Προσέγγιση του φαινομένου της παιδοκτονίας

Μαρία Ανδριανάκη

«Το μάτι βλέπει μόνο αυτό που το μυαλό είναι προετοιμασμένο να καταλάβει»- Henri Bergson^[1]

Για τον μέσο νου, η σκέψη μιας μητέρας να σκοτώνει το παιδί της προκαλεί μια βαθιά αίσθηση τρόμου και οργής, καθώς αποτελεί προδοσία του τεκμηρίου της μητρικής αγάπης και του αλτρουισμού στα οποία βασίζεται ο πολιτισμός μας. Όπως είναι αναμενόμενο λοιπόν η μητρική παιδοκτονία λογίζεται εν γένει σαν ένα έγκλημα που διαπράττεται από «τρελές» γυναίκες^[2].

Σε προηγούμενους αιώνες η παιδοκτονία χρησιμοποιούνταν για να ελεγχθεί το μέγεθος της οικογένειας, για να απομακρυνθούν τα αδύναμα, αφύσικα, παραμορφωμένα και εξώγαμα παιδιά και για να περιοριστεί ο αριθμός των θηλυκών. Παρόλο που η θανάτωση ανεπιθύμητων θηλυκών παιδιών συμβαίνει ακόμα και σήμερα σε μη ανεπτυγμένες χώρες, η ανθρωποκτονία παιδιών αμφότερων των φύλων από τους γονείς τους παραμένει μία σημαντική αιτία παιδικής θνησιμότητας σε εύπορες περιοχές του κόσμου^[3].

Πλείστες υποθέσεις παιδοκτονίας έχουν δει το φως της δημοσιότητας τόσο στην Ελλάδα όσο και παγκοσμίως και όλες ανεξαιρέτως έχουν σοκάρει το κοινό αίσθημα. Δύο από τις παιδοκτονίες που συγκλόνισαν το πανελλήνιο ήταν η περίπτωση της «Νέας Σμύρνης» όπου μια 22χρονη μητέρα πέταξε το νεογέννητο μωρό της στον ακάλυπτο της πολυκατοικίας όπου έμενε καθώς και η περίπτωση στην Πετρούπολη Αττικής όπου μια 19χρονη μητέρα  έπνιξε το μωρό με τον ίδιο του τον ομφάλιο λώρο μέσα στη μπανιέρα και μετά το έδωσε στη μητέρα της για να το πετάξει σε κάδο απορριμμάτων ^{[4], [5]}.

Ωστόσο, όπως εικάζεται από διάφορες επιδημιολογικές μελέτες, τα στατιστικά στοιχεία είναι υποεκτιμημένα, εξαιτίας της απόρριψης των πτωμάτων και των εσφαλμένων ιατροδικαστικών γνωματεύσεων που αποδίδουν το θάνατο του παιδιού σε θανατηφόρο ατύχημα ή  στο σύνδρομο αιφνίδιου βρεφικού θανάτου, ενώ πρόκειται για περίπτωση ανθρωποκτονίας^[6].

Η ΠΑΙΔΟΚΤΟΝΙΑ ΩΣ ΠΟΙΝΙΚΟ ΑΔΙΚΗΜΑ

Στον Ποινικό μας Κώδικα η παιδοκτονία προβλέπεται στο άρθρο 303 το οποίο ορίζει ότι «Μητέρα που με πρόθεση σκότωσε το παιδί της κατά ή μετά τον τοκετό, αλλά ενώ εξακολουθούσε ακόμη η διατάραξη του οργανισμού της από αυτόν, τιμωρείται με κάθειρξη έως δέκα έτη».

Η παιδοκτονία δύναται να διαπραχθεί μόνο από τη μητέρα και ενόσω διαρκεί η διατάραξη του οργανισμού της, γεγονός που αποδεικνύεται από ψυχιατρική πραγματογνωμοσύνη που παρουσιάζεται στη δίκη και για το λόγο αυτό προβλέπεται επιεικέστερη ποινική μεταχείριση. Έτσι, η θανάτωση βρέφους από τον πατέρα ή έτερο συγγενικό πρόσωπο δεν συνιστά το αδίκημα της παιδοκτονίας αλλά της ανθρωποκτονίας που επισύρει ακόμα και την ποινή της ισόβιας κάθειρξης. Ομοίως μητέρα που σκοτώνει το 10χρονο παιδί της, δε δικάζεται για το αδίκημα της παιδοκτονίας.

