Το φαινόμενο του κυβερνοεκφοβισμού (cyberbulling) στην Ελλάδα και το εξωτερικό

Θεώνη Σπαθή

Περίπου 800.000 άτομα αυτοκτονούν ετησίως σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ ακόμη μεγαλύτερα είναι τα ποσοστά απόπειρας, κυρίως ανάμεσα σε άτομα ηλικίας 15-29 ετών σύμφωνα με τον παγκόσμιο οργανισμό υγείας (WHO, 2017).

Διαβάζουμε καθημερινά σε ειδησεογραφικά blog και εφημερίδες, μικρά άρθρα για εφήβους που προέβησαν σε πράξεις απόγνωσης, όπως η Amanda Todd που αυτοκτόνησε στην ηλικία των 15 ετών, επειδή εμπιστεύτηκε κάποιον στο διαδίκτυο και του έστειλε προσωπικές φωτογραφίες με αποτέλεσμα αυτός να την απειλεί και να την εκβιάζει ότι θα την έκανε ρεζίλι στους συμμαθητές της, ή την Hope Sitwell η οποία για τους ίδιους λόγους κρεμάστηκε σε ηλικία μόλις 13 ετών, ή τον Ryan Halligan, παιδί με ειδικές ανάγκες, ο οποίος κρεμάστηκε σε ηλικία 14 ετών, επειδή δεν άντεχε άλλο τις ψευδείς φήμες που είχαν σταλεί διαδικτυακά ότι ήταν ομοφυλόφιλος (Nobullying.com, 2017).

Ακούμε για περιπτώσεις παιδιών που σταμάτησαν το σχολείο, επειδή υφίσταντο προκλήσεις, χλευασμό, διάδοση ψευδών γεγονότων, απειλές, εκβιασμούς από άτομα πολλές φορές άγνωστα σε αυτούς σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης και γινόμαστε ακόμη πιο σκεπτικοί, όταν μαθαίνουμε για πυροβολισμούς σε σχολεία ή επιθέσεις ανηλίκων σε άλλους ανήλικους ως αντίποινα τέτοιων συμπεριφορών.

Δυστυχώς παρόμοια παραδείγματα έχουν υπάρξει και στο παρελθόν και συνεχίζουν να υπάρχουν καθημερινά, μιας και ο εκφοβισμός είναι υπαρκτός ειδικά ανάμεσα σε παιδιά τρυφερής ηλικίας, τα οποία ανακαλύπτουν ακόμη τον ίδιο τους τον εαυτό και τα όριά τους. Όμως η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας, του Internet και των μέσων διαδικτυακής κοινωνικής δικτύωσης, έχει πολλαπλασιάσει τέτοιου είδους παραβατικές συμπεριφορές, οι οποίες και έχουν περάσει σε νέο επίπεδο γνωστό με την ονομασία Διαδικτυακός Εκφοβισμός.

Ο Διαδικτυακός εκφοβισμός ή Κυβερνοεκφοβισμός (ΚΕ) (Cyberbullying) αποτελεί εξέλιξη του παραδοσιακού εκφοβισμού και αφορά «οποιαδήποτε πράξη εκφοβισμού, ψυχολογικής κακοποίησης, επιθετικότητας, απειλής, ταπείνωσης, παρενόχλησης, τρομοκρατικής ή αυταρχικής συμπεριφοράς παιδιών, προ εφήβων και εφήβων που πραγματοποιείται μέσω του Διαδικτύου, κινητών τηλεφώνων είτε άλλων ψηφιακών τεχνολογιών από ομηλίκους τους και η οποία επαναλαμβάνεται σε βάθος χρόνου ανά τακτά ή άτακτα χρονικά διαστήματα» (stopcyberbullying.org, 2010).

