίληψη Εξετάζεται ο ρόλος της (αποτυχημένης) λειτουργίας των φορέων κοινωνικοποίησης στην εγκληματογένεση, η ερμηνεία του φαινομένου αλλά κυρίως οι “υπόγειες “διασυνδέσεις των παραγόντων αυτών. Λέξεις-κλειδιά Βία, Ανομία, ειδικοί εγκληματογόνοι κώδικες “αξιών΄, επιβίωση/κυριαρχία

Α. Εισ-αγωγικά

Η βία, η αταξία και η ανηθικότητα χωρίζουν συχνά την πόλη ή τη γειτονιά στα δύο (Anderson 2000, σσ. 107, 206) . Στο ένα μέρος ισχύει ο νόμος,  στο άλλο όχι. Στο ένα “αντεγκληματικός κώδικας αξιών», στο άλλο “εγκληματικός”. Στο ένα η βία, στο άλλο η τάξη. Στο ένα “γκέτο”, στο άλλο ανοικτή κοινωνία. Στο ένα ευμάρεια, στο άλλο φτώχεια. Στο ένα ανάπτυξη, στο άλλο υποβάθμιση.

Τα παιδιά του δρόμου (πολλές φορές χωρίς σπίτι, μόνα τους, αμόρφωτα} μεγαλώνουν με το στίγμα “των επικίνδυνων στοιχείων”κι έτσι εύκολα μαθαίνουν να επιβιώνουν με το έγκλημα (Πανούσης 2008) . Ακόμα όμως και τα παιδιά που ζουν μαζί με τους γονείς υφίστανται συχνά αρνητικές επιδράσεις.

Β. Οικογενειακό “αποβάλλον”;

Ο μύθος της φιλικής, συναισθηματικής, λειτουργικής οικογένειας έχει διαψευσθεί από διάφορα συμπτώματα αποδιοργάνωσης , ανάμεσα στα οποία πρωταρχική θέση καταλαμβάνει η βία  (Pope 1988, σσ. 108-109) .

Η βία στο σπίτι δεν συγκροτεί ένα  (ενιαίο)  “παράδειγμα”. Είναι ένας όρος που αναφέρεται σε διαφορετικές εμπειρίες κι επιδέχεται πολλές ερμηνείες (από διαταραγμένες προσωπικότητες μέχρις άρρωστες σχέσεις και ανύπαρκτες δομές)  (Hearn 1998, σσ. 15-17) . Βιολογία, ψυχολογία, ψυχανάλυση, κοινωνιολογία, ρόλοι και πολιτιστικό/οικολογικό περιβάλλον επιχειρούν να δώσουν μία κοινά αποδεκτή απάντηση,  αλλά μάλλον γενικεύουν (Gelles 1997, σσ. 14, 126)  καθώς η ίδια η έννοια της οικογένειας διευρύνεται ή συρικνώνεται κατά περίπτωση κι εποχή (Erwing 1997, σ. 142) .

Η ενδοοικογενειακή βία παραμένει ένα αρνητικό κοινωνικό και πολιτισμικό φαινόμενο που άλλοτε συνδέεται με την επιβολή εξουσίας κι άλλοτε με την απώλεια ελέγχου (Leroy 2004, σσ. 23-24) . Παρά τις δυσχέρειες ορισμού και οριοθέτησης το iter criminis περιλαμβάνει πολλές φάσεις (εντάσεις, κρίσεις, συμφιλιώσεις κλπ.)  ή αμφίθυμα αισθήματα (Hirigoyen 2005, σ. 44)  αλλά ακόμα κι όταν οι αναπαραστάσεις και βιώσεις είναι διαφορετικές στον κάθε συμμετέχοντα τούτο δεν σημαίνει ότι η Πολιτεία επιτρέπεται να μην παρεμβαίνει και η κοινωνία να σιωπά.

Από το άβατο της  παλαιάς κλειστής οικογένειας ως τις πολλές σύγχρονες μορφές  συμβίωσης, από τη λεκτική βία στην παράνοια και το φόνο (Erwing 1997, σσ. 61, 95, 101), από την εκδίκηση του θύματος στην “κατά εξουσιοδότηση” δολοφονία (π. χ.  ο γιός σκοτώνει τον πατέρα που κακοποιεί τη μητέρα), ένα είναι το βέβαιο: η ατμόσφαιρα “πολέμου” μέσα στο σπίτι θα μεταφερθεί από τα παιδιά και στο σχολείο.

