ΤΕΥΧΟΣ #9 ΜΑΙΟΣ 2019

Ποιος διαθέτει τη ζωή μου; (Ι, me and myself?)

Ομ. Καθηγητής Γιάννης Πανούσης

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Το αν η ζωή ενός ανθρώπου ανήκει στον ίδιο, στους γεννήτορές του, στο Κράτος, στην επιστήμη ή εντέλει στο Θεό, έχει λυθεί στις σύγχρονες κοινωνίες και τα Συντάγματα προστατεύουν την αξία,  την αξιοπρέπεια, τον αυτοπροσδιορισμό και την αυτοδιάθεση του καθενός (βλ. πχ. άρθρα 2 & 15§1 ελληνικού Συντάγματος) (Μάνεσης 1980, Τσάτσος 1988). Συνεπώς η εξουσία ζωής και θανάτου (jusvitaenecisque) του ρωμαϊκού δικαίου ή η ποινική μεταχείριση της αυτοκτονίας έχουν περάσει πλέον στο χρονοντούλαπο της Ιστορίας. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν θεωρητικές αντιρρήσεις. Ενώ για τους περισσότερους συγγραφείς «η ζωή συνιστά δικαίωμα κι όχι υποχρέωση για το φορέα της» (Βουγιούκας 1991, Κατρούγκαλος 1993), γι’ άλλους το δικαίωμα είναι εκχωρημένη εξουσία από την έννομη τάξη και την κοινωνία των συνανθρώπων με σκοπό την προστασία της ζωής του ίδιου(στο όνομα και του δημοσίου συμφέροντος) κι όχι για την (αυτο) καταστροφή της (Μανωλεδάκης 2004).

Επειδή το δίλημμα «υπέρ της ζωής ή της προσωπικής ελευθερίας;» το απαντάει κάθε πολιτισμός με τα δικά του δεδομένα (Minois2006) πιστεύω ότι τα ερωτήματα που τίθενται σήμερα, δηλαδή στον 21οαιώνα,  είναι τουλάχιστον τέσσερα:

  1. Από ποιά στιγμή αρχίζει να ισχύει το δικαίωμα στο θάνατο;Από μηδενική ηλικία;
  2. Ισχύει το ίδιο για τους ακαταλόγιστους, τους χρήστες ναρκωτικών κλπ;
  3. Σε περίπτωση απόπειρας κάποιου ενώπιον τρίτων προσώπων, έχουν αυτοί την υποχρέωση παρέμβασης (άρθρο 307 ΠΚ) (Πανούσης 1980) ή μπορούν να μείνουν απαθείς και φυσικά ατιμώρητοι;
  4. Εφόσον ‘’εγώ μόνον μπορώ να δώσω τέλος στη ζωή μου’’, μήπως διαθέτω και τη διακριτική ευχέρεια να εκχωρήσω το δικαίωμα αυτό ή σε τρίτους (αυτοκτονία μέσω τρίτου, ευθανασία) (Πανούσης 2004:167)(1)ή στο Κράτος (ποινή θανάτου) (Καλαματιανού-Πανούση 2001)

Είναι προφανές ότι σε αυτό το άρθρο-σχόλιο δεν πρόκειται να εξετάσουμε, πολλώ μάλλον να «λύσουμε», όλα τα ανακύπτοντα προβλήματα. Ευελπιστούμε πάντως να θίξουμε ορισμένες πτυχές τους.

ΣΥΓΚΥΡΙΑΚΑ

Στη χώρα μας δυστυχώς ακόμα και το τραγικό φαινόμενο της αυτοκτονίας εντάχθηκε στο πλαίσιο των πολιτικών αψιμαχιών για την κρίση(2), για το φιλελευθερισμό (3), την ανεργία(4), τη φτώχεια(5)κλπ.

Παρά τις διαφορετικές ερμηνείες ανά Κράτος, ανά περίοδο(6) και ανά αυτόχειρα, η θεωρία «των οικονομικών αυτοκτονιών»(7) συνδέθηκε με τις (λεγόμενες) «πολιτικές αυτοκτονίες της εξαθλίωσης»(8). Στη λίστα των εντυπώσεων προστέθηκαν οι αυτόχειρες αστυνομικοί(9), στρατιωτικοί(10), κρατούμενοι(11), ψυχικά ασθενείς(12), έφηβοι(13),  διατυπώθηκαν υποθέσεις για σχέση «κρίσης-αυτοκτονίας-βίας»(14)αλλά απεκρύβη το γεγονός ότι και οι επιτυχημένοι (babyboomers) αυτοκτονούσαν κατά την ίδια περίοδο(15).