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΚΤΟΝΙΑΣ

Ο ειδικός εγκληματολόγος ψυχολόγος Philip J. Resnick, ο οποίος ερευνά το φαινόμενο της παιδοκτονίας από τη δεκαετία του 1960, διαχώρισε τις ανθρωποκτονίες παιδιών από τους γονείς τους σε δύο κατηγορίες: α) τη νεογνοκτονία που περιγράφει τη θανάτωση του εμβρύου μέσα σε 24 ώρες από τη γέννησή του και β) τη βρεφοκτονία που περιγράφει τη θανάτωση ενός παιδιού μέσα στο πρώτο χρόνο της ζωής του.

Περαιτέρω, ο Resnick βασιζόμενος σε πέντε κύρια κίνητρα διήρεσε τη νεογνοκτονία και τη βρεφοκτονία σε: α) αλτρουϊστική (όταν οι γονείς πιστεύουν ότι το παιδί αντιμετωπίζει μια αβάσταχτη, αναπόδραστη, επικείμενη μοίρα ή ότι δε μπορεί να επιβιώσει χωρίς αυτούς μετά την αυτοχειρία τους), β) οξεία ψυχωσική (επιλόχεια ψύχωση η οποία χαρακτηρίζεται από ψυχωσικά χαρακτηριστικά, όπως παραληρητικές ιδέες που αφορούν το νεογέννητο -λόγου χάρη ότι είναι δαιμονισμένο ή ότι έχει ειδικές δυνάμεις- και ψευδαισθήσεις [ICD-10]), γ) ακούσια (όταν ο θάνατος προέρχεται από αλλεπάλληλη παιδική κακοποίηση, παραμέληση ή σύνδρομο Μινχάουζεν δια αντιπροσώπου), δ) σε περιπτώσεις ανεπιθύμητου παιδιού όταν υπάρχει παράνομη ή εξωσυζυγική κύηση και ε) λόγω συζυγικής εκδίκησης (συχνά αναφέρεται ως το «σύμπλεγμα της Μήδειας» που αντιστοιχεί στον αρχαίο μύθο στον οποίο η Μήδεια σκοτώνει τους δυο γιους της για να εκδικηθεί τον άπιστο σύζυγό της) ^[7] .

Συνεπείς προς την ανωτέρω τυπολογία ήταν και οι α) d’ Orban (1977) ο οποίος αναφέρθηκε στο «σύνδρομο του κλονισμένου μωρού» (“shaken baby”) στο οποίο επέρχεται ο θάνατος του μωρού συνεπεία μίας βίαιης τιμωρίας και β) Pitt and Bale (1995) οι οποίοι αναφέρθηκαν σε αυτό τον τύπο ως «τυχαία παιδοκτονία» υπό την έννοια ότι το πρωταρχικό κίνητρο είναι η πειθαρχία ή ο έλεγχος, παρά η ανθρωποκτονία^[8].

ΠΡΟΦΙΛ ΘΥΤΩΝ ΚΑΙ ΘΥΜΑΤΩΝ

Σχεδόν όλες οι νεογνοκτονίες διαπράττονται από μητέρες, οι οποίες είναι συνήθως νεαρής ηλικίας (τέλος εφηβείας με αρχές της δεκαετίας των 20), ανύπαντρες με ανεπιθύμητες κυήσεις, χαμηλού κοινωνικό-οικονομικού υπόβαθρου, οι οποίες δε λαμβάνουν προγεννητική φροντίδα, αρνούνται ή αποκρύπτουν την κύηση φοβούμενες τις συνέπειες της και οι οποίες σπάνια υποφέρουν από κάποια ψυχική διαταραχή τη στιγμή της διαπράξεως του εγκλήματος. Επιπλέον, η επακόλουθη αυτοχειρία είναι αρκετά σπάνια σε αυτές τις περιπτώσεις^[9]. Το προφίλ αυτό επιβεβαιώνεται από αμφότερες τις προαναφερόμενες περιπτώσεις παιδοκτονιών που είδαν το φως της δημοσιότητας, καθώς οι μητέρες- θύτες ήταν νεαρής ηλικίας, απέκρυπταν την εγκυμοσύνη τους καθώς ένιωθαν ενοχή και ντροπή για το παιδί εκτός γάμου.

Σε ανθρωποκτονίες παιδιών μεγαλύτερης ηλικίας, οι μητέρες έχουν διαγνωσθεί με κάποια ψυχική διαταραχή όπως προκύπτει από έρευνες που πραγματοποιήθηκαν τόσο σε δείγματα φυλακών όσο και σε δείγματα γυναικών με προβλήματα ψυχικής υγείας [Resnick (1972), Bourget and Gagne (2002), d’ Orban (1979) και Haapsalo and Petaja (1999)]^[10].

