ΤΕΥΧΟΣ #4 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2017

Από τον φόβο στον φόβο

Γιάννης Πανούσης, Δημήτρης Αναγνωστάκης

Στην Εγκληματολογία η Νεο-Φυσιογνωμική καλά κρατεί,παρά τις επιστημονικές προόδους. Ο Δαρβίνος δεν πέθανε. Ούτε ο Λομπρόζο.[1] Οι εικασίες, έρευνες, γνώσεις από την Οιωνιστική και τη Μαντική στο ανθρωπομετρικό σύστημα αναγνώρισης/ταυτοποίησης του Bertillon και το Ειδικό λογιστικό στην υπηρεσία της προληπτικής Επιτήρησης[2] εξακολουθούν να έχουν ως βάση τους μύθους για τις σχέσεις ανθρώπου-ζώου[3], τον εγκληματιομορφισμό[4] και τις σχετικές δοξασίες/αντιλήψεις.

Η γλώσσα του σώματος[5] συνεχίζει να επηρεάζει τις κρίσεις μας για το ‘ποιόν‘ του απέναντί μας.

Προκαταλήψεις ασχήμιας, επικινδυνότητας[6] και ομορφιάς[7] δεν αρκούνται στην ανίχνευση της αβύσσου ή της υγείας του κορμιού[8] αλλά διερευνούν το βρασμό και το πάθος της ψυχής .

Το σώμα – σήμα[9], ως password, ως στοιχείο εξεικόνισης κρυμένων νοημάτων[10] δεν παύει να λειτουργεί ως αισθητήρας ή ως μέσο επικοινωνίας[11].Το σώμα μας ως σύνδεσμος με το παρελθόν[12] ή με το μέλλον[13], ως ανιχνευτής αλήθειας ή ψέματος[14], καθιστά τον καθένα υπεύθυνο και υπόλογο για την εικόνα του[15]. Κι όχι μόνον αυτό. Η ‘προσαρμοζόμενη’ κατά περίσταση ομοιογενής στάση και συμπεριφορά[16] και η ομοιομορφία στην εμφάνιση σκοτώνουν το διαφορετικό[17] δημιουργώντας όρους και προϋποθέσεις "ολοκληρωτικής κοινωνίας".

Από την άλλη, η ψηφιακή σάρωση του βίαιου ή του τρομοκράτη[18 ] καταλήγει σε μία άλογη συσχέτιση ήθους, σημειολογίας των κινήσεων και γλωσικής εκφραστικής[19], η οποία αναζητεί στα όποια "σωματικά  κουσούρια"[20] ή στις ενδυματολογικές διαφοροποιήσεις[21] τον Άλλον ως [προαιώνιο;] εχθρό.

Στα παραπάνω προστέθηκε και η σύγχρονη τεχνολογία. Τα βιομετρικά δεδομένα που αφορούν στη γεωμετρία του προσώπου[22], τα face controls "επικίνδυνων ατόμων"[23] μεταφέρουν το βάρος από τη Φυσιογνωμική στην Ανακριτική. Οι μνήμες του σώματος που μέχρι τώρα ενέπνεαν τη Λογοτεχνία, ή και την Τέχνη γίνονται σιγά-σιγά  σκιές φόβου για ένα πεπρωμένο που εγκλείεται στο DNA[24] και διαχωρίζει τους ανθρώπους, όχι σε όμορφους/άσχημους ,αλλά σε ‘φύσει‘ καλούς/κακούς. Προσοχή! Ο ρατσισμός  επανέρχεται. Ο γεννημένος εγκληματίας ξαναγεννιέται κοινωνικά, πολιτισμικά, επιστημονικά, εγκληματολογικά[25]. Η κατάσταση χειροτερεύει, καθώς η βιοτεχνολογία δίνει βάση σε/για νέες υποθέσεις.