Ο όρος πρωτοεμφανίστηκε από τον Καναδό παιδαγωγό Bill Belsey (2004) και εντάσσεται, σύμφωνα με τους Αντωνιάδου και Κόκκινο (2013), στις συμπεριφορές προληπτικής επιθετικότητας, οι οποίες και δύναται να διεξάγονται από άτομο ή ομάδα ατόμων με απώτερο στόχο την πρόκληση συναισθηματικής ή/και σωματικής βλάβης στο εκάστοτε θύμα.

Οι προϋποθέσεις του κυβερνοεκφοβισμού

Σύμφωνα με τους Dehue, Bolman and Völlink (2008) τρεις είναι οι βασικές προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούνται για να χαρακτηριστεί μια συμπεριφορά ως κυβερνοεκφοβιστική: α. να είναι επαναλαμβανόμενη β. να έχει ψυχολογικές επιπτώσεις στο θύμα και γ. να γίνεται με πρόθεση, ενώ οι κύριες διαφορές της με μια παραδοσιακά τελούμενη εκφοβιστική συμπεριφορά εστιάζονται κυρίως στα ακόλουθα σημεία (bullyingandcyber.net, 2016; saferline.gr,2016):

Θύτες και θύματα μπορεί να βρίσκονται οπουδήποτε στον κόσμο διαπράττοντας ή δεχόμενοι παραβατικές συμπεριφορές άμεσα και ταυτόχρονα από τον προσωπικό τους χώρο.
Οι παραβατικές συμπεριφορές μπορούν να λαμβάνουν χώρα σε παγκόσμιο επίπεδο κάθε ώρα της ημέρας, 24 ώρες το 24ωρο, μιας και η πρόσβαση στο Internet είναι πια διαθέσιμη άμεσα και σε εξαιρετικά χαμηλό κόστος.

Ο θύτης δεν είναι αναγκαίο να είναι πιο ρωμαλέος σωματικά ή ψυχικά από το θύμα, όπως στον παραδοσιακό εκφοβισμό. Η μη ανάγκη ύπαρξης δυσανάλογης δύναμης μεταξύ θύτη και θύματος δίνει τη δυνατότητα σε άτομα χωρίς ιδιαίτερες σωματικές ικανότητες ή και με περιορισμένη κοινωνική ισχύ να γίνουν θύτες σε απεριόριστο αριθμό ατόμων.

Η παροχή «ανωνυμίας» από πλευράς διαδικτύου δημιουργεί μια αίσθηση ελευθερίας και ασφάλειας. Ο εκάστοτε θύτης κρυμμένος πίσω από μια ψεύτικη ταυτότητα, μπορεί να υιοθετεί συμπεριφορές που δε θα τολμούσε να κάνει στην πραγματική ζωή, παραμένοντας αόρατος και αφήνοντας ελάχιστα ή και καθόλου ψηφιακά ίχνη με αποτέλεσμα όχι μόνο να γίνεται πιο δύσκολος ο εντοπισμός του από πλευράς διωκτικών αρχών, αλλά και να αίρονται οι όποιες αρχικές αναστολές τέλεσης του εγκλήματος.

Η έλλειψη προσωπικής επικοινωνίας θύτη-θύματος, έχει ως απότοκο τη μη άμεση ενσυναίσθηση των συνεπειών της εκάστοτε επίθεσης από πλευράς θύτη και κατ’ επέκταση την εκ νέου άρση αναστολών και αδυναμίας ελέγχου των παρορμήσεων. Στο διαδικτυακό εκφοβισμό υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ακούσιων ή εκούσιων μαρτύρων (bystanders), οι οποίοι και χωρίζονται σε δυο κύριες κατηγορίες: α. οι επιβλαβείς για το θύμα, οι οποίοι και μέσω της συμπεριφοράς τους είτε επικροτούν την εγκληματική συμπεριφορά είτε παραμένουν αδιάφοροι και οι β. οι βοηθοί παρατηρητές, οι οποίοι μέσω της άμεσης αντίδρασής τους κινητοποιούν περισσότερα άτομα για την καταπολέμηση του φαινομένου.