Όπως δείχνουν ευρωπαϊκές έρευνες, οι γυναίκες θύτες υπερτερούν σε σχέση με τους άντρες. Οι γυναίκες σκοτώνουν συνήθως μικρότερης ηλικίας παιδιά σε σχέση με τους άντρες, τόσο αγόρια όσο και κορίτσια. Τα παιδιά ηλικίας κάτω του ενός έτους διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να θυματοποιηθούν. Παράλληλα, τα θύματα είναι κυρίως αρσενικού φύλου, γεγονός που μπορεί να σχετίζεται με την αυξημένη φυσική τους ευαισθησία καθώς και με το ρόλο που τους αποδίδεται από τους γονείς ως όντα πιο επιθετικά που απαιτούν σκληρότερη πειθαρχία^[11].

Στις ανθρωποκτονίες παιδιών που διαπράττονται από πατεράδες η παρανόηση της συμπεριφοράς του παιδιού φαίνεται να είναι το πρωταρχικό κίνητρο. Η παιδική συμπεριφορά γίνεται αντιληπτή ως απειλητική, απορριπτική ή προκλητική^[12].

Ακολούθως, οι μέθοδοι που χρησιμοποιούν οι άντρες είναι πιο βίαιες και περιλαμβάνουν ξυλοδαρμό, πυροβολισμό, μαχαίρωμα και πρόκληση ασφυξίας, ενώ οι μητέρες είναι πιθανό να χρησιμοποιήσουν λιγότερο βίαιες μεθόδους όπως πνιγμό και δηλητηρίαση^[13]. Όπως αναφέρεται σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε από τον Marks (1996) οι μητέρες που σκότωσαν τα νεογνά τους χρησιμοποίησαν μη τραυματική βία, όπως ασφυξία και πνιγμό, ενώ οι μητέρες που σκότωσαν μεγαλύτερα παιδιά χρησιμοποίησαν πιο βίαιες μεθόδους όπως τράνταγμα, ρίψη στο έδαφος, ξυλοδαρμό, στραγγαλισμό, μαχαιριές και πυροβολισμό [Eronen (1995), Lewis, Baranoski & Buchanan (1998), Lewis at al. (1991), Pitt & Bale (1995)]^[14].

Τα κίνητρα σε περιπτώσεις ανθρωποκτονιών είναι συνήθως η φθονερή υποψία απιστίας ή άλλα διαπροσωπικά προβλήματα στις σχέσεις των γονέων, ανεπαρκείς οικονομικές συνθήκες, άγχος, έλλειψη συναισθηματικής ή κοινωνικής υποστήριξης και ψυχικές διαταραχές. Στις περιπτώσεις της πατρικής ανθρωποκτονίας, πολλοί ερευνητές εντοπίζουν το κίνητρο στην προσπάθεια τους να επιτεθούν συναισθηματικά στις μητέρες, οι οποίες είναι οι πραγματικοί στόχοι της πράξης.

Χαρακτηριστική περίπτωση ανθρωποκτονίας παιδιού από πατέρα είναι αυτή της μικρής Άννυ. Η υπόθεση είχε συγκλονίσει το πανελλήνιο τον Απρίλιο του 2015 για την βιαιότητα και την ωμότητα της πράξης του βιολογικού πατέρα του άτυχου κοριτσιού, ο οποίος τεμάχισε το κορμάκι του και στη συνέχεια το πέταξε για να εξαφανίσει το πτώμα. Πρόσφατα, εκδόθηκε η απόφαση του Μικτού Ορκωτού Εφετείου Αθηνών η οποία επέβαλε στον πατέρα την ποινή της ισόβιας κάθειρξης και των δύο ετών φυλάκισης, ενώ αθώωσε τη μητέρα^[15].