Ο δολοφόνος-κλώνος (δηλαδή ο μετα-Φρανκενστάιν), ο εγκληματίας – cyborg (δηλαδή ο πληκτρολογούμενος και τηλεκατευθυνόμενος δράστης) επαναφέρουν στην επικαιρότητα τόσο τους ρατσιστικούς δαίμονες  όσο και τα βιοηθικά προβλήματα. Παρά τη σύγχυση που δημιουργεί η σχέση «DNA-εγκλήματος» ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το γενετικό υλικό αποκαλύπτει το εγκληματικό δυναμικό. Οι εγκληματίες γεννιούνται βίαιοι και επιθετικοί και δεν έχουν δυνατότητα επιλογής (ούτε συνείδηση ή αίσθηση ενοχής). Οι βιολογικές θεωρίες βγήκαν από το χρονοντούλαπο της Εγκληματολογίας και επανέρχονται δριμύτερες και περισσότερο επιστημονικοφανείς. Το μυστήριο του εγκλήματος συναντήθηκε με τη σύγχρονη επιστήμη. Ο ψυχολόγος αντικαθιστά τον αστυνομικό και η λογοτεχνία των λαϊκών ηρώων δίνει τη θέση της σε παρανοϊκά τέρατα στα οποία συνυπάρχει ο πρωτογονισμός με τον (τεχνολογικό) πολιτισμό.

O Lombroso από κάπου κρυφογελάει.

Τους γενετικά βεβαρημένους κακοποιούς ή τους «γιατρεύουμε» ή τους εξαφανίζουμε από την κοινωνία. Αυτός ο αφοριστικός λόγος μας δείχνει ένα μονόδρομο: οι «κακοί» ή όσοι απεικονίζουν το κακό πρέπει να εκτελεστούν.

Το DNA εμφανίζεται ως απόλυτη απόδειξη. Ο αλάθητος μάρτυρας. Σαν βιολογική θεοδικία.

Αν και οι εξετάσεις DNA βοηθάνε στην αποφυγή δικαστικής πλάνης, η αξιοπιστία αυτών των εξετάσεων καθώς και το νομικό τους πλαίσιο δεν είναι τόσο σταθερά/ασφαλή όσο πιστεύουμε[26]. Τα γενετικά αποτυπώματα έχουν κι αυτά τις σκοτεινές πλευρές τους και αμφισβητούνται από πολλούς. Παρά τις σοβαρές και  πλήρως τεκμηριωμένες πραγματογνωμοσύνες και εκθέσεις της Διεύθυνσης Εγκληματολογικών Ερευνών [ΔΕΕ] του ΥΔΤ χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή και αυστηρή τήρηση του Πρωτοκόλλου για την αποφυγή οποιασδήποτε απόκλισης από την επιστημονική δεοντολογία.

Θυμίζουμε ότι ο Lombroso ήταν γιατρός, ο Ferri ποινικολόγος, ο Tarde κοινωνιολόγος, ο  Burt ψυχολόγος. Οι εγκληματολόγοι του μέλλοντος ίσως θα διακονούν τη βιοτεχνολογία ή την πληροφορική. Η Εγκληματολογία του Lombroso ήταν “much too wild”. Αυτή, όμως, η διαπίστωση δεν μπόρεσε να της αφαιρέσει την γοητευτική-fashionable επίδρασή της ακόμα και στις μέρες μας.

Τούτο σημαίνει ότι έχουμε πλέον αποδεχτεί ότι ο θετικισμός στην εννοιολογική οριοθέτηση του εγκλήματος και του εγκληματία μπορεί να καταλήξει σε αυθαίρετα συμπεράσματα. Η κοινωνία-τιμωρός πρέπει να πάψει ν’ αναζητεί αποδιοπομπαίους τράγους με βάση τα ρατσιστικά ή ξενοφοβικά ανακλαστικά της συγκυρίας ή να μετατρέπει το έγκλημα και την εγκληματικότητα σε θέαμα/show.

