Τέσσερις μύθοι για τη “Street Art”

Κωνσταντίνα Κωνσταντίνου

Γενικότερα, η έννοια του «μύθου» επιδέχεται πολλές ερμηνείες. Όσον αφορά το αντικείμενο αποδόμησής μας, την τέχνη του δρόμου (Street Art), σε αυτό το άρθρο, πλησιάζουμε περισσότερο την κοινωνική - ανθρωπολογική ερμηνεία: «μύθος είναι μία ιερή ή θρησκευτική αφήγηση της οποίας το περιεχόμενο σχετίζεται με την προέλευση ή τη δημιουργία [ … ] πολιτιστικών φαινομένων». Αλλά, οι μύθοι δεν είναι πάντοτε αληθινοί και αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό της έννοιας: η αναζήτηση της αλήθειας παραπέμπει στο αιώνιο και γνωστό φιλοσοφικό δίλημμα με επιστημονικές προεκτάσεις διαφόρων σχολών μεταγενέστερα, από την εποχή του Σωκράτη έως τη σημερινή εποχή.

Οι μύθοι επιβιώνουν μέσα από τη διαδικασία πολιτιστικής αναπαραγωγής (εκπαιδευτικά βιβλία, παραμύθια, εγχειρίδια πολιτισμού κ.ά.) αλλά και κοινωνικής αναπαραγωγής με την ομιλία από γενιά σε γενιά, από την κοινή γνώμη, η οποία εν τέλει τους αποκρυσταλλώνει και τους νομιμοποιεί με ανάλογους τρόπους των κινήτρων της. Τα ανθρώπινα κίνητρα είναι εκείνα που προσδιορίζουν τους τρόπους διατύπωσης των μύθων και διάχυσής τους με αρνητική ή θετική χροιά σε σχέση πάντα με τους σημαντικούς Άλλους. Όμως, πρέπει να τονιστεί ότι είτε με τον έναν είτε με τον άλλον τρόπο, η αναζήτηση της αλήθειας ακόμη παραμένει το φλέγον ζήτημα.

Ως προς τον αρνητικό τρόπο επι – κοινωνίας ενός μύθου, η Κοινωνική Ψυχολογία βοηθά στην κατανόησή του, εάν λάβουμε υπ’ όψιν μας την έννοια του «στερεότυπου» που συνδέεται με προσωπικές εικόνες σχηματιζόμενες στον ανθρώπινο νου προκειμένου ο άνθρωπος να επιτύχει καλύτερα την κωδικοποίηση (ή αλλιώς τον άμεσο συμβολισμό με εικόνες του εξωτερικού περιβάλλοντος ή την εννοιολογική ταύτιση προς χάριν της κατανόησης) της κοινωνικής πραγματικότητας μέσα από απλοποιημένες κατηγορίες, οι οποίες, όπως αντιλαμβάνεται κανείς, σχηματίζονται κι αυτές με αυθαίρετο τρόπο αρκετά συχνά και χωρίς τον απαραίτητο έλεγχο της πληροφορίας.

Η αναφορά «πολιτιστικών φαινομένων» στην ανθρωπολογική ερμηνεία της έννοιας του «μύθου» συνδυάζει ιστορία και παράδοση, ήθη και έθιμα. Η έννοια του «πολιτισμού» υπέστη ερμηνευτική διχοτόμηση διαχρονικά με τη σχολή της Γαλλίας και της Γερμανίας. Εδώ, υποστηρίζουμε τον ορισμό που εμπεριέχει την έννοια της «κουλτούρας», δηλαδή, εκείνες τις ομαδικές συμπεριφορές ατόμων (δρώντα άτομα) που συμβάλλουν στις ανθρώπινες κοινωνίες, στον εκσυγχρονισμό της πόλης (του κοινωνικού περιβάλλοντος) μέσω της Τέχνης και πιο συγκεκριμένα μέσω της Ζωγραφικής.

