Εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονία: Η περίπτωση των Yazidis

Σοφία Ακρίβου, ΜΔΕ

Εισαγωγικά

Αναφερόμενοι στα εγκλήματα πολέμου και σύμφωνα με τον Χάρτη του Λονδίνου, μπορούμε να πούμε ότι πρόκεινται για τις παραβιάσεις των κανόνων και των εθίμων του πολέμου, με αποτέλεσμα να  επιβάλλονται ποινές ανεξάρτητα αν διαπράττονται από αξιωματικούς στρατιώτες ή πολίτες.[1]

Σύμφωνα με το Διεθνές Στρατιωτικό Δικαστήριο της Νυρεμβέργης, διεθνές έγκλημα είναι κάθε πράξη που καθολικά αναγνωρίζεται ως έγκλημα μεγίστης διεθνούς σημασίας που για ευνόητους λόγους δεν μπορεί να αφεθεί στην αποκλειστική δικαιοδοσία του κράτους, το οποίο θα είχε τον έλεγχο υπό κανονικές συνθήκες.  Στην ευρεία αυτή κατηγορία ανήκουν τα εγκλήματα πολέμου (άρθρο 8 Κατ ΔΠΔ), η γενοκτονία (άρθρο 6 ΚατΔΠΔ), τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας (άρθρα 7-11 Κατ ΔΠΔ) και το έγκλημα της επίθεσης (άρθρο 5 ΚατΔΠΔ), τα οποία και αποτελούν τις σημαντικότερες παραβιάσεις και προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο δικάζει τα εξής εγκλήματα: α) το έγκλημα της γενοκτονίας, β) τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, γ) τα εγκλήματα πολέμου και δ) το έγκλημα της επίθεσης.

 Ως εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, όπως ορίζονται και από το άρθρο 6 του χάρτη της Νυρεμβέργης[2] ύστερα από αλλαγή του Πρωτοκόλλου της 6^ης Οκτωβρίου 1945, νοούνται οι εξής πράξεις «φόνος, εξόντωση, υποδούλωση, εκδίωξη και άλλες απάνθρωπες πράξεις που διαπραχθήκαν εναντίον οποιουδήποτε άμαχου πληθυσμού, πριν ή κατά τη διάρκεια πολέμου ή διώξεις για λόγους πολιτικούς, φυλετικούς ή θρησκευτικούς, σε εκτέλεση ή σύνδεση με οποιοδήποτε από τα εγκλήματα που εμπίπτουν στην αρμοδιότητα του Δικαστηρίου κατά παράβαση ή όχι του εσωτερικού δικαίου της χώρα που διαπράχθηκε».[3]

Η διαφορά τους δεν βρίσκεται στο γεγονός ότι τα εγκλήματα πολέμου ποινικοποιήθηκαν ως μεμονωμένες πράξεις του φόνου και τιμωρούνται ούτως ή άλλως ως εγκλήματα πολέμου αλλά στο ότι ποινικοποιήθηκαν οι παραβάσεις που αποτελούσαν μέσο κυβερνητικών πολιτικών και στρέφονταν ενάντια άμαχου πληθυσμού βάζοντας σε κίνδυνο ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Ως Γενοκτονία ορίζεται οποιαδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις οι οποίες διαπράττονται με την πρόθεση καταστροφής, εν όλω ή εν μέρει, μιας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας, ως τέτοιας: α) Ανθρωποκτονία με πρόθεση μελών της ομάδας, β) Πρόκληση βαρείας σωματικής ή διανοητικής βλάβης σε μέλη της ομάδας, γ) Με πρόθεση επιβολή επί της ομάδας συνθηκών ζωής υπολογισμένων να επιφέρουν τη φυσική καταστροφή της εν όλω ή εν μέρει, δ) Επιβολή μέτρων που σκοπεύουν στην παρεμπόδιση των γεννήσεων εντός της ομάδας και (ε) Δια της βίας μεταφορά παιδιών της ομάδας σε άλλη ομάδα.[4]