Κανείς δεν είναι γεννημένος κακός. Ο γενετικός ντετερμινισμός του Lombroso (ιδιαιτερότητα του εγκληματία μέσα από την ιδιαιτερότητα στο σώμα του) στηρίζεται στην πεποίθηση ότι η αποκωδικοποίηση του μέρους μας καθιστά γνωστό «το όλον».

Με την ανάγνωση του DNA (μοιάζει να) διαθέτουμε το «όλον» αλλά - ίσως - αγνοούμε την αποφασιστική λειτουργία των μερών, ακόμα και σε σχέση με την εγκληματογένεση.

Βέβαιο πάντως είναι ότι η ‘’εγκληματολογία των εικόνων και των δαιμόνων’’, δηλ. των εγκληματιών, δεν εξυπηρετεί την αντεγκληματική πολιτική, αφού επικεντρωμένη σε εγκληματικούς τύπους, αιτιοκρατίες και αποκλεισμούς, θυσιάζει τα δικαιώματα του ανθρώπου στο όνομα της προστασίας  του ανθρώπου.

Η επιστημονική αλαζονεία του 19ου αιώνα, που βασιζόταν στο θετικισμό, επανέρχεται στον 21ο αιώνα και -μέσω DNA- ξαναφέρνει στην επικαιρότητα τον γεννημένο εγκληματία (με τα παλιά ή και με τα νέα «στίγματα»). Και μπροστά σ΄αυτόν τον εφιάλτη οι όποιες αρνητικές συνέπειες της λομπροζιανής Φυσιογνωμικής του Ενός (και μοναδικού) ανθρώπου μοιάζουν αθώα παιχνίδια  του νου και της ψυχής…[27]

________________________________________________________________________Ο Γιάννης Πανούσης είναι καθηγητής Εγκληματολογίας, πρώην Υπουργός Προστασίας του Πολίτη.

Ο Δημήτρης Αναγνωστάκης είναι Γενικός Γραμματέας στο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη.