Η ζωγραφική ως μία από τις Καλές Τέχνες έχει προσδιορίσει τις τεχνικές της, ανάμεσα στις οποίες θεωρείται και η Χαρακτική: «η τέχνη του να χαράζεται ένα σχέδιο πάνω σ' ένα σκληρό υλικό» . Υπό αυτόν τον τρόπο συλλογισμού, η αυξανόμενη τάση ή αλλιώς το φαινόμενο της «Street Art» που παρατηρήθηκε στην ελληνική κοινωνία εντονότερα από το 2011 , μπορεί να αποτελέσει μία υποκατηγορία πιο σύγχρονη της Χαρακτικής. Εξάλλου, ο τοίχος είναι μία σκληρή επιφάνεια χάραξης, οποιασδήποτε χάραξης ή τοποθέτησης υλικού (αφίσας, αυτοκόλλητων κ.ά.) ή ακόμη και καλλιτεχνικής εγκατάστασης που εξαρτάται από τον τοίχο για τη στερέωσή της.

Η επιστήμη της Εγκληματολογίας έχει αποδείξει διαχρονικά ότι το αντικείμενο μελέτης της δεν περιορίζεται μόνο στην εγκληματική πράξη και τους πρωταγωνιστές της αλλά διευρύνεται σημαντικά στην κοινωνική αντίδραση και σε εκείνες τις ανθρώπινες συμπεριφορές, ιδιαίτερα όσον αφορά τους νέους και τις νέες, που θεωρούνται παρέκκλιση από το «κανονικό» της καθημερινότητας, τιμωρούνται από τον Ποινικό Κώδικα συμβολικά με ορισμένη βαρύτητα ως προς την πράξη κι έχουν «ετικεταριστεί» οι δρώντες ως περιθωριακοί, οι οποίοι δεν έχουν επαφή (πιθανόν σε πρώτη φάση, «πρωτογενής παρέκκλιση») με το σύστημα απονομής ποινικής δικαιοσύνης.

Οι τελευταίοι ποικίλουν ακριβώς με τις εξής ετικέτες: χρήστες ναρκωτικών ουσιών, άστεγοι, επαίτες, αναρχικοί, διαμαρτυρόμενοι – διαδηλωτές, μεταξύ άλλων, και έφηβοι νέοι ή ενήλικες νέοι που βανδαλίζουν αρκετά συχνά δημόσια «πολιτιστικά στοιχεία», εκτός από τοίχους του κοινωνικού περιβάλλοντος, όπως τοίχους Πανεπιστημίων, τοίχους αρχαίων κτιρίων, τοίχους εγκαταλελειμμένων κτιρίων, και σπουδαίων αγαλμάτων, προσωπείων, σημαντικών για την πολιτιστική κληρονομιά της ελληνικής, τουλάχιστον, κοινωνίας . Με αυτόν τον τρόπο συνδέεται η Εγκληματολογία με τη Street Art ή μήπως όχι; Τελικά η Street Art είναι βανδαλισμός;

Οι ακόλουθοι μύθοι για τη Street Art συμβολίζουν μία πρώτη εισαγωγή στο θέμα και μία πρώτη σύνδεση με την Εγκληματολογία ταυτόχρονα. Οπωσδήποτε, υπάρχουν κι άλλοι μύθοι γι’ αυτήν την τάση «Χαρακτικής», οι οποίοι πρέπει να διερευνηθούν περαιτέρω. Οι μύθοι, χρησιμοποιούνται εδώ ως εργαλείο απομυθοποίησης της κατάστασης και ως διανοητικό ερέθισμα για επιστημονική ανάλυση και συζήτηση.

1ος μύθος : "Η Street Art είναι έγκλημα τέχνης".

Εγκλήματα τέχνης, σύμφωνα με τον J. E. Conklin, θεωρούνται οι κλοπές έργων τέχνης (όχι μόνο των αρκετά γνωστών έργων φημισμένων και αναγνωρισμένων καλλιτεχνών), η διακίνηση έργων τέχνης ή ακόμη και κάλυψης άλλων εγκλημάτων που τιμωρούνται από τον Ποινικό Κώδικα της εκάστοτε χώρας μέσω των έργων τέχνης όπως για παράδειγμα απόκρυψη ναρκωτικών ουσιών μέσα σε έναν πίνακα ζωγραφικής κι ο βανδαλισμός έργων τέχνης.