Το έγκλημα της γενοκτονίας διακρίνεται από τρία στοιχεία, και συγκεκριμένα:[5]

1) την αντικειμενική υπόσταση του αδικήματος (actus reus), δηλαδή μία ή περισσότερες από τις αναφερόμενες στο άρθρο 6 παρ. 2 του Καταστατικού του ΔΠΔ (ICC) πράξεις, ήτοι (α)  η θανάτωση ή πρόκληση θανάτου, (β)  η πρόκληση σοβαρών σωματικών ή διανοητικών βλαβών στα μέλη της ομάδας, (γ) η σκόπιμη επιβολή  μέτρων και συνθηκών ζωής προσεκτικά σχεδιασμένων που αποσκοπούν στη φυσική εξόντωση εξ ολοκλήρου ή μερικώς , (δ) η επιβολή μέτρων που αποσκοπούν να αποτρέψουν γεννήσεις εντός της ομάδας δηλαδή μία μορφή “βιολογικής γενοκτονίας” , και τέλος (ε) η βίαιη μεταφορά παιδιών σε άλλη ομάδα, και πρόκειται ορθότερα για μορφή “πολιτιστικής γενοκτονίας”.

2) στην υποκειμενική υπόσταση (mens rea) της γενοκτονίας απαιτείται γνώση και θέληση. Στο άρθρο 30 του Καταστατικού του ΔΠΔ της Χάγης ορίζεται ότι το ψυχικό στοιχείο της γενοκτονίας έχει δύο στάδια, δηλαδή ένα άτομο πρέπει να έχει πρόθεση σε σχέση με την τέλεση της πράξης, το πρόσωπο να έχει σκοπό να υιοθετήσει συγκεκριμένη συμπεριφορά και ως προς τις επερχόμενες συνέπειες, το πρόσωπο να τελεί σε γνώση (και πρόθεση) ότι θα επέλθει το αποτέλεσμα που επιδιώκει ή ότι υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να επέλθει κατά τη συνήθη πορεία των πραγμάτων. Καλύπτει δηλαδή πλήρως τη νομοτυπική μορφή του εγκλήματος, γνωρίζει και επιθυμεί την πραγμάτωση των στοιχείων που τη χαρακτηρίζουν, όπως αυτά περιγράφονται στην αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος.

Η  γνώση ορίζεται ως η ύπαρξη συνείδησης σχετικά με το ότι θα επέλθουν οι συνέπειες δεδομένης της συνήθους πορείας των πραγμάτων. Η δε πρόθεση χαρακτηρίζεται από την  ύπαρξη διπλού δόλου ήτοι πρόθεση για την τέλεση της πράξης κατά ατόμου που ανήκει στην ομάδα που έχει στοχοποιηθεί με σκοπό την εξόντωσή της. Απαιτείται αυτός ο ειδικός δόλος, dolus specialis( specific or special intent) για εξόντωση μία ομάδας , ο οποίος πρέπει να καλύπτει όλο το φάσμα της αντικειμενικής υπόστασης της πράξης και είναι το στοιχείο που διαφοροποιεί τη γενοκτονία από την ανθρωποκτονία κατά συρροή.

Κατά τη νομολογία για να αποδειχθεί ενώπιον του Δικαστηρίου η γνώση και η πρόθεση περί γενοκτονίας θα πρέπει να αποδειχθεί η ύπαρξη πλάνου, σχεδίου περί εξόντωσης.