[1] Βλ.μ.ά.Γρ.Τσολιά,Η φυσική [εκ του εγγύς]αναγνώριση προσώπoυ προς διακρίβωση του δράστη εγκλήματος κατά το ελληνικό και το αγγλικό δίκαιο,ΠοινΔικ 11/2009,1264-1282-Β.Θεολόγη,Από τον εγκληματία στην Εγκληματολογία,Εγκληματολογία 1-2/2014,76-80
[2]Βλ.Γ.Γαλάνης,Το ανθρωπομετρικό σύστημα ταυτοποίησης του Alphonse Bertillon,Αστυνομική Ανασκόπηση,Σεπτ.-Οκτ.2016,34-38
[3]Πρβλ.Κ.Τζαβάρα,Λεξικό για τις χειρονομίες των χιμπατζήδων,Ελευθεροτυπία 5/7/14-Κ.Γεωργουσόπουλου,Περί διπλής μιμήσεως ,Τα Νέα 4-5/9/15:’’έγινε λαγός,είναι πονηρή αλεπού,έχει πείσμα ελέφαντα,φίδι κολοβό ,χτυπάει σαν σκορπιός ,δουλεύει σαν μουλάρι’’ κλπ- πρβλ.Γκρανβίλ,Σκηνές από τον ιδιωτικό και δημόσιο βίο των ζώων,Αθήνα,Στοχαστής 2002
[4]Γ.Πανούσης,Φυσιογνωμική,5η έκδοση,Αθήνα,Α.Σάκκουλας 2009
[5]Βλ.’Γλώσσα του σώματος και πολιτική’,ΕφΣυν 10/9/15-Γ.Σταματόπουλου,Χαρά και σώμα ,ΕφΣυν 29-30/11/14-για τις αλληγορίες της εμφάνισης βλ.Όσκαρ Ουά’ι’λντ,Η παρακμή του ψεύδους,Στοχαστής 1999,18-20
[6]Βλ.Βαγγ.Γεωργίου,Πότε στις ΗΠΑ ίσχυε απαγόρευση της κυκλοφορίας σε άσχημους και ανάπηρους;,flust.gr 4/2/14-βλ.Λ.Σάσια,Ανοιχτές Πόρτες,1992,29:’’Άνδρες εκτελεστικού αποσπάσματος επιλέγονταν με βάση φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά’’
[7]Βλ.ωραίο σώμα : ωραία ψυχή,σε Σ.Γκίκα,Δ.Δρακόπουλου,Χ.Γ.Ρώμα,Λεξικό ελληνικής Αρχαιογνωσίας,Επικαιρότητα 1992,λήμμα:σώμα,306επ.-βλ.επίσης Γ.Τριάντη,Η δικτατορία της ομορφιάς ,Επίκαιρα 4-10/12/14-Σπ.Μανουσέλη,Νευροαισθητική:η ομορφιά είναι εγκεφαλική ή δεν υπάρχει,ΕφΣυν 21-23/2/15
[8]Βλ.Γερ.Βώκου,Άβυσσος το κορμί του ανθρώπου,Βήμα Κυριακής 29/12/13
-βλ.και Π.Ρηγοπούλου,Το Σώμα.Τέχνη και Ιατρική,εκδ.Ι.Σιδέρη,2016-πρβλ.Ρόμπερτ Μέρτον,Η ανατομία της Μελαγχολίας,μτφ.Π.Χοροζίδης,προλ.Μ.Ζ.Κοπιδάκης,Αθήνα,Ηριδανός 2007
[9]Βλ. Ιωάννας Ναούμ,Το βάδισμα είναι η φυσιογνωμία του σώματος,ΕφΣυν 4-5/7/15[παρουσίαση βιβλίου Ονορέ Ντε Μπαλζάκ’Θεωρία του βαδίσματος’Πατάκης 2015]-
Πρβλ.Θ.Τσαλαπάτη,Σώματα στον ηλεκτρικό,Νησίδες 17-18/10/15-Κ.Δεληγιάννη,Το βάδισμα είναι υπογραφή ασφαλείας,Καθημερινή Κυριακής 15/3/09
[10] Βλ. Σάντρας Βούλγαρη,Το σώμα ως μέσο κατανόησης του κόσμου,Καθημερινή Κυριακής 12/7/15-πρβλ.Αβραάμ Γεοσούκ,Καταλαβαίνεις έναν άνθρωπο από το ρούχο,Βήμα Κυριακής 20/4/14-βλ.επίσης Μ.Πουρκός,Πλαίσιο,σώμα,βίωμα,αναπαραστάσεις,Gutenberg 2016
[11]Γ.Πανούσης,οπ.π.
[12]Βλ.Αndry Rd Gway,Οι ξένοι μέσα μας,Βήμα Κυριακής /New Scientist 6/3/16-Ρ.Τσουλέα,Γονίδια γονέων παιδεύουσι τέκνα ,Weekend 11-12/1/14-Τ.Καφαντάρη,Το αρχαίο DNA ‘μιλάει’ για το παρελθόν,Βήμα Κυριακής 16/8/15