Η ίδια η φύση του διαδικτύου, η οποία καταρρίπτει την ανάγκη της επαναληψιμότητας μιας παρέκκλισης. Το υλικό του διαδικτυακού εκφοβισμού μπορεί να διαδοθεί σε όλο τον κόσμο απλά με το πάτημα ενός κουμπιού, κάθε βίντεο ή ανάρτηση σε ένα blog, στο YouTube, στο Facebook και σε άλλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι συνέχεια διαθέσιμα και ορατά σε απεριόριστο αριθμό ατόμων οπουδήποτε και οποτεδήποτε, αυξάνοντας έτσι με ευκολία τον αντίκτυπο στο θύμα.

Οι ελλιπείς γνώσεις και η αδυναμία εύκολης και ταχύρρυθμης προσαρμογής των ατόμων που ασκούν επίβλεψη στους ανήλικους (γονείς, διδάσκαλοι κτλ.) καθιστά δυσχερή την καθημερινή και ουσιαστική επίβλεψη, κυρίως αναφορικά με τα προσωπικά μηνύματα ιδιωτικών επικοινωνιών είτε μέσω κινητού είτε μέσω υπολογιστή. Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός μπορεί να λάβει χώρα μέσω του διαδικτύου, του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, δωματίων συνομιλίας (Chat Rooms), σελίδων κοινωνικής δικτύωσης (social networking sites), των ιστολογιών (blogs),  μέσω άλλων ιστοσελίδων σχετικών με ηλεκτρονικά παιχνίδια ή υπηρεσιών άμεσης ανταλλαγής μηνυμάτων, καθώς και μέσω κινητών τηλεφώνων (Βαφόπουλος, 2012, σελ. 60).

Τα 13 σημεία Πιο συγκεκριμένα, οι μορφές που μπορεί να πάρει μπορούν, βάσει των kids-safety (2015) και Willard (2007), να κατηγοριοποιηθούν σε 13 σημεία, τα οποία και εμπίπτουν σε μια από τις 3 μεγάλες κατηγορίες τις δυσφήμισης, της παρενόχλησης και της εξαπάτησης: Flaming (Στην πυρά) – Ηλεκτρονικές αντιπαλότητες μέσω e-mails με σκληρή και χυδαία γλώσσα. Online harassment (Διαδικτυακή παρενόχληση) – Επανειλημμένη αποστολή προσβλητικών μηνυμάτων. Cyberstalking (Καταδίωξη) – Διαδικτυακή παρενόχληση μέσω απειλών πρόκλησης βλάβης ή υπερβολικό εκφοβισμό. Cyberthreats (Απειλές) – Γενικές δηλώσεις μίσους, οι οποίες συνήθως καθιστούν τον συντάκτη της δήλωσης συναισθηματικά αναστατωμένο με ενδεχόμενο είτε να βλάψει τον εαυτό του είτε να αυτοκτονήσει. Denigration (Δυσφήμιση) – Αποστολή προς άλλα άτομα επιβλαβών, αναληθών ή σκληρών δηλώσεων σχετικά με ένα πρόσωπο ή δημοσίευση τέτοιου υλικού στο διαδίκτυο με σκοπό τη βλάβη. Impersonation (Μίμηση) – Υιοθέτηση άλλης ταυτότητας και αποστολή επιβλαβούς υλικού με σκοπό τη βλάβη. Outing (Δημοσιοποίηση προσωπικών στοιχείων) – Αποστολή ή δημοσίευση προσωπικών στοιχείων σχετικά με ένα πρόσωπο που περιέχει ευαίσθητες προσωπικές ή ενοχλητικές πληροφορίες, συμπεριλαμβανομένης της προώθησης προσωπικών μηνυμάτων ή εικόνων. Trickery (Εξαπάτηση/Εμπαιγμός) – Ξεγέλασμα του θύματος με απότοκο την αποκάλυψη μυστικών και ενοχλητικών πληροφοριών για να τα μοιραστεί και ο ίδιος διαδικτυακά. Exclusion (Εξοστρακισμός) – Ωμή και σκληρή εξαίρεση ή/και αποβολή κάποιου από ηλεκτρονική ομάδα στο διαδίκτυο. Bash boards (Tελειωτικό χτύπημα) – Διαδικτυακοί πίνακες ανακοινώσεων με πρόστυχες και κακόβουλες δημοσιοποιήσεις μίσους. Happy slapping (Χαρωπό χαστούκισμα) – Προσωπική επίθεση σε ανυποψίαστο θύμα, η οποία και βιντεοσκοπείται ή φωτογραφίζεται και μετά το εν λόγω διανέμεται ηλεκτρονικά (ως φάρσα). Text Wars/Attacks (Πόλεμοι κειμένου) – Δημιουργία «συμμορίας» με στοχευμένη αποστολή εκατοντάδων επιβλαβών μηνυμάτων με απότοκο τη συναισθηματική καταπόνηση. Online polls (Διαδικτυακές δημοσκοπήσεις) – Ψήφισμα επί επιβλαβών και υποτιμητικών θεμάτων από τους αναγνώστες της εκάστοτε σελίδας.