3) η πρόθεση εξολόθρευσης (εξόντωσης) εξ ολοκλήρου ή μερικώς μίας εθνικής, εθνοτικής , φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας αποτελεί το τρίτο συστατικό στοιχεία του εγκλήματος της γενοκτονίας. Η πρόθεση του δράστη πρέπει να κατευθύνεται προς την εξόντωση μίας “ομάδας”, η δε καταστροφική δράση να στρέφεται κατά των ατόμων που απαρτίζουν την εκάστοτε ομάδα χωρίς να ενδιαφέρουν ως τέτοια το συγκεκριμένο αδίκημα καθώς ως μέλη της ομάδας έχουν απωλέσει την ιδιότητά τους ως ατόμου (“depersonalization of the victim”). Το έγκλημα της γενοκτονίας προστατεύει την ομάδα ως κοινωνική, υπερατομική οντότητα.

Η αδήριτη ανάγκη ύπαρξης κατάλληλων και αρμόδιων οργάνων για την αντιμετώπισή των πράξεων αυτών εντοπίσθηκε  ήδη αμέσως μετά την ίδρυση των Ηνωμένων Εθνών  από πολλά κράτη, τα οποία προχώρησαν σε  έκκληση για τη δημιουργία ενός διεθνούς ποινικού Δικαστηρίου, αρμόδιου να επιλαμβάνεται των υποθέσεων αυτών.  Στο μεταξύ επιλήφθηκαν εθνικά δικαστήρια και ad hoc διεθνή ποινικά Δικαστήρια , όπως εκείνα της Νυρεμβέργης,  της Γιουγκοσλαβίας και της Ρουάντα. Ενδιαφέρον δε παρουσιάζει η αντιμετώπιση κάποιων από τα σημαντικότερα διεθνή εγκλήματα από ad hoc διεθνή ποινικά δικαστήρια.[6]

Διαφορές εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονίας

Η ειδοποιός διαφορά των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας από την γενοκτονία είναι η ύπαρξη γενικού δόλου για την τέλεση των πράξεων. Η υποκειμενική υπόσταση (mens rea) των εγκλημάτων αυτών δεν απαιτεί ο δράστης να έχει γνώση και πρόθεση για το σύνολο των πράξεων που διαπράττει και των λεπτομερειών των σχεδίων αυτών.

Η γενοκτονία χαρακτηρίστηκε ως “έγκλημα των εγκλημάτων” από το ad hoc Δικαστήριο για τη Ρουάντα. Ορίσθηκε δε για πρώτη φορά το 1944 από τον Rafael Lemkin ο οποίος πρότεινε πως η γενοκτονία πρέπει να κατανοηθεί ως σημαίνουσα “ένα συντονισμένο σχέδιο διαφόρων ενεργειών που στοχεύουν στην καταστροφή των βασικών θεμελίων της ζωής των ομάδων με στόχο την καταστροφή της ζωής αυτών και την εκμηδένιση των ίδιων των ομάδων.[7] Οι στόχοι ενός τέτοιου σχεδίου είναι η αποσύνθεση των πολιτικών και κοινωνικών θεσμών, του πολιτισμού, της γλώσσας, των εθνικών φρονημάτων, της θρησκείας και της οικονομικής αυθυπαρξίας, καθώς και η καταστρατήγηση των δικαιωμάτων της προσωπικής ασφάλειας, της ελευθερίας, της υγείας, της αξιοπρέπειας και ακόμα και της ζωής των μελών των ομάδων αυτών.”[8]

Ιστορική διαδρομή

Η κωδικοποίηση των εγκλημάτων πολέμου από τα δικαστήρια, έγινε για πρώτη φορά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι φρικαλεότητες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οδήγησαν τα Ηνωμένα Έθνη σε μια μακρά και πολύχρονη συζήτηση με σκοπό τη δημιουργία ενός Μόνιμου Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Η Δίκη της Νυρεμβέργης με κατηγορούμενους τους Γερμανούς Εθνικοσοσιαλιστές Εγκληματίες Πολέμου αποτέλεσε σταθμό για τη δημιουργία του γνωστού σήμερα Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου που εδρεύει στην Χάγη, τη σύσταση του οποίου συμφώνησαν τελικά το 1998 στη Ρώμη 120 κράτη. Μέχρι τότε οι δράστες των εγκλημάτων πολέμου δικάζονταν από διεθνή ποινικά δικαστήρια που συστήνονταν κατά περίπτωση (ad hoc), όπως στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας και της Ρουάντα.[9]