Τόσο σχετικά με τους διάσημους αυτόχειρες (Ιστορία 1997), τους ιδανικούς αυτόχειρες (Φιλίππου 1984) και τους αυτόχειρες της Λογοτεχνίας (Διαβάζω 1992-Minois2006), όσο και σχετικά με τα απονενοημένα θύματα της Παγκοσμιοποίησης ή τα προβαλλόμενα θύματα των ΜΜΕ (της δραματοποιημένης υπερβολής(16)ή της απευθείας μετάδοσης(17)) πολλά μπορεί να ειπωθούν για ένθεν/κακείθεν μύθους.

Σε κάθε περίπτωση οι αριθμοί κρύβουν ένα προσωπικό(18) ή κοινωνικό πρόβλημα (19)και έτσι μερικοί χρεώνουν εκ του πονηρού,  στην Πολιτεία  (ή «στο σύστημα») το φαινόμενο(20), που είναι τραγικό αλλά και πολυπαραγοντικό(21),  και στο οποίο γνωρίζουν ότι συμμετέχουν όλες οι κοινωνικές ομάδες (άνεργοι, δημόσιοι υπάλληλοι, ελεύθεροι επαγγελματίες, φοιτητές κλπ), ενώ η αδιευκρίνηστη επαγγελματική κατάσταση φτάνει το 40%(22). Πρόκειται κατά βάση για ανδρικό φαινόμενο, ατόμων με υψηλό status(Θεολόγος κ. ά 2004:40-41), γι’ αυτό επιχειρείται ν’αντιμετωπισθεί με «ψυχολογική (αναδρομική) αυτοψία» και με βάση τα ατομικά προειδοποιητικά μηνύματα (Ζαχαράκης κ. ά 2004:46) κι όχι με γενικούς αναφορισμούς. Αλίμονον αν, για να δικαιώσουμε την ιδεοληψία ορισμένων,  θεωρούσαμε το ενάμιση εκατομμύριο των ανέργων ως ‘|υποψήφιους αυτόχειρες».

Μ’αυτά και μ’αυτά όμως χάνουμε τη μεγάλη εικόνα υπεραπασχολούμενοι με τις μικρές φωτογραφίες των στιγμών.

ΑΝ-ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΜΕΝΗ ΑΝΤΙ-ΔΡΑΣΗ;

Επειδή η αυτοκτονία παραμένει μία πολύπλοκη ανθρώπινη συμπεριφορά , με γενετικές, βιολογικές, ψυχολογικές, κοινωνικο-περιβαλλοντικές παραμέτρους κι επειδή η πράξη έχει για τον κάθε αυτόχειρα ‘ειδικό νόημα’ που δυσχεραίνει την πρόληψη(Μασούρη κ. ά 2005:51), δεν θ’ασχοληθούμε με τα αίτια της, τα οποία άλλωστε έχουν αναλυθεί από εκατοντάδες επιστήμονες όλων των ειδικοτήτων (Durkheim1969, Πανούσης 2007:216), αλλά θα επιχειρήσουμε να φωτίσουμε ορισμένες πλευρές(με βάση τα αρχικά μας ερωτήματα).

1. Εάν η αυτοκτονία είναι «πράξη ελευθερίας»(23) αναρωτιέμαι από ποιά στιγμή ένας άνθρωπος μπορεί να αισθάνεται(και να είναι) ελεύθερος για να κάνει χρήση της ελευθερίας του. Ένα παιδί πχ. 7 χρονών που για οποιοδήποτε λόγο αποφάσισε να δώσει τέλος στη ζωή του και το ανακοινώνει στους γονείς του, αυτοί μπορεί να το αφήσουν ν’ασκήσει το δικαίωμά του «αφού δική του είναι η ζωή»; Το ίδιο ισχύει και με τους ακαταλόγιστους ή τους χρήστες ουσιών , οι οποίοι βρίσκονται υπό την επήρεια αυτών (έχοντες «σώας τας φρένας»;) (Μανωλεδάκης 2004).

Αν και στις τρείς παραπάνω περιπτώσεις το δικαίωμα στον αυτο-θάνατο κατισχύει της γονεϊκής/οικογενειακής προστασίας (βλ. και άρθρα 360 ΠΚ για ανήλικους, 439 ΠΚ για παράφρονες κλπ)ή της κοινωνικής υποστήριξης (288ΠΚ), τότε φοβάμαι ότι η άσκηση ‘ολοκληρωτικών δικαιωμάτων’ στην ουσία καταλύει όλες τις ηθικές και συναισθηματικές αξίες και τους κοινούς πυλώνες συμβίωσης.