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΘΥΤΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΣΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ

Παρόλο που τόσο οι μητέρες όσο και οι πατεράδες είναι εξίσου πιθανό να σκοτώσουν τα παιδιά τους, οι μητρικές ανθρωποκτονίες τείνουν να τραβούν περισσότερο την προσοχή των μέσων ενημέρωσης και να προκαλούν μεγαλύτερη κοινωνική κατακραυγή. Οι μητέρες- θύτες απεικονίζονται συνήθως από τα μέσα ως σατανικές ή τρελές. Και οι δυο περιγραφές ανταποκρίνονται στις πολιτιστικές αντιλήψεις περί της γυναικείας φύσης, ήτοι επειδή η βία και η θηλυκότητα θεωρούνται εν γένει ασύμβατες, οι μητέρες που ασκούν βία θεωρείται είτε ότι αντιτίθενται στην έννοια της τυπικής γυναίκας ( θεωρούνται σατανικές), είτε ότι έχουν χάσει τα μυαλά τους. Είναι πολύ δύσκολο για κάποιον να αντιληφθεί ότι μια μητέρα, έχουσα σώας τας φρένας, είναι ικανή για μια τέτοια πράξη.

Οι τάσεις αναφορικά με τα μοτίβα καταδικών και ποινών σε περιπτώσεις παιδικών ανθρωποκτονιών καταδεικνύουν ότι υπάρχει ένα φαινόμενο προκατάληψης με βάση το φύλο. Οι μητέρες που διαπράττουν νεογνοκτονίες είναι λιγότερο πιθανό να τοποθετηθούν σε ψυχιατρείο σε σχέση με αυτές που διαπράττουν βρεφοκτονίες, πιθανόν εξαιτίας της χαμηλής εμφάνισης ψυχώσεων στην πρώτη κατηγορία. Συχνά οι δικαστές είναι απρόθυμοι να καταδικάσουν μια γυναίκα για νεογνοκτονία. Αυτό ίσως οφείλεται στην αποτυχία του θύτη να υπαχθεί στο κοινωνικό στερεότυπο του «δολοφόνου». Μια άλλη πιθανή εξήγηση είναι ότι για το χαμηλό δείκτη καταδικών ευθύνεται το γεγονός ότι η κοινωνία πιστεύει ότι μια γυναίκα που σκότωσε το παιδί της έχει βιώσει ήδη αρκετή ενοχή και αυτοτιμωρία^[16].

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΡΟΛΗΨΗ

Σεξουαλική διαπαιδαγώγηση στα σχολεία, εύκολη πρόσβαση στην αντισύλληψη και ένα ασφαλές περιβάλλον στο οποίο τα νεαρά κορίτσια θα μπορούν να συζητούν για σεξουαλικά ζητήματα, αποτελούν προτάσεις ικανές να μειώσουν τις ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες και κατ’ επέκταση τη διάπραξη νεογνοκτονιών^[17]. Παράλληλα, γονείς, δάσκαλοι και κληρικοί θα πρέπει να ενημερωθούν για τα σημάδια καλυμμένης εγκυμοσύνης (παράπονα για ναυτία, αύξηση βάρους και συμπτώματα κοιλιακού άλγους), καθώς είναι σύνηθες τα νεαρά κορίτσια να αρνούνται ή να αποκρύπτουν μια ανεπιθύμητη κύηση.

Ακολούθως, σημαντική είναι η έγκαιρη διάγνωση και διαπίστωση ψυχικών ασθενειών τόσο προγεννητικά, όσο και μεταγεννητικά. Σύμφωνα με έρευνες. 4% των μητέρων που δεν έχουν λάβει αγωγή για επιλόχεια ψύχωση, θα διαπράξουν παιδοκτονία^[18]. Εδώ πρέπει να γίνει διαχωρισμός ανάμεσα στην επιλόχεια κατάθλιψη, την επιλόχεια αθυμία ή μελαγχολία και την επιλόχεια ψύχωση. Η πρώτη συνιστά ένα μείζον καταθλιπτικό επεισόδιο το οποίο επισυμβαίνει σε διάστημα τεσσάρων εβδομάδων έως έξι μηνών από τον τοκετό σύμφωνα με τη βιβλιογραφία^[19]. Η δεύτερη αφορά παροδική μεταβολή της διάθεσης, η οποία χαρακτηρίζεται από κλάμα, αίσθημα δυσφορίας και συναισθηματική διαταραχή, ξεκινά την 3^η-4^η ημέρα από τον τοκετό και διαρκεί 2-4 ημέρες^{[20] ,[21]}_.

Τέλος, μαθήματα ανατροφής, συναισθηματική υποστήριξη γονέων και τηλέφωνα ανάγκης στα οποία να μπορούν να απευθύνονται οι μητέρες όταν νιώθουν συναισθηματικά φορτισμένες, είναι τρόποι αποφυγής θανάσιμης κακοποίησης και παιδικής ανθρωποκτονίας.

*Η Μαρία Ανδριανάκη είναι Δικηγόρος με μεταπτυχιακό στο Forensics, Criminology and Law