Βεβαίως, ήδη από τη συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648, ίσχυε το δόγμα της μη επέμβασης στις υποθέσεις άλλων εθνών. Παρ’ όλ’ αυτά, 300 χρόνια μετά, οι θηριωδίες των ναζί, των συμμάχων και των συνεργατών τους, κρίθηκαν τόσο ειδεχθείς ώστε να προσλαμβάνουν χαρακτήρα εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και επομένως έπρεπε οι ένοχοί τους να τιμωρηθούν στο πρώτο, στην ιστορία της ανθρωπότητας, διεθνές ποινικό δικαστήριο που στήθηκε γι’ αυτόν τον σκοπό.

Οι δίκες αυτές, που έτυχαν παγκοσμίου ενδιαφέροντος, απέδειξαν για πρώτη φορά στην ιστορία ότι κανείς, ανεξαρτήτως τίτλου, βαθμού ή ιδιότητας, δεν θα μπορούσε να εξαιρεθεί ως υπεύθυνος τέτοιων εγκλημάτων βάσει του διεθνούς δικαίου. Πράγματι, στις Δίκες της Νυρεμβέργης προσήχθησαν σημαντικοί Γερμανοί εγκληματίες πολέμου με τις κατηγορίες της Συνωμοσίας για την Πρόκληση Πολέμου, Εγκλημάτων κατά της Ειρήνης, Εγκλημάτων Πολέμου και Εγκλημάτων κατά της Ανθρωπότητας. Οι δίκες της Νυρεμβέργης ήταν σημαντικές όχι μόνο για την εξέλιξη του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, αλλά και του δικαίου της ατομικής ποινικής ευθύνης: ήταν η πρώτη φορά που εγκλήματα με διεθνείς συνέπειες που διέπραξε ένα συγκεκριμένο κράτος διώχθηκαν από διεθνές δικαστήριο.

Σημειωτέον, οι διεργασίες παγίωσης της λειτουργίας του διεθνούς ποινικού δικαίου προχώρησαν μετά το 1948 όταν και νομικά προσδιορίστηκε το έγκλημα της γενοκτονίας. Η Σύμβαση περί Γενοκτονίας των Ηνωμένων Εθνών λειτούργησε ως ρηξικέλευθη απάντηση στα εγκλήματα των ναζί και των συνεργατών τους.[10]

 Η γενοκτονία των YAZIDI

Χαρακτηριστικό παράδειγμα γενοκτονίας του 21^ου αιώνα αποτελεί ο ξεριζωμός των Yazidi του Βορείου Ιράκ και της Συρίας.  Σύμφωνα, λοιπόν, με ερευνητές των Ηνωμένων Εθνών το Ισλαμικό Κράτος (ISIS) διαπράττει το έγκλημα της γενοκτονίας σε βάρος των Yazidi στην Συρία και στο Ιράκ, αποσκοπώντας έτσι στον αφανισμό της εθνο-θρησκευτικής ομάδας των 400.000 ανθρώπων μέσω δολοφονιών, σεξουαλικής σκλαβιάς και άλλων εγκλημάτων.