Δικαιώματα του κάθε ανθρώπου κατά των δικαιωμάτων όλων τωνανθρώπων; Ίσως.

Αν πάλι στις τρείς παραπάνω περιπτώσεις οι τρίτοι(συγγενείς, φίλοι, γιατροί)οφείλουν να παρέμβουν, σώζοντας ή όχι δεν έχει τόση σημασία όσο να μην κοιτάνε τον άλλον να ΄σκοτώνεται’ και να μην κάνουν τίποτα, τότε οι ενλόγω έχουν παραβιάσει το άρθρο 307 ΠΚ «Παράλειψη λυτρώσεως από κινδύνου ζωής», το οποίο πολλοί χαρακτηρίζουν «διάταξη αγάπης». Βέβαια από την «παροχή βοήθειας» σε κάποιον για ν’ αυτοκτονήσει (Συμεωνίδου-Καστανίδου 2001) μέχρι «τη μη-παροχή βοήθειας» σε κάποιον που αυτοκτονεί έχει χυθεί πολύ μελάνι ποινικής θεωρίας (Παπαχαραλάμπους 1997) που υπερβαίνει τους δικούς μας προβληματισμούς.

Υποχρεώσεις κατά δικαιωμάτων; Γιατί όχι;

2. Το θέμα της εκχώρησης του δικαιώματος στο θάνατο σε τρίτους (κατά συνθετική αναλογική εφαρμογή των άρθρων 300 και 301 ΠΚ) πρέπει να μελετηθεί ως προς τις ασφαλιστικές δικλείδες, δηλαδή ρήτρες για να μην υπάρχει περίπτωση πλάνης, απάτης, βίας, υπέρβασης ή κατάχρησης, κι όχι τόσο στην ουσία του. Το ίδιο ισχύει και για την ευθανασία.

3. Σχετικά με την ποινή του θανάτου (Χρυσανθάκης 2007), την οποία όλες οι πολιτισμένες χώρες ορθά έχουν καταργήσει ως νομική βαρβαρότητα, πιστεύω ότι το δικαίωμα του αυτο-τιμωρείν δεν επιτρέπεται, ούτε μέσω της συναίνεσης δια του κοινωνικού συμβολαίου, να εκχωρείται στο Κράτος. Ακόμα δηλαδή κι αν συνέβαινε κάτι τέτοιο και οι πολίτες (εκόντες/άκοντες) συνυπέγραφαν ‘διακήρυξη αποδοχής της κεφαλικής κρίσης της Δικαιοσύνης’, η Πολιτεία θα όφειλε να την απορρίψει διότι δεν είναι συμβατή με τις αρχές της φιλελεύθερης Δημοκρατίας (Μαυριάς 2002). Το όριο άμυνας τελειώνει στην εξουδετέρωση/αχρήστευση του επικίνδυνου εχθρού-εγκληματία κι όχι στη φυσική του εξόντωση. Αυτοκτονία και ποινή του θανάτου αν και φαίνεται ν’αποτελούν δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, τελικά όχι μονον δεν είναι έτσι αλλά κινούνται σ’εντελώς αντίθετη πολιτικοφιλοσοφική κατεύθυνση.

4. Ως προς το θέμα του ηρωικού ή ευγενούς αυτόχειρα που δεν «κάνει συμβιβασμό με τους θεούς» (Κατσούρης 1975:206-Alvarez1972-Minois2006), η σχέση αυτή εκφεύγει προφανώς από την επιστημονική μας προσέγγιση.

ΕΠΙΜΥΘΙΟ

Είμαι πεπεισμένος ότι πρέπει να εξαιρέσουμε τα ζητήματα αυτά από τα πολιτικά παιχνίδια και να επανεξετάσουμε, χωρίς φόβο και πάθος , ως πολιτισμένη αλλάόχι αδιάφορη κοινωνία, όλες τις παραμέτρους της ελεύθερης διάθεσης του σώματος και της ψυχής εκάστου ανθρώπου/πολίτη και να παρέμβουμε με κοινωνική ευαισθησία και αλληλεγγύη(είτε υπέχουμε θέση οιονεί-εγγυητή, είτε όχι) σε υπαρξιακά θέματα επιλογών του πλαϊνού μας συνανθρώπου, αποφεύγοντας τις όποιες κατασταλτικές ή περιοριστικές νομοθετικές ρυθμίσεις.