Πρόκειται για τον τύπο εγκληματικών πράξεων που τελούνται με σχέδιο προμελέτης, οργάνωση και με πολλούς εντολείς κατά το πέρασμα στην εγκληματική πράξη. Φυσικά, το τι θεωρείται έγκλημα τέχνης στην εκάστοτε χώρα και ήπειρο εξαρτάται από τις νομικές ποινικές διατάξεις της και η βαρύτητα, η απαραίτητη προσοχή που δίνεται σε αυτό καθορίζεται από την πρώτη επαφή με τις Αστυνομικές Αρχές καθώς και από την καταγραφή τους διότι το οργανωμένο έγκλημα σαν τύπος εγκληματικών πράξεων χαρακτηρίζεται για τη δυσκολία θέασής του.

Όπως προαναφέρθηκε, ο ορισμός της Street Art μπορεί συμβολικά και άτυπα να συνδεθεί με τον βανδαλισμό έργων τέχνης (π.χ. αρχαίων κτιρίων) και ίσως εκεί να υπάρχει μία εννοιολογική ταύτιση στον ανθρώπινο κοινό νου που, όπως, είπαμε, η κοινωνική πραγματικότητα συγκροτείται με εικόνες για την απλοποιημένη κατανόησή της.

Εξ’ άλλου κι η ίδια ποινική διάταξη της χώρας μας για τον βανδαλισμό δεν διευκρινίζει τις επιμέρους σύγχρονες μορφές που έχουν παρατηρηθεί στην ελληνική κοινωνία, όπως τη Street Art, ενώ θα έπρεπε ήδη ο νομοθέτης να έχει εξετάσει το ζήτημα αυτό πιο αναλυτικά. Φαινομενικά όταν κάτι μοιάζει ασήμαντο βάσει προτεραιοτήτων της νομοθετικής αντζέντας μπορεί να μετατραπεί σε σημαντικό και απαραίτητο από την ίδια την κοινωνία λόγω των αποτελεσμάτων του. Με αυτόν τον τρόπο σκέψης περνάμε στον δεύτερο μύθο.

2ος μύθος: "Η Street Art είναι Graffiti"

Από εννοιολογική πλευρά, ο όρος και η έννοια της “Street Art” διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τον C. Lewisohn ακριβώς με σκοπό την απενεχοποίησή της από το Graffiti , ως ξεχωριστό «αισθητικό» ρεύμα που, όμως, προέρχεται από αυτό επειδή εκτελούνται σε δημόσιους χώρους, σε κεντρικά σημεία της πόλης. Ο πρώτος Street Artist ήταν ο Bleck Le Rat εγκαινιάζοντας για πρώτη φορά τη stencil art σε τοίχους του Παρισιού το 1999 – 2000.

Το “Graffiti” είναι «η αντιγραφή λέξεων ή συνθημάτων πάνω σε τοίχους ή αντικείμενα που βρίσκονται σε δημόσιους, δημοτικούς ή και ιδιωτικούς χώρους που συντελούνται με παράνομο τρόπο». Η ιστορία του ξεκινά το 1970 με τον ΤΑΚΙ 183, έναν Έλληνα της Αμερικής, γράφοντας την υπογραφή του κατ’ επανάληψη στους τοίχους ή ακόμη και στα τρένα της Νέας Υόρκης. Η κατηγοριοποίηση του S. Cohen σχετικά με τα κίνητρα του βανδαλισμού μπορεί να συνεισφέρει στην κατανόηση διαφορών:   «Βανδαλισμός που έχει ως σκοπό: την απόκτηση χρημάτων ή περιουσιακών στοιχείων. Τακτικός βανδαλισμός: ζημία ως συνειδητή τακτική για να επιτευχθεί ένα άλλο αποτέλεσμα (αυτό του καλλιτέχνη). Ιδεολογικός βανδαλισμός: ζημία που έχει ως στόχο την έκφραση ή την επικοινωνία, π.χ. συνθήματα σε κτίρια. Εκδικητικός βανδαλισμός: ζημία που γίνεται για την εκδίκηση, π.χ. σπάσιμο παραθύρων σε σχολείο εξ αιτίας άδικων καθηγητών. Βανδαλισμός ως παιχνίδι: ζημία που μπορεί να συμβεί συμπτωματικά ή σκόπιμα ως μέρος του παιχνιδιού ή του ανταγωνισμού, π.χ. ποιος μπορεί να σπάσει τα περισσότερα παράθυρα στο σχολείο. Κακόβουλος βανδαλισμός: ζημία ως έκφραση της οργής ή της απογοήτευσης, π.χ. οι ρωγμές σε ακριβά κι όχι μόνο αυτοκίνητα, ρατσιστικά σχόλια για συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων. Αβλαβής βανδαλισμός: ζημία σε περιουσία που ορίζεται από τη νεολαία ως ασήμαντη ή χωρίς αξία, π.χ. «κουτσούρεμα» καθισμάτων στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς».