Γ. To σχολείο που πληγώνει;

Η σχολική βία είναι όρος ασαφής άρα επικίνδυνος, αφού “χωράει” την επιθετικότητα, την εξωτερική εμφάνιση, τη ρύπανση του περιβάλλοντος (Floro 1996), τα ψυχικά τραύματα, τον ρατσισμό (Panousis 2014, σσ. 167-180) , τη φθορά στους τοίχους μέχρι προφανώς και το φόνο .

Καθώς δεν υπάρχει κοινά αποδεκτός ορισμός η ποινικοποίηση (βλ. άρθρο 8 ν. 4322/15) συνιστά αμηχανία και εντάσσεται στη λογική της κατάχρησης εξουσίας της Πολιτείας απέναντι στην κακή χρήση ελευθερίας του πολίτη.

Κατά τη γνώμη μου ο όρος, η έκταση και ο σχετικός πανικός των ΜΜΕ γύρω από το bullying συγκροτούν μία “κατασκευή” η οποία μπορεί ν’αποδοθεί σε διάφορα κίνητρα αλλά σίγουρα δεν αποτελεί το μεγαλύτερο και σοβαρότερο πρόβλημα του ελληνικού σχολείου (σε βαθμό που να εκδίδονται ειδικοί οδηγοί για τη στρατηγική αντιμετώπισης) .

Bullying  στην πολιτική, στο στρατό, στην αστυνομία, στον τόπο εργασίας. Μία ακατ-ανόητη bullying-κοκρατία που άλλοτε αναφέρεται σ’ επιθετικές συμπεριφορές μεταξύ μαθητών κι άλλοτε περιλαμβάνει ως θύματα και διδάσκοντες.

Θα επιχειρήσω να συμβάλλω στο διάλογο (Θάνος 2017) θέτοντας ορισμένα ερωτήματα.

 (1)  Ποιός βάζει τις διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στην καζούρα, την πλάκα, τον τσαμπουκά της εφηβείας και τον τιμωρούμενο σχολικό εκφοβισμό; Ο συχνά φοβισμένος, ευθυνόφοβος ή αδιάφορος δάσκαλος; Το κλίμα της εποχής όπως διαμορφώνεται από τα ΜΜΕ; Οι γονείς των (ευάλωτων) παιδιών;

(2) Πώς ανεδείχθη ο εκφοβισμός σαν πρώτο πρόβλημα του ελληνικού σχολείου (πάνω κι από τα ναρκωτικά και την παιδοφιλίας);

(3) Τί ακριβώς φοβόμαστε από τον εκφοβισμό; Την ασφάλεια των αδύναμων μαθητών, τη μετατροπή του σχολείου σ’ εγκληματικό χώρο, την αδυναμία των καθηγητών να ελέγξουν τις μαθητικές εντάσεις, την ασυνεννοησία καθηγητών-γονιών ως προς τη διαχείριση σχέσεων δράστη-θύματος, την ποινικοποίηση της μαθητικής ζωής, την αστυνόμευση της τάξης, τη μη-αξιακή λειτουργία του σχολείου, την κατηγοριοποίηση των σχολικών μονάδων σε α΄ και β΄ ασφάλειας;

(4) Αντισυμβατικά σχολεία, εντοπισμός ομάδων υψηλού κινδύνου, έλεγχος/τιμωρία της απειθαρχίας, ομάδες φιλίας θα δώσουν λύση; (Conseil de l”Europe 1972, 1982)

(5) Πρόκειται για ζήτημα προσωπικής ηθικής, εκπαιδευτικής πολιτικής ή κοινωνικών αξιών; Αντικείμενο της Παιδαγωγικής, της Εγκληματολογίας (Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου 2012, σσ. 6-8), της Ψυχολογίας; Ατομικές αποκλίσεις, οργανωμένο έγκλημα, κοινωνική ανομία;

Όπως και να προσεγγίσει κανείς το φαινόμενο θα συναντήσει ως κοινό παρονομαστή την αναζήτηση ταυτότητας (Erikson1968) (σαν παιχνίδι, σαν πρόκληση, σαν αμφισβήτηση, σαν αντίσταση, σαν υπεροχή)  (Πανούσης 1991, σ. 81)