Η έκθεσή τους[11], που βασίζεται σε συνεντεύξεις με δεκάδες επιζώντες, ανέφερε πως οι ισλαμιστές μαχητές συλλαμβάνουν συστηματικά Yazidi στο Ιράκ και στη Συρία από τον Αύγουστο του 2014, επιδιώκοντας να «εξαλείψουν την ταυτότητά τους» σε μια εκστρατεία που πληροί τα κριτήρια της γενοκτονίας όπως ορίζεται στη Σύμβαση της Γενεύης του 1948.[12]

Επιπλέον, βρέθηκαν τεκμήρια που περιγράφουν τη δολοφονία αμάχων, την υποβολή αυτών σε μαρτύρια, σεξουαλική κακοποίηση και εμπορία, τη στρατολόγηση παιδιών, αλλά και τη μεθοδευμένη εξόντωση συγκεκριμένων ομάδων πληθυσμού. Όλες οι παραπάνω περιπτώσεις συνιστούν εγκλήματα πολέμου, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, αλλά και έγκλημα γενοκτονίας. «Η γενοκτονία των Yazidi συνεχίζεται», αναφέρεται στην έκθεση.

Ο Πάουλο Πινιέιρο, πρόεδρος της επιτροπής έρευνας, δήλωσε σε συνέντευξη Τύπου: «Το έγκλημα της γενοκτονίας πρέπει να προκαλέσει μια πολύ πιο κατηγορηματική δράση σε πολιτικό επίπεδο, περιλαμβανομένου και του Συμβουλίου Ασφαλείας».[13]

Ο Βίτιτ Μουνταρμπόρν, μέλος της Επιτροπής, δήλωσε πως στην έκθεση [14]«καταγράφονται λεπτομερώς πληροφορίες για τόπους, παραβιάσεις και ονόματα των δραστών» και ότι έχει αρχίσει το μοίρασμα των πληροφοριών με ορισμένες εθνικές αρχές, οι οποίες διώκουν ξένους μαχητές. Όπως ανέφερε, «Το ISIS δεν απέκρυψε την πρόθεσή του να αφανίσει τους Yazidi της Σίντζαρ, και αυτό είναι ένα από τα στοιχεία που μας επέτρεψαν να συμπεράνουμε πως οι ενέργειές τους ισοδυναμούν με γενοκτονία. Φυσικά, θεωρούμε πως αυτή η έκθεση είναι ένας οδικός χάρτης για διώξεις, διώξεις στο μέλλον», δήλωσε η Κάρλα ντελ Πόντε, επίσης μέλος της επιτροπής.[15]

Οι Yazidi είναι μια θρησκευτική σέχτα της οποίας οι πεποιθήσεις συνδυάζουν στοιχεία πολλών αρχαίων θρησκειών της Μέσης Ανατολής. Η αρχαία θρησκεία των Yazidis εμπεριέχει στοιχεία από το Χριστιανισμό, το Ισλάμ και το Ζοροαστρισμό (αρχαία περσική πίστη), τα οποία θεωρούνται πως καλλιεργούν «άπιστους, λάτρεις του διαβόλου», επειδή λατρεύουν τον έκπτωτο άγγελο, Melek Tawwus – ή, τουλάχιστον, έτσι πιστεύουν οι σουνίτες μουσουλμάνοι στρατιώτες. Φυσικά, η διαρκώς κλιμακούμενη πολιτική διαμάχη μεταξύ Σιιτών και Σουνιτών δυσχεραίνει περαιτέρω την κατάσταση.[16]

Η οργάνωση του ISIS προσπάθησε να αφανίσει τους Yazidi αναγκάζοντας τους άνδρες να επιλέξουν ανάμεσα στη μεταστροφή τους στο ισλάμ και στον θάνατο, βιάζοντας ακόμη και κοριτσάκια εννέα ετών, πουλώντας γυναίκες σε σκλαβοπάζαρα και στρατολογώντας αγόρια στον πόλεμο, ανέφερε η έκθεση.[17]

«Η κλίμακα των θηριωδιών που διαπράχθηκαν, η γενική φύση τους, και το γεγονός της σκόπιμης και συστηματικής στοχοποίησης θυμάτων με κριτήριο το ότι είναι μέλη μιας συγκεκριμένης ομάδας, ενώ αποκλείονται τα μέλη άλλων ομάδων, ήταν μερικοί άλλοι παράγοντες με βάση τους οποίους η Επιτροπή μπόρεσε να συμπεράνει ότι υπήρχε πρόθεση γενοκτονίας», αναφέρεται στην έκθεση.[18]

