Εμπορία ανθρώπων για εργασιακή εκμετάλλευση

Αγαπητού Π., Κοντού Ε., Κοσμίδη-Μουταφίδου Ν., Πατσιαλού Ε., Σακελλαρίου Ζ.

Το ζήτημα της εμπορίας ανθρώπων με τη μορφή της εργασιακής εκμετάλλευσης έχει λάβει σήμερα διεθνώς τεράστιες διαστάσεις. Αυτό ήταν το θέμα του φετινού Διαγωνισμού Εικονικής Δίκης Διεθνούς Ποινικού Δικαίου που διεξήχθη, όπως κάθε χρόνο, στη Χάγη της Ολλανδίας (ICC Moot Court Competition 2018).[1] Το παρόν άρθρο αναφέρεται στα βασικά χαρακτηριστικά της εμπορίας ανθρώπων, στα χιλιάδες θύματα του εγκλήματος αυτού και στις επιπτώσεις στη ζωή τους και στην κοινωνία, στην ανάμειξη ιδιωτικών εταιρικών δομών στην τέλεσή του και, τέλος, στην δυνητική αντιμετώπισή του ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας.

Το θέμα που κλήθηκε να αντιμετωπίσει η φετινή συμμετέχουσα ομάδα της Νομικής Σχολής Αθηνών στον προαναφερθέντα διαγωνισμό αφορούσε την εκμετάλλευση χιλιάδων οικονομικών μεταναστών για την προετοιμασία γαρίδων για εξαγωγή.

Έχοντας υπογράψει γενικά συμβόλαια εργασίας, οι μετανάστες υποχρεούνταν να εργάζονται περισσότερες από 80 ώρες την εβδομάδα υπό άθλιες συνθήκες, απομονωμένοι σε αγροτικές περιοχές μιας ξένης χώρας με αναπτυσσόμενη οικονομία. Τα διαβατήριά τους είχαν κατασχεθεί από τους σωματεμπόρους, ενώ επιβαρύνονταν με ένα ολοένα αυξανόμενο χρέος για εικονικές παροχές, το οποίο δεν μπορούσαν να αποπληρώσουν. Οι γαρίδες, μετά την επεξεργασία τους, πωλούνταν από τους σωματεμπόρους σε μια επιφανή εταιρία εξαγωγής γαρίδας, θυγατρική ενός κολοσσού της γειτονικής χώρας.

Ενώπιον του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, κλήθηκε να παρουσιαστεί ως κατηγορούμενος για την εργασιακή εκμετάλλευση των μεταναστών ο διευθύνων σύμβουλος της μητρικής εταιρίας, ως ο πλέον υπεύθυνος για το έγκλημα. Το τελευταίο, αντιμετωπίστηκε από το Δικαστήριο ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας.

Στην πραγματικότητα, ένα τέτοιο φαινόμενο δεν αποτελεί καθόλου φανταστικό σενάριο. Η εμπορία ανθρώπων που σχετίζεται με τον τομέα των θαλασσινών έχει τεκμηριωθεί σε χώρες και αγορές τόσο διαφορετικές όπως η Νέα Ζηλανδία, η Ταϊλάνδη, η Γκάνα, η Ιρλανδία και τα πιο πρόσφατα νηολογημένα στις ΗΠΑ αλιευτικά σκάφη που αγκυροβολούν στη Χαβάη.[2]

Στην Ταϊλάνδη, μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες θαλασσινών προμηθεύονται γαρίδες, που παρασκευάζονται από εργάτες που ζουν σε καθεστώς υποδούλωσης με μηδαμινή δυνατότητα διαφυγής.[3]