Από το ορμονικό  bullying μέχρι το εφηβικό αμόκ, από το σοκ και το δέος των γονιών μέχρι τις συμμορίες βίας στα σχολεία, από την “εγκληματική”δράση μέχρι τ’ απροστάτευτα  θύματα και τους αδιάφορους τρίτους  είναι προφανές πως υπάρχει κάτι (αόριστο)  που φοβίζει. Ατομικός τραμπουκισμός, διαπολιτισμικές συγκρούσεις, το τέλος της αθωότητας, δυσκολίες κοινωνικοποίησης κι ένταξης στο σχολείο, περιβάλλον απόρριψης (που “χρεώνεται ακόμα και τις αυτοκτονίες μαθητών (bullycide), πλημμυρίζουν τις σελίδες των ΜΜΕ (Παπαμιχαήλ 2005, σ. 29) .

Η  συσχέτιση του σχολικού εκφοβισμού με την ηλεκτρονική παρενόχληση (κυρίως μεταξύ φίλων)  προσκρούει τόσο στις διαφορετικές εννοιονολογήσεις που οι ίδιοι “δράστες” δίνουν στην πράξη τους όσο και στην ειλικρίνεια της αυτο-ομολογούμενης θυματοποίησης (Sourander, Luntamo 2010, σσ. 721-727) .

Το καίριο νέο πρόβλημα είναι ότι το cyberbullying μπαίνει στο σπίτι  (μας)  (Tokunaga 2010, σσ. 277-287)  και δεν μένει μόνο μέσα στους σχολικούς τοίχους με συνέπεια να αυξάνονται οι ευθύνες των γονέων (οι οποίοι συχνά αγνοούν αυτού του είδους τις νέες τεχνολογίες)  (Dehue, Bolman, Vollink 2008, σ. 221)

Όπως και να προσεγγίσουμε  τις ηλεκτρονικές επιθετικές συμπεριφορές των μαθητών δεν ωφελεί ο ηθικός πανικός και χρειάζεται μελέτη με νέα επιστημονικά εργαλεία.

Από την άλλη η πρόληψη αργεί και η σιωπή των τρίτων όλο και διευρύνεται παρά τον ηθικό πανικό (Πανούσης 2015, σ. 53) .

Σε κάθε περίπτωση οι “διαφορές” των μαθητών ευκολότερα λύνονται στο δρόμο παρά στις αίθουσες/αυλές του σχολείου.

Δ. Γειτονιά των “ εκπεπτωκότων αγγέλων”;

Η γεωγραφία του εγκλήματος, η περιβαλλοντική Εγκληματολογία και ο “υπερασπίσιμος χώρος” (defensible space)  (Σπινέλλη 2014, σ. 50) ,  σε συνδυασμό με τους αναπτυσσόμενους κοινωνικούς δεσμούς (Πανούσης 2009, σσ. 213-233) , περιορίζουν το φόβο του δρόμου (Ζαραφωνίτου 2002, σ. 45) , τις φυλές του δρόμου (street corner groups /gangs) .

Oι υποπολιτισμοί της μαγκιάς, της έντασης, της αυτονομίας (συνήθως χωρίς αίσθηση ενοχής) διαμορφώνουν τον κώδικα του δρόμου (για την επιβίωση ή τον έλεγχο)  (Βιδάλη 2013, σ. 229).

Ζώντας ανάμεσα σε δύο κόσμους, μετέωροι ή στο μεταίχμιο, με αίσθηση οριστικά χαμένου, με αδυναμία ή απροθυμία ενσωμάτωσης/αφομοίωσης και δίχως άλλες επιλογές (Σχολή Σικάγο) οι νέοι υιοθετούν διαφορετικές αξίες και παρεκκλίνουσες συμπεριφορές (Πανούσης 1999, σ. 46), αναπαράγοντας ρόλους, στόχους και πρακτικές υποκουλτούρας κι ανομίας. Πληθυσμοί που συγκεντρώνονται σ’ έναν υποβαθμισμένο χώρο (συχνά μέσω “εισβολής”), δια-χωρίζονται από την υπόλοιπη κοινωνία και τις λειτουργίες της (Σχολή Σικάγο)  κι έτσι  (αυτο) περιθωριοποιούνται.