Νομική προσέγγιση της Γενοκτονίας

Όσον αφορά στην περίπτωση των Yazidis, οι ενέργειες στις οποίες προέβη το ISIS πληρούν τα κριτήρια, ώστε να χαρακτηριστούν ως γενοκτονία ενός πληθυσμού.[19]Στη Σύμβαση για την Πρόληψη και Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας των Ηνωμένων Εθνών, που υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση στις 9 Δεκέμβρη του 1948, και συγκεκριμένα στα Αρθρα ΙΙ και ΙΙΙ, παρέχεται ο διεθνής νομικός ορισμός της γενοκτονίας.[20]

Συγκεκριμένα, στο Άρθρο ΙΙ, παρατίθενται οι πράξεις που νοούνται ως γενοκτονία, και διενεργούνται με την «πρόθεση ολικής ή μερικής καταστροφής μίας εθνικής, εθνολογικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδος, και περιλαμβάνουν:

-Φόνο των μελών της ομάδος

-Σοβαρή βλάβη της σωματική ή διανοητικής ακεραιότητας των μελών της ομάδος

-Εκ προθέσεως υποβολή της ομάδος σε συνθήκες διαβίωσης δυνάμενες να επιφέρουν την πλήρη ή μερική σωματική καταστροφή αυτής

-Μέτρα που αποβλέπουν στην παρεμπόδιση της γέννησης στους κόλπους ορισμένης ομάδος

- Αναγκαστική μεταφορά παίδων μίας ομάδος σε άλλη ομάδα».

Το Άρθρο ΙΙΙ αφορά στις ποινικά κoλάσιμες μορφές του εγκλήματος της γενοκτονίας – τη γενοκτονία, συνεννόηση για διενέργεια γενοκτονίας, άμεση και δημόσια προτροπή, απόπειρα και συνεργασία. Έτσι, στην περίπτωση του ISIS, συναντούμε και τα δύο στοιχεία που καθιστούν ποινικά κολάσιμη ως γενοκτονία τη δολοφονία των Yazidis – το πνευματικό (δηλαδή την πρόθεση) και το φυσικό στοιχείο. Στις κατηγορίες, ωστόσο, που του προσάπτονται -εκτός από την γενοκτονία- περιλαμβάνονται ΚΑΙ τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Τα Ηνωμένα Έθνη, στις 21 Σεπτέμβρη 2017, ψήφισαν στο Συμβούλιο Ασφαλείας για τη διεξαγωγή έρευνας στις ενέργειες του ISIS, για πιθανά εγκλήματα πολέμου, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, αλλά και την εξέταση του ενδεχομένου γενοκτονίας στο Ιράκ. Πιθανό σενάριο και αίτημα πολλών χωρών αποτελεί η δημιουργία ενός «μηχανισμού λογοδοσίας (accountability)», όπως δημιουργήθηκε και για τα εγκλήματα στη Συρία, τον Δεκέμβριο του 2016.[21]

Ανεξαρτήτως ποιο είναι το αντίπαλο μέρος, η φύση των εγκλημάτων δεν μεταβάλλεται, ούτε και δικαιολογείται η ενέργεια που παραβιάζει τους νόμους του πολέμου. Είτε αυτό είναι ένα επιθετικό κράτος απειλής ή μία εξτρεμιστική οντότητα, η γενοκτονία αποτελεί έγκλημα κατά της ανθρωπότητας και οι ιθύνοντες θα πρέπει να οδηγηθούν ενώπιον της δικαιοσύνης.

Σοφία Ακρίβου, Κοινωνιολόγος - Εργασιακή Σύμβουλος, ΜΔΕ Διοίκηση ανθρωπίνων πόρων