Κύριες αιτίες που μπορεί να οδηγήσουν ένα νέο άτομο να εκτεθεί σε συμπεριφορές διαδικτυακού εκφοβισμού (είτε ως θύμα είτε ως θύτης) είναι η βίωση έντονων συναισθημάτων, όπως η συναισθηματική πλήξη, ο θυμός, η απόγνωση, η μοναξιά, η ανάγκη για προσοχή, η ανάγκη επιβολής δύναμης ακόμη και η αντεκδίκηση λόγω πρότερης δικής του θυματοποίησης από άλλο άτομο. Τόσο οι προβληματικές σχέσεις στο οικογενειακό περιβάλλον όσο και μια ευρύτερη κοινωνική δυσλειτουργικότητα του ατόμου σε φιλικό ή/και σχολικό/επαγγελματικό επίπεδο αποτελούν υπόστρωμα πυροδότησης τέτοιων αντικοινωνικών συμπεριφορών. Λιγότερο συχνό μα εξίσου σημαντικό κίνητρο μπορεί να είναι η ευχαρίστηση πρόκλησης πόνου από ένα άτομο σε ένα άλλο με σκοπό απλά την ψυχαγωγία του θύτη (stopbullying.gov, 2017).

Δυστυχώς, το φαινόμενο του Διαδικτυακού εκφοβισμού εγκυμονεί σοβαρές επιπτώσεις για την υγεία του θύματος, αλλά και του θύτη, ψυχική και σωματική. Ευρήματα μελετών που συνοψίζονται από τους Τσορμπατζούδη και Αγγελακόπουλο (2012, σελ.89-91) απαριθμούν μια πληθώρα συνεπειών: έντονη πλήξη αυτοεκτίμησης, αποχή από το σχολείο, χαμηλές μαθησιακές επιδόσεις, μείωση κοινωνικών δεξιοτήτων, αλλαγή ενδιαφερόντων, αρνητικές σκέψεις και ενοχές, μοναξιά και απομόνωση από οικογένεια και φίλους, άγχος, κατάθλιψη, αυτοτραυματισμοί ακόμη και αυτοκτονικές τάσεις είναι μερικές από τις συνηθέστερες συνέπειες σε παιδιά και τους εφήβους.

Αύξηση του φαινομένου δείχνουν οι έρευνες

Παράλληλα μια σειρά από επιστημονικές μελέτες παρουσιάζουν στατιστικά ευρήματα τα οποία και αναδεικνύουν τη σημαντική κατά τα τελευταία χρόνια αύξηση του φαινομένου ειδικότερα μετά την άνοδο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Twitter, YouTube, blog, κτλ.).

Σύμφωνα με την έκθεση του EU kids online (Livingstone, Haddon , Görzig & Ólafsson, 2011) μετά από έρευνα που διεξήχθη σε ένα τυχαία επιλεγμένο δείγμα 25,142 παιδιών ηλικίας 9-16 ετών σε 25 ευρωπαϊκές χώρες την Άνοιξη/Καλοκαίρι του 2010, κατέδειξε ότι το 6% των ατόμων ηλικίας 9-16 ετών έχουν πέσει θύμα εκφοβισμού στο διαδίκτυο, με το ποσοστό να αυξάνεται μεταξύ των ηλικιών 11-16 από 8% το 2010 σε 12% το 2014 βάσει της Net Children Go Mobile Report σε συνολικό δείγμα 3,500 συμμετεχόντων ηλικίας 9-16 ετών (Livingstone, Mascheroni, Ólafsson  & Haddon, 2014).

Αναφορικά με την Ελλάδα (N=1000), το ποσοστό των παιδιών ηλικίας 9-16 ετών που έχουν λάβει κακόβουλα ή επιβλαβή μηνύματα μέσω διαδικτύου κυμαίνεται στο 4% ενώ το 2% του συνόλου του δείγματος έχει περάσει και στην αντιπέρα όχθη, αυτή του θύτη (Τσαλίκη, Χρονάκη & Κοντογιάννη, 2012).

Οι Hinduja & Patchin, σε έρευνά τους από το 2007 ως και το 2016 (cyberbullying.org, 2016α) σε ένα δείγμα 15,640 μαθητών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε 92 σχολεία της Αμερικής, 27.9% αυτών δήλωσαν ότι ήταν θύμα διαδικτυακού εκφοβισμού, ενώ 16% αυτών δήλωσαν ότι έστω και μια φορά είχαν λάβει τη θέση του θύτη, ενώ σε αντίστοιχη μελέτη τους για το 2016 (cyberbullying.org, 2016b), τα ποσοστά διαμορφώνονταν στο 33.8% και 11.5% αντίστοιχα (Ν=5.707) με τις γυναίκες να εμφανίζονται περισσότερο ως θύματα παρά ως θύτες (36.7% vs 30.5%, 10.2% vs 12,7%). Για το ίδιο έτος σε μελέτη 8,850 ατόμων 12-20 ετών στο Ηνωμένο Βασίλειο το 27% των συμμετεχόντων παραδέχτηκαν ότι ήταν θύτες διαδικτυακού εκφοβισμού (ditchthelabel.org,2016)

Στον Ελλαδικό χώρο, βάσει μιας μελέτης των Γρηγοράκη, Περάκη και Πολίτη (2014), αναφορικά με τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό στην παιδική και εφηβική ηλικία και πώς αυτός εκδηλώνεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μελετώντας ένα δείγμα 79 μαθητών ηλικίας 11-15 ετών, το 66,3% των συμμετεχόντων δήλωσε πως έλαβε προσβλητικά σχόλια τουλάχιστον μια φορά, σχόλια που αφορούσαν σε ποσοστό 22,4% στην εξωτερική τους εμφάνιση και σε ποσοστό 21,5% στη συμπεριφορά τους. Αποστολείς αυτών των σχολίων ήταν σε ποσοστό 39,4% φίλοι και γνωστοί και σε ποσοστό 20,6% φίλοι χωρίς πρόσβαση στο προφίλ τους. Τέλος, μέσα στο 2015, σύμφωνα με τα στατιστικά της, η Ελληνική Γραμμή Βοήθειας ‘help-line210 6007686’ δέχθηκε 250 αναφορές που αφορούσαν το διαδικτυακό εκφοβισμό, δηλαδή ποσοστό πάνω από το 15% του συνόλου των αναφορών της (Saferline.gr, 2016).

Όλα τα ανωτέρω υπογραμμίζουν τη σπουδαιότητα ανάπτυξης μηχανισμών πρόληψης μα και αποτελεσματικής αντιμετώπισης του εν λόγω φαινομένου όχι μόνο σε νομικό μα σε ατομικό, κοινωνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Δυστυχώς, λόγω της παγκόσμιας φύσης του διαδικτύου και της απουσίας φυσικών και γεωγραφικών, είναι πολύ δύσκολο να προσδιοριστεί ο τόπος και ο ακριβής χρόνος τέλεσης των εγκλημάτων που διαπράττονται στον Κυβερνοχώρο, με αρκετά δύσκολη και τη διερεύνηση  και τον  εντοπισμό των δραστών.

Επιπροσθέτως, πάρα το γεγονός ότι τόσο σε διεθνές (Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για το Κυβερνοέγκλημα-CETS No. 185, Budapest, 23.XI.2001, σε ισχύ από τις 01.07.2004) και ενωσιακό επίπεδο (Οδηγία 2013/40/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 12ης Αυγούστου 2013 για τις επιθέσεις κατά συστημάτων πληροφοριών και την αντικατάσταση της απόφασης-πλαισίου 2005/222/ΔΕΥ του Συμβουλίου) αλλά και στο Ελληνικό δίκαιο (Ν.4322/2015-ΦΕΚ Α' 42/27-04-2015 & Ν. 4411/2016-ΦΕΚ 142/Α’/03-08-2016) υπάρχει συγκεκριμένο νομοθετικό πλαίσιο ρύθμισης (safeline.gr, 2016), το οποίο δυστυχώς δεν είναι ενιαίο για όλα τα κράτη παγκοσμίως ή τουλάχιστον για τα κράτη που έχουν υπογράψει τη Σύμβαση για το έγκλημα στον κυβερνοχώρο του Συμβουλίου της Ευρώπης με απότοκο την ύπαρξη νομικών κενών που καθιστούν δυσχερή την ποινική αντιμετώπιση κολάσιμων συμπεριφορών τόσο διασυνοριακά όσο και μέσα σε μια επικράτεια.

Παρόλες τις νομικές δυσχέρειες, οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί και τα ίδια τα παιδιά/έφηβοι αποτελούν τους τρεις πυλώνες στήριξης, οι οποίοι με την παροχή σφαιρικής και αποτελεσματικής εκπαίδευσης και ενημέρωσης, μπορούν να αποτελέσουν ανάχωμα της εξάπλωσης του φαινομένου.

Η έγκαιρη και έγκυρη ενημέρωση γύρω από τις νέες τεχνολογίες, η μη δαιμονοποίηση του διαδικτύου και ο άκριτος στιγματισμός θυμάτων διαδικτυακού εκφοβισμού, η αποτελεσματική και υποστηρικτική συμπεριφορά και καθοδήγηση με λεπτούς χειρισμούς αποτελούν βασικά εχέγγυα τόσο σε επίπεδο πρόληψης όσο και σε επίπεδο συνειδητοποίησης του φαινομένου της διαδικτυακής παρενόχλησης με απώτερο στόχο την καταπολέμησή του. Προς την ίδια κατεύθυνση συμβάλλει επίσης η υπεύθυνη και ασφαλής χρήση του διαδικτύου, η αναφορά περιστατικών κυβερνοεκφοβισμού και αναζήτηση βοήθειας στο οικογενειακό, σχολικό και φιλικό περιβάλλον μα και σε εξειδικευμένους φορείς και κατάλληλους ειδικούς, όπως στη γραµµή βοήθειας του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου (helpline.gr), στη γραµµή καταγγελιών Saferline, σε ψυχολόγους ή/και στις αρμόδιες Αρχές, όπως η Μονάδα Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος.

__________________________________________________________________________________

*Η Θεώνη Σπαθή είναι Εγκληματολόγος, υποψήφια Διδάκτωρ Ποινικού Δικαίου Νομικής Αθηνών, MSc in Forensic Science and Criminal Justice, University of Leicester, Forensic Science Institute, MSc in Crime Science, University College London, Jill Dando Institute of Security and Crime Science.