(1) Ιός της Κυριακής, Αυτόχειρες σε ξένα χέρια, Ελευθεροτυπία12/3/1995

(2)Δ. Χρυσικόπουλος, Οι αυτοκτονίες της κρίσης, FreeSunday8/4/2012-Βασ. Βενιζέλος, Ο υψηλότερος αριθμός αυτοκτονιών τα τελευταία 50 χρόνια, Αυγή 21/5/2013, Σοφ. Νέτα, 40% πάνω οι αυτοκτονίες!, Ελευθεροτυπία9/12/2011, Κ. Καρτάλης, Κάθε 18 ώρες και μία αυτοκτονία, Ελευθεροτυπία 12/10/2013, Γ. Μπασκάκης, Στοιχεία σοκ για τις αυτοκτονίες, ΕφΣυν11/9/2013, Δελτίο‘Κλίμακας’ 8/9/2012

(3)Τ. Τσακίρογλου, ’’Παράπλευρες απώλειες’’εν καιρώ ειρήνης, ΕφΣυν8/4/2013

(4)Ντ. Καράτζιου, ’’Ανεργία-Αυτοκτονίες, πορεία ανάλογη’’, Ε7/7/2012, Θ. Κανέλλος, Από την ανεργία στην αυτοχειρία, Ελευθεροτυπία9/7/2011, Δ. Τερζής, Θύματα της ανεργίας οι αυτόχειρες, ΕφΣυν 10/9/2015, Ηλ. Μαγκλίνης, 1% αύξηση της ανεργίας, 0, 8% αύξηση αυτοκτονιών, Καθημερινή Κυριακής20/2/2011

(5)Μ. Νοδάρου, Αυξήθηκαν 30% οι αυτοκτονίες στη Δυτ. Ελλάδα, Ελευθεροτυπία24/8/2013

(6)Δ. Φαναριώτης, ΠΟΥ:Μία αυτοκτονία κάθε 40 δευτερόλεπτα, ΕφΣυν 5/9/2014, Γιούλα Ζαχιώτη, Κάθε χρόνο αυτοκτονούν 800. 000 άνθρωποι στον κόσμο, Ελευθεροτυπία5/9/2014

(7)Νέα23-24/6/2012

(8)Ι. Σωτήρχου (συνέντευξη με Ισαμπέλα Κορμπιέλ)’’Όσο βαθαίνει η κρίση , τόσο αυξάνονται οι πολιτικές αυτοκτονίες’’, ΕφΣυν21/8/2015

(9)Μ. Τσαλδάρης, Έπεσε εν ώρα. . κρίσης,ΕφΣυν17/7/2011, Μ. Ψαρά, Λευτ. Μπιντέλας, Η μαύρη λίστα των αυτοκτονιών στην ΕΛ. ΑΣ, Έθνος16/6/2015

(10)Π. Καρβουνόπουλος, Αμερικανική βοήθεια για τις αυτοκτονίες, RealNews15/8/2015

(11)Θ. Πάγκαλος, Τετέλεσται, Βήμα Κυριακής24/3/2013

(12)Άντα Ψαρρά, Εξιτήριο θανάτου,ΕφΣυν22/9/2014

(13)Σάντρα Βούλγαρη (συνέντευξη με Τζέι Άσερ)’’Ποτέ δεν ξέρεις τί μπορεί ν’αντιμετωπίσει ένας έφηβος’’, Καθημερινή Κυριακής4/8/2013

(14)Δ. Αθανασόπουλος, Δ. Κουνιάς, Η κρίση φέρνει αυτοκτονίες και βία στο σπίτι, Επίκαιρα22-28/7/2010

(15)Βίκη Τσιώρου, Και οι babyboomersαυτοκτονούν, Ελευθεροτυπία 7/5/2013

(16)Ι. Σουφλέρη, Γιατί τόσες αυτοκτονίες;, Βήμα Κυριακής8/7/2012-βλ.  και έρευνα  Pirkisa, Burgessb, Francisa, Bloode, Jolleyd(www. elsevier. com/locate/socscimed)για τα ΜΜΕ  στην Αυστραλία

(17)Κατ. Τζαβάρα, Αυτόχειρες σε ζωντανή σύνδεση, Ελευθεροτυπία24/11/2008

(18)Αλ. Κορωναίου, Αυτοκτονίες:άνθρωποι και αριθμοί, ΕφΣυν19/3/2013

(19)Γ. Μπασκάκης, Οι αυτοκτονίες πλήττουν ολόκληρη την κοινωνία, ΕφΣυν13/9/2013

(20)Γ. Σταματόπουλος, Αυτοκτονίες, ΕφΣυν11/9/2013

(21)Γ. Μπασκάκης, Δύσκολη η πρόληψη της αυτοχειρίας, ΕφΣυν11/9/2014

(22)Δελτίο‘’Κλίμακας’’ 17/5/2013

(23)Γ. Σταματόπουλος, Η αυτοκτονία ως ελευθερία, Ελευθεροτυπία:Αφιέρωμα’’Θάνατος, ο μόνος αθάνατος’’, 28/4/2000, 17