Τα γενικά χαρακτηριστικά του εγκλήματος της εμπορίας ανθρώπων

Το Πρωτόκολλο του Παλέρμο[4] αποτελεί το βασικό διεθνές κείμενο για την καταπολέμηση του humantrafficking, το οποίο δίνει τον ορισμό του εγκλήματος και το εντάσσει στα διασυνοριακά οργανωμένα εγκλήματα.[5] Στο άρθρο 3 περιλαμβάνονται οι τρόποι δράσης (act) του εγκλήματος αυτού και τα μέσα (means) που χρησιμοποιούνται με σκοπό την εκμετάλλευση, είτε αυτή είναι σεξουαλική, είτε εργασιακή, είτε άλλης μορφής. Ο πιο συνηθισμένος τρόπος (act) με τον οποίο δρουν οι σωματέμποροι είναι η μεταφορά και εγκατάσταση των θυμάτων-εργατών σε χώρες (destinationcountries) συχνά πολύ πιο απομακρυσμένες από τη χώρα προέλευσής τους (countriesoforigin). Στις περιοχές αυτές, οι συνθήκες εργασίας και διαβίωσης είναι άθλιες και οι συνθήκες υγιεινής υποτυπώδεις, ενώ το μεγαλύτερο μέρος των αμοιβών επιστρέφεται στους σωματεμπόρους / διακινητές.[6] Αυτή η απόσταση, σε συνδυασμό με τη διατήρηση των θυμάτων σε καθεστώς εκμετάλλευσης-υποδούλωσης, καθιστά πιο δύσκολο τον εντοπισμό τους από τις διωκτικές αρχές,[7] γεγονός που επιβάλλει έναν συντονισμένο τρόπο δράσης μεταξύ των κρατών.

Τα θύματα της εμπορίας ανθρώπων

Τα μέσα (means) με τα οποία επιτυγχάνεται η μεταφορά τους είναι μεταξύ άλλων ο εξαναγκασμός(coercion) και η εκμετάλλευση της ευάλωτης κατάστασης / θέσηςστην οποία έχουν περιέλθει (abuseofpositionofvulnerability).[8]Γι’ αυτό και πιθανοί στόχοι αποτελούν άτομα που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας,[9]που αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσκολίες ή ανεπαρκείς επαγγελματικές ευκαιρίες· άνθρωποι που εγκαταλείπουν τη χώρα τους προς αναζήτηση μίας καλύτερης μοίρας, που πέφτουν έτσι στα χέρια σωματεμπόρων, οι οποίοι με τη χρήση μεθόδων εξαπάτησης,[10]τους υπόσχονται καλοπληρωμένες θέσεις εργασίας που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Αυτός ο εξαναγκασμός μπορεί να λάβει χώρα είτε με απειλές προς τους εργάτες-θύματα για μη χορήγηση των ημερομισθίων τους, είτε με απειλές στις οικογένειες των θυμάτων ή ακόμα και με σωματική ή ψυχολογική βία.[11]Ενόψει των παραπάνω, αμφισβητείται το κατά πόσο είχε πράγματι συναινέσει το θύμα στην εκμετάλλευση του και το αν εν τέλει η συναίνεσή του θεωρείται αυθεντική και μη βεβιασμένη.

Σύμφωνα με τη δεύτερη παράγραφο του άρθρου 3 του Πρωτοκόλλου του Παλέρμο, όταν το πρόσωπο εξαναγκάστηκε, απειλήθηκε, ή για άλλους λόγους είχε αποστερηθεί κάθε εναλλακτική λύση, η αρχική συναίνεσή του δεν θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη από το δικαστήριο.[12]Ενίοτε, η ολοένα αυξανόμενη χρήση ήπιων μέσων από τους διακινητές,[13] γεννά αποδεικτικές δυσκολίες που οριακά εμπίπτουν στις περιπτώσεις εμπορίας ανθρώπων, όπως και στην υπόθεση που πραγματευτήκαμε κατά τη διάρκεια της χρονιάς και συζητήσαμε στη Χάγη τον Μάιο.