Από πλευράς τεχνοτροπίας, υπάρχουν σημαντικές διαφορές που μπορεί κάποιος να διακρίνει εύκολα εάν αναλογιστεί κανείς ακόμη και τη μορφή τους οπτικά: το Graffiti συγκροτείται ως ελαφριά κατηγορία βανδαλισμού μέσω των υπογραφών με μοναδικό τρόπο αποτύπωσης όπως είναι το σπρέϋ, το aerosol κ.ά. και κατά κύριο λόγο σε προσβάσιμα σημεία, σχεδόν παντού ανά περιοχή. Αντιθέτως, στη Street Art, μεταξύ άλλων, «περιλαμβάνονται ευρύτατες τεχνικές αποτύπωσης όπως το Wheat Pasting (δημιουργία έργων σε χαρτί και επικόλλησή του σε μια άλλη επιφάνεια), το Stickering (δημιουργία sticker και επικόλλησή του σε δημόσιο χώρο), το Stenciling (ψεκασμός με σπρέι μέσω χαρτονιών-οδηγών, με κομμένα διάκενα), τη δημιουργία τρισδιάστατων αντικείμενων κ.ά.».

Η πλέον σημαντικότατη διαφορά έγκειται στον παράνομο χαρακτήρα, κοινώς, του Graffiti και στη δυνατότητα που παρέχεται από τους Δήμους περιοχών για έργα της Street Art κατόπιν σχετικής άδειας. Επιπροσθέτως, η Street Art δεν καταστρέφει σε αντιδιαστολή με βανδαλιστικού χαρακτήρα Graffiti. Έτσι, περνάμε στον τρίτο μύθο.

3ος μύθος: "Οι νέοι που ασχολούνται με τη Street Art είναι περιθωριακοί της κοινωνίας που βανδαλίζουν τα δημόσια κτίρια και κάθε είδους πολιτιστικά μνημεία".

Αρκετές γνωστές υπο – πολιτισμικές θεωρίες έχουν εξηγήσει τη νεανική παραβατικότητα / παρέκκλιση κι έχουν συμβάλλει γνωστικά ως προς τους παράγοντες ώθησης εγκληματικής πράξης , δεν θα αναφερθούμε σε αυτές, ωστόσο. Το προφίλ ενός street artist διαμορφώνεται συγκριτικά με το προφίλ ενός graffiti artist κυρίως μέσα από τις συνήθειες τους όταν «εκτελούν» σε τοίχο ή σε άγαλμα παραδείγματος χάριν και κατ’ αντιστοιχία. Αυτό σημαίνει ότι, σε αυτό το άρθρο, ερμηνεύουμε εκ του αποτελέσματος και δεν αιτιολογούμε την κοινωνική πράξη αλλά το νόημά της (κατά M. Weber) μέσα στο πλαίσιο της διαδικασίας της «κοινωνίωσης» (κατά G. Simmel).