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Alvarez, A. , 1972. LeDieuSauvage. Paris :Mercure de France

Βουγιούκας, Κ. , 1991. Ευθανασία και ανθρωποκτονία εν συναινέσει. Ανάτυπο από τοΑφιέρωμα εις τον Κ. Βαβούσκον, τ. Δ’, Θεσσαλονίκη:Σάκκουλας, 49-69

Διαβάζω. 1992. Αφιέρωμα στους Αυτόχειρες της Λογοτεχνίας. τ. 284, 25-50

Durkheim, E. 1969. Le suicide. Paris: Puf

Ζαχαράκης, Κ. , Μαδιανός, Μ. , Παπαδημητρίου, Γ. , Στεφανής, Κ. , Προσχεδιασμός, προειδοποίηση και σημείωμα αυτοκτονίας σε 83 περιπτώσεις αυτοκτονίας. Τετράδια Ψυχιατρικής, 85, 45-55

Θεμελή, Ό. 1999. Αυτοκτονίες στις φυλακές. ΠοινΧρ. τ. 6, 622-624

Θεολόγος, Γ. , Παπαμιχαήλ, Ε. , Αυτοκτονία. Νεότερα δεδομένα. Τετράδια Ψυχιατρικής, 85, 38-44

Ιστορία. 1997. Αφιέρωμα στους Διάσημους Αυτόχειρες. τ. 344, 68-105

Καλαματιανού-Πανούση, Β. , 2001. Η θανατική ποινή:το παρελθόν, το παρόν και τομέλλον. Διπλωματική εργασία. Πανεπιστήμιο Αθηνών. Νομική Σχολή

Κατρούγκαλος, Γ. 1993. Το δικαίωμα στη ζωή και στο θάνατο. Αθήνα:Α. Σάκκουλας

Κατσούρης, Α. 1975. Το μοτίβο της αυτοκτονίας στο Αρχαίο Δράμα. Ανάτυπο από Δωδώνη, τ. Δ’, Ιωάννινα, 205-234

Μάνεσης, Α. 1980. Συνταγματικό δίκαιο-Ι. Θεσσαλονίκη:Σάκκουλας

Μανωλεδάκης, Ι. 2004. Υπάρχει δικαίωμα στο θάνατο;. Ανάτυπο ΑκαδημίαςΑθηνών, τ. 79, τευχ. 3, 53-76

Μασούρη, Γ. , Χριστόπουλος, Ι. , Φωτόπουλος, Β. 2005. Αυτοκτονία και στρατηγικές πρόληψης. Τετράδια Ψυχιατρικής92, 49-55

Μαυριάς, Κ. 2002. Συνταγματικό δίκαιο. Αθήνα:Α. Σάκκουλας

Minois, G. 2006. Ιστορία της αυτοκτονίας. Αθήνα:Πολύτροπον

Πανούσης, Γ. 1980. Η υποχρέωση παροχής βοήθειας στουςκινδυνεύοντες, Αθήνα:Διογένης

Πανούσης, Γ. 2004. Ευθανασία. Του ίδιου, Περί εγκληματ (ι)ων λόγος καιαντίλογος, Αθήνα:Α. Σάκκουλας, 165-173

Πανούσης, Γ. 2007. Αυτοκτονίες. Του ίδιου Εγκληματογενείς και εγκληματογόνοικίνδυνοι. Αθήνα:Νομική Βιβλιοθήκη, 215-218

Παπαχαραλάμπους, Χ. 1997. Η συμμετοχή σε αυτοκτονία. Αθήνα:Π. Ν. Σάκκουλας

Συμεωνίδου-Καστανίδου, Ε. 2001. Εγκλήματα κατά τηςζωής. Θεσσαλονίκη:Σάκκουλας

Τσάτσος, Δ. 1988. Συνταγματικό δίκαιο-θεμελιώδηδικαιώματα. Αθήνα:Α. Σάκκουλας

Φιλίππου, Φ. 1984. Ιδανικοί αυτόχειρες. Αθήνα:Νεφέλη

Χρυσανθάκης, Χ. 2007. Μεταξύ ζωής και θανάτου-το δικαίωμα στη ζωή υπό το φως της Νομολογίας του Ευρωπα’ι’κού δικαστηρίου των δικαιωμάτων τουΑνθρώπου. Αθήνα:Α. Σάκκουλας