Όταν το θύμα είναι παιδί, η κατάσταση είναι διαφορετική. Σύμφωνα με την τρίτη και την τέταρτη παράγραφο του άρθρου 3 του Πρωτοκόλλου του Παλέρμο, για τη στοιχειοθέτηση της εμπορίας, αρκεί η τοποθέτηση του παιδιού σε συνθήκες εκμετάλλευσης,[14] διότι το παιδί-θύμα είναι εγγενώς ευάλωτο. Η φυσική ανωριμότητά του το καθιστά εύκολο θήραμα για τον διακινητή –μία ψευδής υπόσχεση για ένα καλύτερο αύριο μπορεί να σταθεί αρκετή για να καμφθούν οι αντιστάσεις του. Οι έμποροι, μάλιστα, συχνά αποβλέπουν στα ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά των παιδιών (μικρό σώμα, ευαίσθητα χέρια). Ενόψει αυτής της πραγματικότητας, η απαγόρευση της Εμπορίας Παιδιών, ως μιας από τις Χειρότερες Μορφές Παιδικής Εργασίας,[15]έχει ανακηρυχθεί ζήτημα προτεραιότητας για όλα τα κράτη-μέλη της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας.[16]

Είναι δύσκολο να περιγράψει κανείς μέσα σε λίγες γραμμές τις συνέπειες που έχει το «τράφικινγκ», ή αλλιώς η χρησιμοποίηση του ανθρώπου ως εμπορεύματος προς πώληση και αγορά.[17] Τα περισσότερα θύματα θα δυσκολευτούν να εμπιστευτούν και να αποκτήσουν μια κανονική και εποικοδομητική ζωή. Πρόσφατες έρευνες και μελέτες[18] αναφέρονται στις σωματικές, ψυχολογικές και κοινωνικές συνέπειες της απάνθρωπης εργασιακής εκμετάλλευσης. Εξάντληση, αυξημένος κίνδυνος καρδιακής προσβολής,άγχος, κατάθλιψη, δυσκολία στην κοινωνικοποίηση είναι μόνο μερικές από αυτές. Τα παιδιά ωθούνται βίαια σε έναν εξοντωτικό περιβάλλον εργασίας, συχνά απομακρυσμένα από τις οικογένειές τους και εκτεθειμένα σε αυξημένους κινδύνους (χημικά, ακραίες θερμοκρασίες, αιχμηρά αντικείμενα) με πιθανότητες τραυματισμού. Οι συνθήκες υπό τις οποίες εργάζονται οι ανήλικοι παρεμποδίζουν την ορθή ανάπτυξη και εκπαίδευση τους, παραβιάζοντας διεθνώς αναγνωρισμένα δικαιώματά τους.[19]

Το χειρότερο όμως αποτέλεσμα είναι το ρίσκο της παγίδευσης των θυμάτων σε έναν αέναο κύκλο εκμετάλλευσης, διότι συχνά ξαναπέφτουν στα χέρια σωματεμπόρων στο μέλλον.[20]Προς αποφυγή της διαιώνισης του φαινομένου, απαιτείται προσωπικό έμπειρο, ικανό να αντιμετωπίσει τις ιδιάζουσες ανάγκες ενός θύματος εμπορίας (πρακτικές, σωματικές, ψυχικές, κοινωνικές), και ειδικότερα εκείνες των παιδιών.[21]

Η εμπορία ανθρώπων ως οργανωμένο έγκλημα τελούμενο από εταιρίες

Στη σύγχρονη φιλελευθεροποιημένη οικονομία, όπου το σχήμα «καταναλωτής – εταιρία – εξωτερικός συνεργάτης (μεσάζων) – προμηθευτής εισακτέων προϊόντων – πρώτες ύλες» κυριαρχεί στην αγορά, ξεπερνώντας τα εθνικά σύνορα, εκατομμύρια άνθρωποι πέφτουν στην παγίδα του «τράφικινγκ»με τη μορφή της εργασιακής εκμετάλλευσης. Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας, είκοσι πέντε (25) εκατομμύρια άνθρωποι, εκ των οποίων 18% παιδιά, αποτελούν θύματα εμπορίας ανθρώπων.[22]Το φαινόμενο παρατηρείται συνήθως στις δραστηριότητες της πρωτογενούςπαραγωγής και τις χειρονακτικές εργασίες.[23]Ωστόσο, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι τα θύματα δεν βρίσκονται υπό το καθεστώς δουλείας. Αντίθετα, όντας εξαθλιωμένοι και αναζητώντας απεγνωσμένα μια καλύτερη ζωή, συναινούν στην ίδια τους την εκμετάλλευση, λαμβάνοντας τον χαρακτήρα «σύγχρονου δούλου».

Μέσα σε αυτά τα «καρτέλ» εμπορίας ανθρώπων, ο εντοπισμόςτων εγκέφαλων της αλυσίδας έχει καταστεί ακόμα πιο δύσκολος. Τα προϊόντα που παράγονται και οι υπηρεσίες που προφέρονται από τα θύματα της εμπορίας ανθρώπων προορίζονται για την προμήθεια και την αύξηση των κερδώνάλλων νομικών προσώπων εμπορικού δικαίου. Είναι συνήθης η ανάμειξη εταιριών, οι οποίες αναπτύσσουν ένα ευρύ πλέγμα νομιμοφανών δραστηριοτήτων, μέσω των θυγατρικών τους και άλλων εξωτερικών συνεργατών. Η υπόθεση την οποία κληθήκαμε να αντιμετωπίσουμε στο πλαίσιο του προαναφερθέντος διαγωνισμού εικονικής δίκης δεν είναι συμπτωματική. Αντίθετα, ομοιάζει σε αρκετά σημεία με περιπτώσεις πολυεθνικών εταιριών, που έχουν κατηγορηθεί για συνέργειαστην εμπορία ανθρώπων με τη μορφή εργασιακής εκμετάλλευσης  και την επακόλουθη παραβίαση των βασικών δικαιωμάτων τους.

Ένα προσφάτως καταγγελθέν συμβάν, αποτελεί η συνεχιζόμενη εκμετάλλευση μεταναστών από το Μπαγκλαντές, την Ινδία και το Νεπάλ, στις εγκαταστάσεις του σταδίου Khalifaστο Κατάρ, στο οποίο θα διεξαχθεί το Μουντιάλ του 2022. Σε  αυτή την περίπτωση, οι αρχές έρχονται αντιμέτωπες με τις εξής δοκιμασίες. Πρώτον, τα θύματα προέρχονται από περισσότερες από μία χώρες. Δεύτερον, για τη δημιουργία των εγκαταστάσεων, περισσότερες από μία κατασκευαστικές εταιρίες εμπλέκονται, οι οποίες, επίσης έχουν την έδρα τους τόσο στο Κατάρ, όσο και στην Τουρκία.[24]Παρατηρούμε, λοιπόν, πως οι συνέπειες και οι παράγοντες που εμπλέκονται στις παράνομες δραστηριότητες, ξεπερνούν τα όρια μιας χώρας, μεγαλώνοντας την αλυσίδα του ανθρώπινου εμπορίου και υποθάλποντας τους κρίκους-κλειδιά της.

Σύμφωνα με την KnowTheChain,[25]μέχρι το 2016 στη Βρετανία, 10 κολοσσοί στον τομέα διακίνησης τροφίμων και ποτών συμπεριέλαβαν στις εκθέσεις τους τον κίνδυνο της εμπορίας ανθρώπων.[26] Αξίζει η αναφορά στην Τριμερή Διακήρυξη του Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου σχετικά με τις Πολυεθνικές εταιρίες και την κοινωνική πολιτική,[27] τις Οδηγίες του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) για τη δέουσα επιμέλεια που πρέπει να επιδεικνύουν οι Πολυεθνικές εταιρίες στις δραστηριότητές τους,[28] καθώς και τις αντίστοιχες κατευθύνσεις που έχουν προταθεί από τον ΟΗΕ, ήδη, από το 2011.[29]Τα κείμενα αυτά συνιστούν παραδείγματα soft law (μη νομικώς δεσμευτικού δικαίου) και υπογραμμίζουν μια διεθνή νομική εξέλιξη προς την ενίσχυση της διαφάνειας στις εταιρίες, αλλά και την ανάδειξη της αμέλειας στην αξιολόγηση και ανάληψη των δραστηριοτήτων τους, ως λόγου ποινικής ευθύνης.

Δεδομένης της φύσεως των εταιριών, οι οποίες αποτελούν νομικά πρόσωπα και επομένως άυλες οντότητες, υπάρχει και η άποψη επιρρίψεως της ευθύνης στα φυσικά πρόσωπα που τις διοικούν, όπως φάνηκε και από το θέμα του προαναφερθέντος διαγωνισμού, όπου κατηγορούμενος βρέθηκε ο διευθύνων σύμβουλος της εταιρίας στην κορυφή της αλυσίδας εκμετάλλευσης.

Όπως και σε κάθε οργανωμένη ομάδα, έτσι και οι εταιρίες, παρουσιάζουν μια ιεραρχική δομή, που στις περιπτώσεις του «τράφικινγκ», έρχεται να συμπληρώσει εκείνη των εγκληματικών οργανώσεων που δρουν στις βάσεις αυτής της αλυσίδας.  Τα διοικητικά μέλη τους, ανάλογα με τη θέση τους, φέρουν και το ανάλογο μερίδιο ευθύνης των πράξεών τους. Δεδομένου ότι πλέον, ειδικά με τη χρήση της τεχνολογίας, ο επικεφαλής μιας εταιρίας είναι σε θέση να γνωρίζει και να ελέγχει τις δραστηριότητες των υφιστάμενών του σε όλα τα υποκαταστήματα της, δεν είναι διόλου παράλογες οι διεθνείς, πλέον, πιέσεις που ασκούνται προς τη διασφάλιση της όσο το δυνατόν πιο υπεύθυνης διαχείρισης των εταιριών στην κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης, ακόμα και σε περιπτώσεις διαδοχής. Βέβαια, οι μηχανισμοί που προτείνονται από τον ΟΟΣΑ και από το Παγκόσμιο Συμβούλιο Επιχειρήσεων για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (WorldBusinessCouncilForSustainableDevelopment) δεν είναι νομικά δεσμευτικοί. Παρόλα αυτά, προσφέρουν πλεονεκτήματα που κάθε επιχειρηματίας θα έπρεπε να επιθυμεί, προκειμένου να διεκδικήσει μια κυρίαρχη θέση στην αγορά, στο πλαίσιο ενός υγιούς ανταγωνισμού. Επιπλέον, μειώνουν τον κίνδυνο ποινικής ευθύνης για τα διευθυντικά στελέχη των εταιριών, προστατεύουν και διασφαλίζουν τα κέρδη τους.

Αντί Επιλόγου: Η εμπορία ανθρώπων ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας

Η εμπορία ανθρώπων με τη μορφή της εργασιακής εκμετάλλευσης δεν αποτελεί μια φιλοσοφική κατασκευή που υποστηρίζει προστασία στον εργαζόμενο εναντίον του ιδιωτικού κεφαλαίου. Πρόκειται για έγκλημα με αυτούσια αντικειμενική υπόσταση, η οποία πραγματώνεται, κατά το αποτέλεσμά της, από το συνδυασμό των πράξεων πολλών ατόμων.

Παρά τις προσπάθειες στο εσωτερικό των κρατών και την αυξανόμενη διακρατική συνεργασία, τα κράτη δεν φαίνονται έως τώρα ικανά να αντιμετωπίσουν το έγκλημα αποτελεσματικά σε εθνικό επίπεδο. Το 2016 διώχθηκαν μόνο 14.894 υποθέσεις εμπορίας ανθρώπων και από αυτές καταδικάστηκαν μόλις οι 9.071.[30]

Αναζητείται, επομένως, μια διαφορετική λύση. Λαμβάνοντας υπόψη και το ότι η εμπορία ανθρώπων έχει διεθνώς συμπεριληφθεί στη Σύμβαση κατά του Οργανωμένου και Διασυνοριακού εγκλήματος, είναι υποστηρίξιμη η άποψη πως το εν λόγω έγκλημα μπορεί να λάβει τη μορφή ενός εγκλήματος κατά της ανθρωπότητας.

Σήμερα, υπάρχουν τα νομικά εργαλεία για τη δίωξη της εμπορίας ανθρώπων ως εγκλήματος κατά της ανθρωπότητας. Ως η πλέον κατάλληλη διεθνής βάση κρίνεται το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ΔΠΔ). Το ΔΠΔ ιδρύθηκε το 2002 με έδρα τη Χάγη για να τιμωρεί τα πιο σοβαρά εγκλήματα που πλήττουν την διεθνή κοινότητα ως σύνολο. Στην αρμοδιότητά του εμπίπτουν το έγκλημα της γενοκτονίας, τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, τα εγκλήματα πολέμου και το έγκλημα της επίθεσης,[31] ενώ ενώπιόν του δικάζονται φυσικά πρόσωπα.[32]

Ως εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας θα πρέπει να θεωρηθούν οι περιπτώσεις εμπορίας ανθρώπων που διαπράττονται, σύμφωνα με το Καταστατικό της Ρώμης του ΔΠΔ, ως μέρος μιας ευρείας ή συστηματικής επίθεσης που κατευθύνεται κατά οποιουδήποτε αμάχου πληθυσμού, εν γνώσει της επίθεσης αυτής και κατ’εφαρμογή ή προς εξυπηρέτηση της πολιτικής ενός κράτους ή μιας οργάνωσης που στοχεύει στη διάπραξη τέτοιας επίθεσης.[33]

Δεδομένου ότι ένα έγκλημα κατά της ανθρωπότητας πάντα λαμβάνει μια συγκεκριμένη μορφή, είναι υποστηρίξιμες δύο εκδοχές ως προς την εμπορία ανθρώπων. Μπορεί είτε να συμπεριληφθεί στο έγκλημα της υποδούλωσης, ως σύγχρονη εκδοχή της δουλείας,[34] είτε στις άλλες απάνθρωπες πράξεις,[35] εφόσον, πρώτον, είναι παρόμοιου χαρακτήρα με τα υπόλοιπα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας που απαριθμούνται στο Καταστατικό του ΔΠΔ, και, δεύτερον, με πρόθεση προκαλεί μεγάλο πόνο ή βαρεία σωματική βλάβη ή βαρεία βλάβη της διανοητικής ή σωματικής υγείας των θυμάτων.

Σε περιπτώσεις στις οποίες η τέλεση της εμπορίας ανθρώπων πληροί τις παραπάνω προϋποθέσεις, το ΔΠΔ μπορεί παραδεκτά να αναλάβει την εκδίκαση του εγκλήματος, χωρίς να καταλύεται η αρχή της συμπληρωματικότητας και τηρώντας το κριτήριο της βαρύτητας των υποθέσεων.[36]

Το έγκλημα της εμπορίας ανθρώπων για εργασιακή εκμετάλλευση έχει λάβει πλέον τεράστιες διαστάσεις, αν αναλογιστεί κανείς τα εκατομμύρια θύματα ετησίως,[37] την εξάπλωσή του σε όλα τα κράτη του κόσμου,[38] αλλά και τα κέρδη των δραστών που φτάνουν τα 7-10 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως.[39]Δεδομένης και της εμπλοκής εταιρικών δομών στα δίκτυα διακινητών και εκμεταλλευτών, πληρούνται δυνητικά όλες οι προϋποθέσεις ώστε να αντιμετωπιστεί η εμπορία ανθρώπων ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Πιστεύουμε ότι, εμείς, οι εκκολαπτόμενοι νομικοί απ’ όλο τον κόσμο που συμμετείχαμε στο φετινό διαγωνισμό, συμβάλαμε στην ανάδειξη αυτού του σοβαρού και επίκαιρου ζητήματος, φωτίσαμε άγνωστες πτυχές του και θα βοηθήσουμε την διεθνή κοινότητα να το επιλύσει.

Οι Αγαπητού Παρασκευή, Κοντού Ελένη, Κοσμίδη-Μουταφίδου Νίνα-Φοίβη, Πατσιαλού Ευαγγελία και Σακελλαρίου Ζωή-Φωτεινή είναι φοιτήτριες της Νομικής Σχολής Αθηνών.

---