Οι street artists, ως «πολιτισμικά όντα» , παράγουν κάποιο κοινωνικό νόημα τόσο για τον ίδιο τους τον εαυτό ως δρώντα άτομα όσο και για την κοινωνία όταν εκτελούν οποιοδήποτε έργο. Δηλαδή, ομιλούμε για εξωστρέφεια και κοινωνικοποίηση ή αλλιώς «κοινωνίωση» σε σχέση με τους Άλλους, μια επιθυμία για επικοινωνία μαζί τους και με το πολιτικό καθεστώς παγκοσμίως. Ουσιαστικά πρόκειται για ελευθερία της έκφρασης δημοσίως με σκοπό την υπενθύμιση ορισμένων τραγικών γεγονότων π.χ. προσφυγικό ζήτημα, τη χαμένη αθωότητα που φέρει η μετανεωτερική εποχή που συνεπάγεται την έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ των κοινωνών και του κράτους και την επιτάχυνση του χρόνου στην πόλη ως τρόπο ζωής π.χ. απεικόνιση χεριών στα Εξάρχεια ή ακόμη - ακόμη και τον απλό θαυμασμό που προσφέρει ένα έργο όπως η κουκουβάγια του WD στο Μεταξουργείο στο πλαίσιο ενός φεστιβάλ .
Ακολουθεί ο 4ος και τελευταίος μύθος ο οποίος αποτελεί μία απάντηση αυτού του μύθου συμπληρωματικά.

4ος μύθος: "Η Street Art καταστρέφει το περιβάλλον, υποβαθμίζει την εκάστοτε περιοχή και υποβοηθά στην εμφάνιση εγκληματικών πράξεων".

Σύμφωνα με τη θεωρία της καθημερινής δραστηριότητας του J. Eck και την προσέγγιση των «σπασμένων παραθύρων» των Wilson και Kelling, υποστηρίζεται μεν η απουσία «φυλάκων», δε, η έλξη συγκεκριμένου χώρου για την τέλεση περισσότερων εγκλημάτων όταν ο χώρος αυτός έχει ουσιαστικά «εγκαταλειφθεί» από την κοινότητα, από τον δήμο ή περιφέρεια. Το Graffiti θα μπορούσε ταιριάξει σε αυτήν την εικόνα, σε αυτήν τη σκηνή.

Αντίθετα, πολλές εκπαιδευτικές πρακτικές, πολλά πολιτιστικά φεστιβάλ και πρακτικές κοινοτήτων έχουν βοηθήσει στην προώθηση και ενημέρωση της κοινής γνώμης σχετικά με τη συγκεκριμένη μορφή τέχνης, τη Street Art, με σκοπό τη μείωση προκατάληψης των κατοίκων περιοχών στην Αθήνα. Ενδεικτικά αναφέρουμε το “Old School Street Art Festival” που πραγματοποιήθηκε το 2016 στην περιοχή / στον δήμο Αλίμου κατόπιν νόμιμης άδειας.

Το 2017 πραγματοποιήθηκε το ίδιο φεστιβάλ κάτω από τη γέφυρα του δήμου Νέου Φαλήρου (ένα «σκοτεινό σημείο», λίγο πριν από τον Δήμο Πειραιά), η έκθεση έργων Street Art και η συνομιλία των Artists με τους επισκέπτες του Εικαστικού Κύκλου “Sianti” που ονομάστηκε «η Τέχνη στους δρόμους του κόσμου» που στάθηκε η αφορμή για την έκδοση ενός ξεχωριστού βιβλίου. Ας μην ξεχνάμε τους φοιτητές της Σχολής Καλών Τεχνών που ζωγράφισαν, κυριολεκτικά και μεταφορικά στους τοίχους του Ειδικού Καταστήματος Κράτησης Νέων Αυλώνα, προσωπικά ή όχι σύμβολα των παιδιών στο προαύλιο.

Γενικότερα, τα τελευταία χρόνια, πιο έντονα, όλες οι μορφές Τέχνης έχουν ενταχθεί ως εργαλεία κοινωνικής (επαν) ένταξης, όπως, το θέατρο, η ζωγραφική, η μουσική κ.ά. ή ως εργαλεία κοινωνικής σύνδεσης για την μετέπειτα κοινωνική επανένταξη ειδικότερα στα καταστήματα κράτησης στην Ελλάδα. Αξιόλογη έκδοση αυτής της προσπάθειας αποτελεί η «Τέχνη και Φυλακή» του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρώπινων Δικαιωμάτων.

---

*H Κωνσταντίνα Κωνσταντίνου είναι Κοινωνιολόγος – ΜΔΕ Εγκληματολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο.