Φυλακισμένοι στην ίδια μας την πόλη; Μια εναλλακτική λειτουργία των φυλακών Κορυδαλλού

Αλεξάνδρα Καλυμνιού

Η ενσωμάτωση μιας φυλακής στον αστικό ιστό αποτελούσε πάντα αμφιλεγόμενο ζήτημα. Η σχέση φυλακής-πόλης έχει πολλές φορές προκαλέσει προβλήματα που δύσκολα μπορούν να επιλυθούν.

Η έννοια του ελέγχου είναι θεμελιώδους σημασίας για τη λειτουργία μιας φυλακής, αλλά μπορεί επίσης να σχετίζεται και με τους κατοίκους μιας πόλης. Σύμφωνα με τον Norton Long, το πλαίσιο του αστικού σχεδιασμού και της αρχιτεκτονικής είναι κεντρικό στοιχείο της αστικής πολιτικής θεωρίας. Οι σχεδιαστές του αστικού τοπίου συσχετίζουν την πολιτική στο σύστημα αξιών τους για να επιβάλουν τον έλεγχο στα πλήθη, όπως ισχυρίζονται οι Davidoff και Reiner. Η επανάληψη βασικών μοτίβων, όπως είναι ο κάναβος**, μπορεί να βοηθήσει στην επίτευξη του ελέγχου. Οι άνθρωποι ακολουθούν τέτοια μοτίβα, καθώς τους βοηθούν να προσανατολίζονται σε μια πόλη. Από την άλλη πλευρά, εάν ένα άτομο έχει την επιλογή να μετακινείται ελεύθερα σε έναν αστικό χώρο, θα προτιμούσε να στέκεται δίπλα σε κάθετα στοιχεία, όπως κολώνες, ή να κινείται δίπλα σε κατακόρυφες επιφάνειες, όπως τοίχους – ώστε να παραμένει μακριά από την οπτική έκθεση των άλλων ανθρώπων και να διατηρεί το πλεονέκτημα της επιτήρησης.

Όσον αφορά τις φυλακές, σύμφωνα με τη θεωρία του Michel Foucault, το τελευταίο καταρρίπτεται, καθώς οι τρόφιμοι είναι πάντοτε εκτεθειμένοι οπτικά στους φρουρούς. Το γνωστό "Panopticon" είναι ένα τέτοιο παράδειγμα και παρέμεινε βασικό σχεδιαστικό πρότυπο φυλακών εδώ και πολλά χρόνια, παρόλο που το αρχικό σχέδιο του Bentham δεν κατασκευάστηκε ποτέ. Παρά ταύτα, οι σχεδιαστές στράφηκαν όλο και περισσότερο στο σχεδιασμό, που ξεκινά από ένα κέντρο και η αρχή του ακτινωτού σχεδιασμού επεκτάθηκε σε άλλες εγκαταστάσεις, όπως σχολεία, νοσοκομεία και άλλες δημόσιες εγκαταστάσεις. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ο έλεγχος και η εποπτεία υπάρχουν πέρα από τα όρια των φυλακών.

Βάσει της ψυχιατρικής θεωρίας του Minkowski, η κοινωνική οργάνωση του χώρου, μερικές φορές απελευθερώνει και μερικές φορές φυλακίζει τους κατοίκους της πόλης. Οι σχεδιαστές του αστικού τοπίου είναι αυτοί που μπορούν να επηρεάσουν την αίσθηση της ελευθερίας, που βιώνουν οι κάτοικοι σε μια πόλη. Και αυτό μπορεί να συμβεί σχεδιάζοντας τα κύρια χαρακτηριστικά της πόλης, όπως δρόμους, μονοπάτια, αναλογίες κτιρίων, περιοχές στάσης, πάγκους κλπ. , με τέτοιο τρόπο ώστε ο σχεδιαστής να εξαπλώνει τους ανθρώπους στον αστικό χώρο, όπως αυτοί θέλουν. Έτσι, συνειδητοποιούμε ότι υπάρχουν πολλές ομοιότητες μεταξύ της πόλης και της φυλακής, όπως το γεγονός ότι οι άνθρωποι βρίσκονται υπό επιτήρηση συνεχώς.

Αστική φυλακή: ενδεχόμενα προβλήματα και λύσεις

Η τοποθέτηση μιας φυλακής σε μια πόλη μπορεί να έχει κάποιες θετικές πτυχές, όπως η εγγύτητά της με τις δικαστικές αρχές. Επίσης, οι οικογένειες των κρατουμένων και οι εργαζόμενοι της φυλακής μπορούν να επωφεληθούν, καθώς η πρόσβασή τους στο ίδρυμα μπορεί να είναι ευκολότερη σε μια πόλη, όπως αναφέρουν οι Fairweather και McConville στο βιβλίο τους για την αρχιτεκτονική των φυλακών. Φυσικά, της ίδιας σπουδαιότητας είναι το γεγονός ότι οι τρόφιμοι μπορούν να επωφεληθούν από πρόσθετα προνόμια, όπως είναι ευκαιρίες εργασίας και σπουδών. Από την άλλη πλευρά, μια αστική φυλακή μπορεί να προκαλέσει σοβαρά προβλήματα στην κανονική λειτουργία της πόλης. Η συνεχής όχληση, λόγω της αστυνομικής δράσης σε μια περιοχή και οι αναταραχές είναι μερικά από αυτά. Όταν συμβαίνει κάποιο περιστατικό, εμφανίζονται προβλήματα κυκλοφορίας και όταν δεν υπάρχει ασφαλής απόσταση μεταξύ της πόλης και της φυλακής, τότε πρέπει να δημιουργηθούν αδιαπέραστες κατασκευές, όπως ψηλοί τοίχοι.

Όλα αυτά τα προβλήματα μπορούν να αποφευχθούν μόνο όταν πληρούνται συγκεκριμένες αστικές και κοινωνικές συνθήκες και περιορισμοί. Έτσι, η ευημερία και η λειτουργικότητα μιας πόλης που συνυπάρχει με μια φυλακή μπορεί να επιτευχθεί με το σχεδιασμό μιας υποστηρικτικής υποδομής κυκλοφορίας, δημιουργώντας μια "ζώνη ασφαλείας" μεταξύ της φυλακής και της πόλης- έτσι ώστε οι λεκτικές και οπτικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των πολιτών και των κρατούμενων να μην υπάρχουν- και διατηρώντας τον αριθμό των κρατουμένων κάτω από τον αριθμό που ορίζει ο κρατικός νόμος. Με αυτόν τον τρόπο, θα αποφευχθούν οι αρνητικές ψυχολογικές και συμπεριφορικές επιπτώσεις τόσο για τους κρατούμενους όσο και για τους κατοίκους. Ο ευκολότερος τρόπος για να επιτευχθεί το τελευταίο είναι να λαμβάνονται υπόψιν εγκαταστάσεις, όπως η φυλακή, ως μέρος του αρχικού πολεοδομικού σχεδίου της πόλης. Αλλά καθώς αυτό συμβαίνει σπάνια, όταν οι μεταβαλλόμενες συνθήκες της πόλης δεν μπορούν πλέον να υποστηρίξουν μια φυλακή, τότε η αλλαγή της χρήσης της φυλακής σε διαφορετικό τύπο κτιρίου και η μετεγκατάστασή της, αποτελεί συχνά πρακτική που προτιμάται.

Φυλακή Newgate: ένα παράδειγμα προς μίμηση Ένα χαρακτηριστικό ιστορικό παράδειγμα μιας φυλακής, η χρήση της οποίας άλλαξε αρκετές φορές κατά τη διάρκεια των ετών, είναι η φυλακή Newgate στο Λονδίνο. Η φυλακή του Newgate είχε τη λειτουργία αυτή από την ίδρυση του κτιρίου. Δύο αιώνες αργότερα οι κρατούμενοι της φυλακής Ludgate μεταφέρθηκαν στη φυλακή Newgate και οι συνθήκες στο ίδρυμα επιδεινώθηκαν. Μετά τη Μεγάλη Πυρκαγιά του Λονδίνου το 80% του κτιρίου καταστράφηκε, αλλά ήταν το πρώτο κτίριο της πόλης που ανοικοδομήθηκε με κυβερνητική επιχορήγηση. Το 1780 οι ταραχές του Gordon κατέστρεψαν σε μεγάλο βαθμό τη φυλακή. 50 χρόνια αργότερα η Newgate παρέμεινε η φυλακή κράτησης για όσους περιμένουν τη δίκη τους στο Old Bailey. Το 1858 το εσωτερικό αναδιαμορφώθηκε ώστε να δώσει σε κάθε κρατούμενο το δικό του κελί και το 1902 η Newgate έκλεισε και τη θέση της πήρε το δικαστήριο, γνωστό ως Old Bailey. Η φυλακή του Newgate είναι ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα φυλακής, το οποίο άλλαξε χρήση με το πέρασμα των ετών και το οποίο αντικατοπτρίζει τις αλλαγές στην πόλη και την κοινωνία, ενώ τα «απομεινάρια» της φυλακής, σήμερα, εξυπηρετούν τους πολίτες του Λονδίνου.

Φυλακές Κορυδαλλού: μια ματιά στην ιστορία, την τοποθεσία και τις προκλήσεις του ιδρύματος

Ένα σχετικό παράδειγμα αποτελεί η αστική φυλακή της Αθήνας, στην περιοχή του Κορυδαλλού. Πολλές αλλαγές έγιναν από τη λειτουργία της το 1967. Το συγκρότημα φυλακών περιλάμβανε χωριστά τμήμα-πτέρυγες, που προορίζονταν για άντρες, γυναίκες, μια ψυχιατρική κλινική και ένα κέντρο ανηλίκων. Το 1951 η περιοχή γνώρισε σημαντική πληθυσμιακή ανάπτυξη και το ίδιο έτος ιδρύθηκε και λειτουργούσε το τμήμα του Κέντρου κράτησης ανηλίκων, γνωστό και ως "Άσυλο", το οποίο σταμάτησε τη λειτουργία του το 1984. Λίγα χρόνια αργότερα κατεδαφίστηκε και μεταφέρθηκε σε άλλη περιοχή- τον Αυλώνα. Το 1995, τη θέση του πήραν δύο νέα σχολικά κτίρια. Πριν από μερικά χρόνια στον υπόλοιπο χώρο των 26 στρεμμάτων του «Ασύλου» χτίστηκε ένα νέο Δημαρχείο, καθώς και μια πλατεία και ένα πάρκο που δημιουργούν πόλο έλξης για δημόσιες εκδηλώσεις.

Επιπλέον, πρόσφατα κατεδαφίστηκε και η τελευταία πτέρυγα των γυναικείων φυλακών και οι τελευταίες μεταφέρθηκαν στα προάστια της Αθήνας- στην περιοχή της Θήβας. Σε αυτά τα 10 στρέμματα που απελευθερώθηκαν η δημιουργία ενός νέου πάρκου έχει ήδη εγκριθεί από τις αρχές. Σήμερα υπάρχουν μόνο οι ανδρικές φυλακές και αποτελούνται από 4 πανομοιότυπα κτίρια τριών ορόφων και ένα υπόγειο το καθένα, σχηματίζοντας στο χώρο ένα νοητό ορθογώνιο. Και τα 4 κτίρια περιστρέφονται σε γωνία 45 μοιρών σε σχέση με τον κύριο κάναβο του αστικού ιστού, που περιβάλλει τον χώρο της φυλακής. Η τοποθέτηση των σχολικών κτιρίων και το νέο Δημαρχείο ακολουθούν τον κάναβο των φυλακών.

Η σταδιακή κατεδάφιση διαφόρων τμημάτων της φυλακής, η κατασκευή του Δημαρχείου, τα δύο σχολεία καθώς και η δημιουργία του αστικού πάρκου του Δημαρχείου σηματοδοτούν την αρχή μιας νέας εποχής για την κοινότητα, η οποία φαίνεται να αποζητά την ολοκληρωτική απομάκρυνση της φυλακής από την πόλη. Πράγματι, η απομάκρυνση της φυλακής αποτέλεσε αντικείμενο πολλών διαδηλώσεων στην πόλη. Η συνεχής όχληση λόγω της αστυνομικής δράσης στην περιοχή, η έλλειψη επαρκούς ζώνης ασφαλείας για τον διαχωρισμό της φυλακής από την πόλη και τα αυξανόμενα προβλήματα κυκλοφοριακής συμφόρησης κοντά στη φυλακή αποτελούν τους κύριους λόγους για τις αντιδράσεις των πολιτών κατά της φυλακής Κορυδαλλού.

Το πρόσφατο ενδιαφέρον των πολιτών για πολιτιστικές δραστηριότητες είναι ένα επιπλέον επιχείρημα για την απομάκρυνση της φυλακής. Οι φυλακές Κορυδαλλού παραμένουν ένα πολύ αμφιλεγόμενο ζήτημα.

Ξεκινώντας από την υπόθεση ότι η φυλακή θα μετεγκατασταθεί σε διαφορετικό μέρος έξω από την πόλη, το έργο που περιγράφεται παρακάτω προτείνει την επαναχρησιμοποίηση της φυλακής Κορυδαλλού, δίνοντας έμφαση στην επανένταξη των ανήλικων αποφυλακισμένων και στην αναμόρφωση της ευρύτερης περιοχής. Πριν οριστούν οι κύριοι στόχοι, διεξήχθη έρευνα, η οποία βοήθησε στο σχεδιασμό της πρότασης.

Ανάλυση και στόχοι για την πρόταση επανάχρησης των φυλακών Κορυδαλλού
Η μνήμη της φυλακής έπρεπε να διατηρηθεί και να συνδεθεί με κάποιο θετικό αντίκτυπο στην κοινωνία. Έτσι, η αρχική μας έρευνα σχετικά με τα κέντρα αποκατάστασης μας οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η καλύτερη επανάχρηση των εγκαταστάσεων της φυλακής θα ήταν η δημιουργία ενός κέντρου επανένταξης για νέους παραβάτες που έχουν εκτελέσει τις ποινές τους. Το κέντρο αποκατάστασης αναμένεται να μετατρέψει τη μνήμη της φυλακής Κορυδαλλού σε ένα ίδρυμα που θα συνδέεται με θετικό αντίκτυπο στην κοινωνία και το οποίο θα δημιουργεί ελπίδα για το μέλλον των προτεινόμενων χρηστών. Σήμερα, ο χώρος της φυλακής περιορίζεται από τέσσερις κεντρικούς δρόμους κυκλοφορίας, οι οποίοι διακόπτουν τη συνέχεια του κύριου δικτύου στην αστική περιοχή που περιβάλλει τη φυλακή.

Η αποκατάσταση της συνέχειας του αστικού δικτύου αποτελεί σημαντικό στόχο και έχει διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στο προτεινόμενο σχέδιο. Επίσης, προκύπτουν σοβαρά προβλήματα λόγω της γειτνίασης της φυλακής με δημόσιους χώρους όπως πάρκα, πλατείες, σχολεία και κοινοτικά κέντρα. Ο χώρος περιβάλλεται από σχολεία, αθλητικές εγκαταστάσεις, κατοικίες και μικρές δημόσιες πλατείες και πάρκα. Η ανάλυση της περιοχής έδειξε την ανάγκη μιας μεγάλης έκτασης πρασίνου. Τέλος, πρέπει να διατηρηθούν επιλεγμένα κτίρια των φυλακών, ώστε να μην εξαφανιστεί η μνήμη της.

Περιγραφή πρότασης επανάχρησης: δημιουργία κέντρου επανένταξης για τους ανήλικους αποφυλακισμένους και σχεδιασμός αστικού πάρκου.

Σύμφωνα με την ανάλυση που διεξήχθη, κύριος στόχος του σχεδιασμού είναι να επικεντρωθεί στο «σωφρονισμό» των ανηλίκων. Καθώς η πλειοψηφία των νεαρών παραβατών επιστρέφει στη φυλακή μετά την απελευθέρωσή τους, προτείνουμε να επενδύσουμε στην εκπαίδευση, κυρίως ατόμων μεταξύ 18- 21 ετών. Έτσι προτείνεται ένα κέντρο επανένταξης. Εκεί οι νέοι πρώην κρατούμενοι θα αποκτήσουν νέες δεξιότητες και γνώσεις και θα ενισχύσουν το αίσθημα ευθύνης και αξιοπρέπειας. Προσφέροντάς τους εκπαίδευση και ευκαιρίες εργασίας ο τελευταίος στόχος θα επιτευχθεί. Το κέντρο επανένταξης θα δώσει έμφαση στην εκπαίδευση, προκειμένου να εισαγάγει τους νέους στη δύναμη της γνώσης, να απελευθερώσει τη δημιουργικότητά τους, να ενισχύσει την κοινωνική αλληλεπίδραση και να τους καταστήσει έτοιμους να επιστρέψουν στην κοινωνία. Προτείνουμε συνεπώς την επαναχρησιμοποίηση των τεσσάρων κτιρίων φυλακών, στη μνήμη των τεσσάρων κύριων πτερύγων της φυλακής. Έτσι, τα τέσσερα κύρια κτίρια – τα οποία κάποτε στέγαζαν τα κελιά των κρατουμένων - μετατρέπονται σε εργαστήρια και εκπαιδευτικά κτίρια για τους νέους αποφυλακισθέντες της πόλης.

Για το σκοπό αυτό, οι προτεινόμενες εγκαταστάσεις τοποθετούνται στο υπόγειο των τεσσάρων κύριων κτιρίων. Ταυτόχρονα, σε μια μορφή συμβολικής δράσης, παρόλο που κατεδαφίζονται οι τοίχοι των τεσσάρων κτιρίων από το ύψος του εδάφους και πάνω, ο όγκος τους διατηρείται. Για να επιτευχθεί αυτό, κατασκευάζεται ένα μεταλλικό πλέγμα που αναδημιουργεί τους όγκους των παλαιών κτιρίων. Οι τέσσερις διαφανείς όγκοι των κτιρίων λειτουργούν ως αστικό ορόσημο, ορατό από ολόκληρη την αστική περιοχή που περιβάλλει τον χώρο της πρώην φυλακής, ώστε να υπενθυμίζει τις μνήμες των φυλακών. Οι τέσσερις όγκοι δεν έχουν καμία πραγματική λειτουργική χρήση, είναι εξοπλισμένοι με φωτοβολταϊκά πάνελ και υφασμάτινες κατασκευές σκίασης.

Προτείνεται επίσης η δημιουργία ενός μεγάλου αστικού πάρκου 100 στρεμμάτων που εγκλείεται ανάμεσα στους, τέσσερις κύριους δρόμους που οδηγούν στην περιοχή όπου ήταν όλες οι φυλακές. Η κύρια πρόσβαση στον χώρο γίνεται μέσω των τεσσάρων λεωφόρων, η κατεύθυνση των οποίων ταιριάζει με τις κύριες κατευθύνσεις του πλέγματος της πόλης στην περιοχή που περιβάλλει το πάρκο. Τα τέσσερα δρομάκια διασχίζουν το πάρκο και συνδέουν το υπάρχον δίκτυο. Επίσης, οδηγούν στους τέσσερεις όγκους των ορόσημων, τα διασχίζουν και επιτρέπουν την θέα στον ανοιχτό χώρο του υπόγειου χώρου κάθε κτηρίου, όπου πραγματοποιούνται οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες και τα εργαστήρια για τους ανήλικους πρώην παραβάτες.

Άλλοι δύο άξονες μικρότερης σημασίας συνδέουν την τοποθεσία με άλλα δύο μέρη της πόλης, καθώς ακολουθούν επίσης τις κύριες κατευθύνσεις του πλέγματος της πόλης. Ανάμεσα στις δύο αλέες μπορούν να πραγματοποιηθούν διάφορες εμπορικές και πολιτιστικές δραστηριότητες, όπως περιοδικές αγορές, τοπικό εμπόριο, σύγχρονες εκθέσεις κλπ. Το αστικό πάρκο φιλοξενεί παιδικές χαρές, αθλητικούς χώρους, σταθμούς, χώρους συνάντησης, φύτευσης κλπ. Οι τέσσερις διαδρομές οδηγούν στα τέσσερα κτίρια που είχαν αρχικά τοποθετηθεί σε μια κατεύθυνση διαφορετική από την κατεύθυνση του κανάβου της πόλης.

Η κεντρική πλατεία, που δημιουργήθηκε ανάμεσα στους τέσσερεις όγκους-ορόσημα, στη διατομή των τεσσάρων αλέων, είναι ο τόπος όπου οι επισκέπτες, οι συμμετέχοντες στο πρόγραμμα, οι επισκέπτες και οι κάτοικοι συναντώνται για να μιλήσουν, να ανταλλάξουν ιδέες, να χαλαρώσουν και να παίξουν. Η πλατεία είναι τοποθετημένη κάτω από το υπάρχον έδαφος (υπόσκαφα), για να μην εμποδίζει την οπτική των ορόσημων.

Η ενσωμάτωση μιας φυλακής στον αστικό ιστό υπήρξε σημαντικό ζήτημα για πολλά χρόνια και δεν έχει μια μοναδική ή απλή λύση. Όταν η συνύπαρξη φυλακής και πόλης δημιουργεί προβλήματα στη συνοχή της αστικής ζωής, η κατάργηση της χρήσης της φυλακής και η αλλαγή της σε έναν διαφορετικό τύπο κτιρίου είναι συνήθως η καλύτερη πρακτική. Όταν η φυλακή του Κορυδαλλού, η κύρια αστική φυλακή στην Αθήνα, άρχισε να δημιουργεί προβλήματα, αφαιρέθηκαν διάφορα τμήματα και η μετεγκατάστασή της προτάθηκε από τις τοπικές αρχές. Η δημιουργία ενός μεγάλου αστικού πάρκου και ενός κέντρου επανένταξης ανήλικων αποφυλακισμένων έχει προταθεί σε μια προσπάθεια να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες για χώρους πρασίνου στην περιοχή, να διατηρηθεί η συνοχή του αστικού ιστού και η μνήμη της φυλακής.

---

* Η Αλεξάνδρα Καλυμνιού είναι Αρχιτέκτων Μηχανικός, Πανεπιστήμιο Πατρών