Τατουάζ: η γλώσσα του φυλακισμένου σώματος

Νίκη Μουντζούρα

Στην αρχαιότητα τα τατουάζ ή δερματοστιξία χρησιμοποιήθηκαν από τους λαούς, άλλοτε ως στοιχείο καλλωπισμού και εξωτικής ομορφιάς και άλλοτε ως τιμωρία. Λατίνοι συγγραφείς, όπως ο Βιργίλιος, αναφέρουν ότι πολλοί δούλοι και εγκληματίες τα είχαν. Στη Μεσόγειο πέρασαν αιώνες ώστε ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος απαγόρευσε τα τατουάζ πάνω τα πρόσωπα στις αρχές του 4ου π.Χ επειδή θεωρούνταν στοιχείο ιεροσυλίας. Μέχρι τότε συνήθιζαν να φέρουν τατουάζ οι κατάδικοι, οι στρατιώτες, τα μέλη συμμοριών και οι μονομάχοι. Παρόμοια παραδείγματα εμφανίζονται στο πέρασμα των αιώνων και σε άλλους λαούς όπως Αιγύπτιοι, Πολυνήσιοι, Βίκινγκς, Ιάπωνες, Κινέζοι, Κέλτες κτλ. Στην ελληνική αρχαιότητα στιγμάτιζαν για καταφρόνηση τα μέτωπα των αιχμαλώτων (Πλούταρχος, Περικλής 26).

Ένα έθιμο 7000 ετών που γεννήθηκε κατα... λάθος Η ιστορία των τατουάζ ή δερματοστιξία έχει ως αφετηρία τη νεολιθική εποχή και προσδιορίζεται γύρω στο 5000 π.Χ. Υπάρχει μεγάλη ποικιλομορφία σε σχήματα και χρώματα, καθώς και στους ανθρώπους που τα φέρουν. Τα τατουάζ δημιουργήθηκαν με την εισαγωγή έγχρωμων υλικών κάτω από την επιφάνεια δερμάτων. Πιθανολογείται ότι το πρώτο τατουάζ δημιουργήθηκε από ατύχημα και συγκεκριμένα από μια μικρή πληγή που είχε κάποιος, την οποία έτριψε με το χέρι του που ήταν βρώμικο με αιθάλη και τέφρα από τη φωτιά. Μετά την επούλωση του τραύματος παρατήρησαν ότι έμεινε μόνιμα ένα σημάδι που μετέπειτα ονομάστηκε τατουάζ. Η λέξη ’’tattoo’’ προέρχεται από την πολυνησιακή λέξη ’’ta’’ που σημαίνει ΄΄κάτι το εντυπωσιακό’’ και την ταϊτινή λέξη ‘’tatau’’ που σημαίνει ‘’για να σηματοδοτήσει κάτι’’. Επιπλέον, έχει τις έννοιες ‘’ανεξίτηλο σημάδι’’, ‘’σχέδιο στο δέρμα’’, ‘’μαρκάρισμα’’, ‘’κεντώ πάνω στο δέρμα’’. Στα ελληνικά χρησιμοποιείται ο όρος δερματοστιξία. Αναλυτικότερα, ορίζεται ως η τέχνη της δια χαράξεως ανεξίτηλης-μόνιμης δημιουργίας διαφόρων σχεδίων, όπως παραστάσεις, σύμβολα, σημεία κ.α πάνω στο ανθρώπινο δέρμα.

Στο Βυζάντιο ο στιγματισμός επιβαλλόταν σαν ποινή και γινόταν δια πυρός και σιδήρου. Ήταν η επισήμανση ότι κάποιος ήταν κακούργος. Δεν ήταν εύκολο να διακρίνει κανείς πότε ο στιγματισμός ήταν εκούσιος (χρήση ως τατουάζ) και πότε ακούσιος (χρήση ως ποινή ή διαπόμπευση). Επίσης, τα τατουάζ έχουν αποτελέσει αφορμή δημιουργίας μελέτης και θεωρίας σχετικά με το έγκλημα, όπως αυτή του Τσέζαρε Λομπρόζο, του οποίου το ενδιαφέρον ξεκίνησε το 1864, όταν μελετούσε τα τατουάζ στα χέρια στρατιωτών και τις υποτιμητικές φράσεις που ξεχώριζαν τον ’’έντιμο από τον μη έντιμο στρατιώτη’’.

Στο πέρασμα των χρόνων τα τατουάζ έγιναν γνωστά κυρίως μέσα από τις φυλακές, καθώς το μεγαλύτερο ποσοστό των ανθρώπων που έφεραν αυτά ήταν κατάδικοι. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε την βασικότερη αιτία που μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων και κοινωνιών θεωρούσε τα τατουάζ ταμπού και τα συνέδεε με την εγκληματικότητα. Τα άτομα που τα είχαν χαρακτηρίστηκαν ως παρεκκλίνοντα, το ίδιο και η συμπεριφορά αυτών, με αποτέλεσμα το ετικετάρισμα και τον στιγματισμό τους ως εγκληματίες. (βλ. Θεωρία της Ετικέτας, Lemert, Erikson, Becker). Συγκεκριμένα, όσον αφορά την πρακτική δημιουργίας και επίδειξης των τατουάζ στις φυλακές, είτε αυτά ήταν επαγγελματικά, είτε ερασιτεχνικά, οι φυλακισμένοι κατέφευγαν στις συγκεκριμένες πρακτικές, θέλοντας να αποτυπώσουν ανεξίτηλα στο σώμα τους την αυτονομία και την ταυτότητά τους. Ήθελαν να δηλώσουν ότι είναι μέλη μιας συγκεκριμένης συμμορίας, μέλη ομάδων ή υποομάδων ή ακόμη και κάποιον κώδικα. Ήθελαν να περάσουν κάποια κρυμμένα μηνύματα σχετικά με την προέλευσή τους ή τις εγκληματικές τους πράξεις. Υπέρτατο σύμβολο για τα μέλη των συμμοριών ήταν τα τατουάζ της συμμορίας τους, τα οποία παρέπεμπαν και στο σύνολο των υποχρεώσεων των ατόμων αυτών προς τη συμμορία τους.

Τα σύμβολα αυτά μπορούν να αποκαλύψουν πολλά πράγματα σχετικά με: το ποιος είσαι και τι σε αντιπροσωπεύει, ποια είναι η συμμορία σου και ποιες οι πεποιθήσεις σου (ρατσιστικές κ.ά), πού ήσουν, τι αδικήματα έχεις διαπράξει, πόσα χρόνια ήσουν στη φυλακή κ.ά. Σχέδιο όπως ο ιστός της αράχνης δηλώνει τη διάρκεια της ποινής του κρατούμενου, οι τρεις κουκκίδες τοποθετημένες με τέτοιο τρόπο που σχηματίζουν ένα τρίγωνο, αναπαριστούν το απόφθεγμα "mi vidu loca" (η τρελή ζωή μου), ένα ρολόι χωρίς δείκτες συμβολίζει τη φυλάκιση, το δάκρυ μπορεί να συμβολίζει από ένα πραγματοποιημένο φόνο, ο αριθμός 13 συμβολίζει την ατυχία, η λέξη ACAB (All Coppers Are Bastards) - όλοι οι αστυνομικοί είναι μπάσταρδοι - συνήθως συμβολίζεται είτε με κάθε ένα γράμμα σε κάθε δάχτυλο, είτε με τέσσερις τελείες στον αντίχειρα. Επίσης στο πλαίσιο του Διαφορικού συγχρωτισμού (θεωρία του Edwin Sutherland) τα άτομα υιοθετούν ή εμφανίζουν συμπεριφορές παρόμοιες με τα άτομα που συναναστρέφονται, δέχονται επιρροές και αποκτούν συνήθειες από τα μέλη συμμοριών μέσα στις φυλακές, ένα από αυτά είναι και η ομοιομορφία στα τατουάζ.

Τα αυτοσχέδια εργαλεία ενός κρατούμενου  Όσον αφορά τις πρακτικές που χρησιμοποιούνται στις φυλακές για τη δημιουργία των tattoo, ελλοχεύουν πολλοί κίνδυνοι για την υγεία των κρατουμένων, εξαιτίας της έλλειψης του απαραίτητου εξοπλισμού και της αποστείρωσής του, καθώς οι μηχανές τατουάζ είναι αυτοσχέδιες. Συνήθως οι κρατούμενοι χρησιμοποιούν μικρά μοτέρ από κασετόφωνα, ξυριστικές μηχανές, γρανάζια, μηχανικά μολύβια, μαγνήτες, συρραπτικά, συνδετήρες ή χορδές κιθάρας. Το μελάνι που χρησιμοποιείται γίνεται από μελάνι στυλό ή από λιωμένο πλαστικό, καθώς και από αιθάλη ανακατεμένη με σαμπουάν ή λιωμένο φελιζόλ. Χρησιμοποιούν επίσης φούμο, ούρα, λάδι ανακατεμένο με άλλες ουσίες και υγρά μπαταρίας. Οι συνήθεις ασθένειες και παρενέργειες είναι η μόλυνση από μεταδοτικές ασθένειες, όπως η ηπατίτιδα, το AIDS, ο υψηλός πυρετός, οι οποίες προκαλούνται από τη χρήση μολυσμένων βελόνων. Ακόμα, οι αυτοσχεδιασμοί στη δημιουργία μελανιού πιθανότατα να καταστρέψουν τους ιστούς του δέρματος, να δημιουργήσουν μόνιμες ουλές ή να περιέχουν επιβλαβείς ουσίες για τον οργανισμό.

Οι ορισμοί της παρέκκλισης σε μια κοινωνία αλλάζουν με το πέρασμα του χρόνου. Στη σημερινή εποχή τα τατουάζ θεωρούνται λιγότερο ταμπού ή ένδειξη στιγματισμού για αυτούς που τα φέρουν, καθώς όλο και περισσότερα άτομα διαφορετικών ηλικιών, κοινωνικών τάξεων, πεποιθήσεων, θρησκειών κ.α έχουν τουλάχιστον ένα. Τα τατουάζ θεωρούνται πλέον στοιχείο καλλωπισμού και είναι μια τάση της εποχής που καθιερώθηκε ως μόδα. Παρόλα αυτά, η αρχική σημασία τους δεν έχει εξαλειφθεί εντελώς, καθώς σε πολλές περιπτώσεις, όπως στον διορισμό σε σώματα ασφαλείας η ύπαρξη δερματοστηξίας θεωρείται απαγορευτική σε ορισμένες περιπτώσεις.

Συγκεκριμένα, σύμφωνα με απόφαση της 4ης Αυγούστου 2015 του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Άμυνας, η οποία εκδόθηκε σε συμμόρφωση της απόφασης του Συμβουλίου της Επικρατείας, καθορίζονται οι όροι και οι προϋποθέσεις όπου το ένστολο προσωπικό δύναται να φέρει δερματοστιξία. Σε κάθε περίπτωση τατουάζ δεν θα πρέπει να είναι εξωτερικά εμφανές με οποιονδήποτε τρόπο είτε με την χειμερινή είτε με την καλοκαιρινή στολή. Επιπλέον το τατουάζ δεν θα πρέπει να περιλαμβάνει μηνύματα που άπτονται κάθε μορφής διακρίσεων (φυλετικών, εθνικών, θρησκευτικών, λόγω φύλου, υποδηλώνουν πολιτική προτίμηση ή προσβάλλουν με οποιοδήποτε τρόπο τα ιδεώδη των Ελληνικών Δυνάμεων.

---

*Η Νίκη Μούντζουρα είναι Κοινωνιολόγος.