[13]Bλ.και Σπ.Μανουσέλη,Η βιοπολιτική διαχείριση της ζωής και της σκέψης ,ΕφΣυν 12-13/9/15
[14]Βλ. Σπ.Μανουσέλη,Τα αποτυπώματα της αλήθειας και του ψεύδους στον εγκέφαλο,ΕφΣυν 14-15/2/15-βλ.και Χρ.Χριστοδούλου,Η γλώσσα του σώματος και οι τεχνικές ανάκρισης ,2009[σε Ανθ.Κούρου,επιμ.,Αστυνομική Ανασκόπηση 2009,σ.82]-βλ.για σχετικές θεωρίες Δαρβίνου K.Oatley-J.M.Jenkins,Συγκίνηση,Αθήνα,Παπαζήσης 2004,142,204,256-Αθ.Γεωργαντά,Από τον Αριστοτέλη στον Δαρβίνο,Βήμα Κυριακής 11/1/04
[15]Βλ. Γενικότερα Ευαγγ.Αθανασόπουλου,Η εικόνα ως στοιχείο της προσωπικότητος του ατόμου,Νομική Βιβλιοθήκη,Αθήνα 2014
[16]Βλ.Ειρ.Βένιου,Δείξε μου το φίλο σου να σου πω το ...DNA σου,Βήμα/Science 20/7/14
[17]Βλ.Π.Μπουκάλας,’Κάτι το ρομποτοειδές και καταθλιπτικό ‘,Καθημερινή Κυριακής 6/4/14
[18]Πρβλ.’Κίνα: νέο σύστημα αναγνώρισης προσώπου’,Τα Νέα7/5/14-πρβλ.Αντ.Χατζή,Η γλώσσα του σώματος,Γαλέρα ,τ.34,Ιουλ.2008,σ.84-Εύης Ελευθεριάδου,επιμ.,Διάγνωση γενετικών συνδρόμων με ένα κλικ,Τα Νέα 28-29/6/14-Γ.Ανδριτσόπουλου,Οι αλγόριθμοι θα ‘διαβάζουν’το πρόσωπό μας,Τα Νέα 5/12/13-πρβλ.’Μελέτησαν 48 φόνους και βρήκαν τους έξη τύπους δολοφόνων που ‘ζουν’ στο facebook.Πως θα τους αναγνωρίσεις,Κoolnews.gr/crime 4/11/14-Για το κυβερνο-σώμα βλ.Μπ.Ντάβου,επιμ./εισ.,Κυβερνοψυχολογία,Παπαζήσης,Αθήνα 2008,22επ.-
Βλ. Γ.Μακριδάκη,Λόγω φάτσας ,Κοντέινερ,Δεκ.2009,9-πρβλ.γενικότερα Γ.Αλεξιά,Κοινωνιολογία του σώματος,Πεδίο 2011
[19]Βλ.Χρ.Γιανναρά,Η γλώσσα των ‘σημείων’,Καθημερινή Κυριακής 15/2/15
[20]Πρβλ.Δ.Κούρτοβικ,Τα φαινόμενα απα[ν]τούν,Τα Νέα 13-14/9/14
[21]Βλ. Χρ.Γιανναρά,Η αλεπού και το αμπέχονο,Καθημερινή Κυριακής 19/10/14-Όσκαρ Ουά’ι’λντ, Η παρακμή...,οπ.π.
[22]Αλ.Αυλωνίτη,’Ναι’στη...βιοταυτότητα,Έθνος 20/3/14 –Ν.Ρούσση,Νέα τρομομέτρα από Ε.Ε:θα κόβουν .... φάτσα και θα φακελώνουν,Ελευθεροτυπία 27/4/09
[23]Βλ. Ν.Ρούσση,Νέο ευρω-κατόρθωμα με face control για πρόσφυγες από αεροπορικές εταιρείες,Ελευθεροτυπία 13/10/10-πρβλ.’Οι εγκληματίες θα φοβούνται και τη ...σκιά τους’ Ελευθεροτυπία 13/9/08-
Πρβλ.Εύη Κυράνα,Τα μάτια προδίδουν τους παιδόφιλους,Τα Νέα 13/9/12-για το σώμα και τις ενοχές βλ.Αντ.Νικολή,Ο θάνατος του μισθοφόρου,Το Ροδακιό 2016-βλ. και Rezvani,Το αίνιγμα,Opera 1998,250
[24]Πρβλ.Γ.Δεβετζόγλου,Κληρονομικότητα και στη μνήμη,Τα Νέα 3/12/13-βλ.γενικότερα Sevasti Trubeta,Physical Anthropology-Race and Eugenics in Greece 1880s-1970s,Brill Academic Publ.,Λέιντεν 2013
[25]Γ.Πανούσης,οπ.π.
[26]Τ.Τέλογλου,Ο νόμος,οι αλλαγές και οι φυλακισμένοι,Καθημερινή Κυριακής 13/8/17
[27]Γ.Πανούσης,οπ.π.