Παρεκκλίνοντες υποπολιτισμοί συγκροτούν ad hoc συλλογικότητες που αντιμάχονται την κοινωνική ευταξία (Giddens2002, σ. 250) προκαλώντας κλίμα γενικευμένου φόβου θυματοποίησης και άμεσων κινδύνων προσβολής των εννόμων αγαθών των υπολοίπων κατοίκων (Anselin, Griffiths, Tita 2008, σ. 99). Προκλήσεις κι ευκαιρίες, έλλειψη κοινωνικού ελέγχου, γειτονιές και συνοικίες που ακολουθούν διαφορετικούς κανόνες συμβίωσης, hot spaces και no go places, πολιτισμικές ετερογένειες, δημογραφικές πιέσεις δημιουργούν όρους προεγκληματικών καταστάσεων και κοινωνικής αποδιοργάνωσης. Οι νέοι αναζητούν community crime career ή ακόμα ένταξη σε conflict gangs (με κύρος στους συνομήλικους} ή retreatist gangs (περιθώριο)  (Conklin 1986, σσ. 186-187) . Η αναζήτηση περιπέτειας κι εξουσίας γεννάει τις “υπόγειες (subterranean) αξίες”,  ως αντιαξίες διαφορετικές/αντίθετες από τις ισχύουσες “καθεστωτικές”, οι οποίες άλλοτε παίρνουν περαστιακή μορφή (corner boy) κι άλλοτε παραβατική (delinquent boy)  (Siegel 2006, σσ. 337, 384) .

Τα Street crimes (κλοπές αυτοκινήτων, κλοπές από καταστήματα, αρπαγές τσάντας ή κινητών, χτυπήματα σε ΑΤΜ) προβληματίζουν την Αστυνομία  (Charles 1988, σσ. 39, 67, 110) ) . Ως γνωστόν όμως η παρανομία του εγκληματία δεν νομιμοποιεί την παρανομία του αστυνομικού. Γι’ αυτό η ήπια κοινοτική αστυνόμευση αποτελεί την καλύτερη λύση (Γ. Πανούσης, Π. Πανούση 2015, σσ. 66-90) .

Ε.  Επι-μύθιο  ψυχραιμίας;

Οι σκοτεινοί δρόμοι της βίας (οικογένεια & σχολείο)  και οι άτυποι νόμοι του δρόμου (γειτονιά, συνοικία)  τελικά διαμορφώνουν τους δικούς τους κώδικες επικοινωνίας κι επιβίωσης.

Άρρωστος Οίκος. Άρρωστη Εκπαίδευση. Άρρωστη Πόλη.

Κόκκινη γραμμή επιλογών(;), ατυχιών(;), δυστυχιών(;), πεπρωμένου (;). Πολλές φορές άγνωστη ή αντιφατική η προσέγγισή μας. Σίγουρα όμως,  ως συγκοινωνούντα δοχεία, οι τρείς αυτοί παράγοντες κοινωνικοποίησης επηρεάζουν σημαντικά  (αν δεν “καθοδηγούν”)  τη συμπεριφορά, στάση και φιλοσοφία ζωής του νέου ανθρώπου.

Ενδοοικογενειακές κακοποιήσεις (Pahl 1985) , σχολεία-φρούρια, ενδιάμεσες συνοικίες της διαιρεμένης πόλης δίνουν την αίσθηση ενός ακήρυκτου πολέμου , τον οποίο αδυνατούν να ερμηνεύσουν οι (συχνά αμφιλεγόμενες κι αλληλοαναιρούμενες)  θεωρίες ανδρισμού/θηλυκότητας  (Βλάχου 2006, σσ. 471-475) ή πολυμορφίας της οικογένειας (εκτεταμένη, μονογαμική, νεοτοπική κλπ.) (όσον αφορά στην ενδοοικογενειακή βία), το περιβόητο και υπερεκτιμημένο σχολικό bullying (όσον αφορά στην ενδοσχολική βία)  ή οι υποκουλτούρες βίας (Cohen, MacKay, Cloward, Ohlin)  (όσον αφορά στην ενδοαστεακή βία) .

Κουλτούρα των διακρίσεων και αποκλεισμών (Πανούσης 2002)  ή κουλτούρα των κινδύνων και του φόβου; (Bauman2002) Πόλεμος erga omnes;Το σύνδρομο του βίαιου κόσμου; (Παπαθανασόπουλος 1997).

Ό, τι και να συμβαίνει κι όπως κι αν το ερμηνεύουμε όσο ταχύτερα σπάσουμε την κόκκινη κλωστή κι αποβάλλουμε  τη βία από τους θεσμούς και την κοινωνική μας λειτουργία τόσο το καλύτερο για τη Δημοκρατία μας.

Γιάννης Πανούσης, Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών