Κρατούμενοι φοιτητές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης: νόμος και πραγματικότητα

Ελένη Κωνσταντινοπούλου

Ένα πολύ σημαντικό ποσοστό κρατουμένων στις φυλακές αποφασίζει κάθε χρόνο να συμμετάσχει στις πανελλαδικές εξετάσεις και, μάλιστα, με μεγάλη επιτυχία. Το έτος 2017 εισήχθησαν σε ΑΕΙ και ΤΕΙ της χώρας 8 κρατούμενοι από τους 30 συνολικά που, παρά τις αντίξοες συνθήκες, αποφάσισαν να προσπαθήσουν. Αξιέπαινη είναι και η πρωτοβουλία χορήγησης υποτροφιών σε κρατούμενους για τη φοίτησή τους σε ΑΕΙ, όπως αυτή του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, σε συνεργασία με το Υπουργείο Δικαιοσύνης[1]. Ωστόσο, φαίνεται ότι οι επιτυχόντες θα χρειαστεί να καταβάλουν ακόμη μεγαλύτερη προσπάθεια για να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους.

Το ελληνικό σύνταγμα και ο νόμος κατοχυρώνουν το δικαίωμα της εκπαίδευσης κάθε ανθρώπου. Ο σωφρονιστικός κώδικας περιέχει διατάξεις για τη διαφύλαξη του δικαιώματος στην εκπαίδευση, προβλέποντας μεταξύ άλλων τη μεταγωγή του κρατούμενου φοιτητή κοντά στο πανεπιστημιακό ίδρυμα και τη χορήγηση εκπαιδευτικών αδειών για την παρακολούθηση μαθημάτων ή τη συμμετοχή στις προαγωγικές εξετάσεις (άρθρα 35, 58 & 72).

Σύμφωνα με το σχέδιο του νέου σωφρονιστικού κώδικα που έχει τεθεί σε δημόσια διαβούλευση έως την 30.10.2017 (άρθρο 2 παρ. 1), «η ανάπτυξη στάσεων και δεξιοτήτων που στηρίζουν την κοινωνική επανένταξη» ανάγεται σε πρωταρχικό στόχο, ενώ, ορίζεται ρητά (άρθρο 2 παρ. 2) ότι κατά την έκτιση της ποινής «δεν περιορίζεται κανένα άλλο ατομικό δικαίωμα των κρατουμένων εκτός από το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία».

Εξάλλου, η σύγχρονη διεθνής θεωρία και πράξη, προτάσσει την ανάγκη ενίσχυσης της εκπαίδευσης των κρατουμένων, με σκοπό τον «σωφρονισμό» τους και την ομαλή επανένταξή τους στην κοινωνία[2]. Μάλιστα, είναι πλέον ευρέως αποδεκτό ότι η εκπαίδευση μειώνει δραστικά τα ποσοστά υποτροπής, ακόμη και στο ήμισυ[3].

Ωστόσο, ο μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων και καταγγελιών για την «πραγματικότητα» που αντιμετωπίζουν οι φοιτητές κρατούμενοι, μαρτυρά ότι ίσως η κοινωνία μας δεν έχει ακόμη αντιληφθεί αυτή την ανάγκη.

Στα περισσότερα σωφρονιστικά καταστήματα, δεν υπάρχει κατάλληλος χώρος ούτε χρόνος για μελέτη. Οι φοιτητές καλούνται να μελετήσουν στο κρεβάτι τους ή στο προαύλιο, καθώς δεν υπάρχει αναγνωστήριο όπου θα μπορούσαν να απομονωθούν ορισμένες ώρες της ημέρας. Επίσης, μερικές φορές δεν έχουν πρόσβαση σε βιβλιοθήκη, ενώ η πρόσβαση στο διαδίκτυο είναι εξαιρετικά περιορισμένη (μόλις μία ώρα την εβδομάδα). Η έγκαιρη εγγραφή τους στα πανεπιστημιακά ιδρύματα και η προμήθεια των βιβλίων τους εξαρτώνται από τη συνέπεια και υπευθυνότητα του υπαλλήλου της φυλακής που είναι επιφορτισμένος με αυτά τα καθήκοντα, που ορισμένες φορές δεν επαρκεί.[4] Οι πρακτικές αυτές δυσκολίες, δεν ανακόπτουν το ζήλο των φοιτητών που αποφασίζουν να δουλέψουν με τις περιορισμένες δυνατότητες που τους παρέχονται.

Πρωταρχικό όμως και ανυπέρβλητο πρόβλημα, εξακολουθεί να είναι η δυστοκία στη χορήγηση των εκπαιδευτικών αδειών που δικαιούνται. Αυτονόητο είναι ότι, ιδίως στα μαθήματα των οποίων η παρακολούθηση είναι υποχρεωτική, οι κρατούμενοι αδυνατούν να ανταποκριθούν. Ομοίως, αδυνατούν να λάβουν μέρος στις προαγωγικές εξετάσεις. Η καθυστέρηση στη χορήγηση της άδειας, ή η απόρριψη του σχετικού αιτήματος από το αρμόδιο όργανο, αναστέλουν την πρόοδο των σπουδών και ματαιώνουν την προσπάθεια των φοιτητών.

Στο σχέδιο του νέου σωφρονιστικού κώδικα έχει προστεθεί, στο άρθρο 56 για την χορήγηση εκπαιδευτικών αδειών (πρώην άρθρο 58), η φράση: «Η άδεια χορηγείται εντός ευλόγου χρόνου, προκειμένου ο κρατούμενος να μπορεί να ανταποκριθεί στις εκπαιδευτικές του υποχρεώσεις». Πάλι όμως, λόγω της αόριστης διατύπωσης της διάταξης, δεν φαίνεται να υπάρχουν συνέπειες για τους υπεύθυνους που ενδεχομένως θα παραβιάσουν το νόμιμο αυτό καθήκον τους.

Εξάλλου, σε κάθε περίπτωση, η απόφαση που περιορίζει την άσκηση του δικαιώματος για εκπαιδευτική άδεια, όπως και κάθε άλλο ανθρώπινο δικαίωμα, οφείλει να είναι επαρκώς αιτιολογημένη και τεκμηριωμένη. Θα πρέπει να αναφέρει συγκεκριμένα περιστατικά και όχι να στηρίζεται στην προκατάληψη και τον απροσδιόριστο φόβο του κρίνοντος οργάνου ή λειτουργού. Ίσως, λοιπόν, θα ήταν ορθότερο να προβλεφθεί ότι η χορήγηση της άδειας είναι υποχρεωτική, εκτός αν συντρέχουν συγκεκριμένες και εξαιρετικές περιστάσεις που συνδέονται με το πρόσωπο του αιτούντος και δικαιολογούν την απόρριψη του αιτήματος, όπως ιδίως προηγούμενη παραβίαση άδειας. Μάλιστα, ο δικαστικός έλεγχος των σχετικών αποφάσεων θα πρέπει να είναι ευχερής και ταχύς, ούτως ώστε να μην ματαιώνεται εν τοις πράγμασι η δυνατότητα άσκησης του δικαιώματος λήψης εκπαιδευτικής άδειας.

Πριν, όμως, από οποιαδήποτε νομοθετική παρέμβαση, είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσει η ίδια η κοινωνία την ανάγκη προστασίας και ενίσχυσης του δικαιώματος εκπαίδευσης των κρατουμένων, η οποία δεν γίνεται σε βάρος της ασφάλειας των πολιτών, αλλά αντίθετα γίνεται για την προστασία τους μακροπρόθεσμα. Ο ρόλος της φυλακής δεν περιορίζεται στο να προστατεύσει το κοινωνικό σώμα για όσο χρόνο διαρκεί η κράτηση, αλλά εκτείνεται στο να «σωφρονίσει» τον δράστη, ώστε όταν αυτός απολυθεί, να απέχει από οποιαδήποτε εγκληματική δραστηριότητα[5]. Θα μπορούσε κάποιος να υποθέσει ότι για να επιτευχθεί αυτό, θα πρέπει ο δράστης να υποστεί τη «δίκαιη» τιμωρία και τα δεινά της φυλακής και να αποστερηθεί σχεδόν όλα τα δικαιώματά του. Άλλως, ότι η «κακή» εμπειρία της φυλακής θα λειτουργήσει αποτρεπτικά για το μέλλον.  Ωστόσο, η επιστημονική θεωρία και η έρευνα έχουν εγκαταλείψει εδώ και πολλές δεκαετίες αυτή την αντίληψη. Έχει γίνει κατανοητό ότι ο εξευτελισμός δεν συνετίζει, αλλά απομονώνει, προσδίδει στον δράστη την εγκληματική ταυτότητα και τον οδηγεί πιο έξω από το κοινωνικό σώμα και πιο μέσα στην ομάδα των συγκρατουμένων του. Εξάλλου, οι ίδιες οι παιδαγωγικές επιστήμες τονίζουν ότι δεν αρκεί να στηλιτεύεις το «κακό», το ελάττωμα, το λάθος, αλλά πρέπει να ενθαρρύνεις το «καλό», το προτέρημα, την προσπάθεια, τις ικανότητες και τις θετικές συμπεριφορές[6].

Είναι σημαντικό, λοιπόν, να γίνει αντιληπτό από ολόκληρο το κοινωνικό σώμα, μέλη του οποίου είναι οι δικαστικοί λειτουργοί και οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι, ότι η υποχρέωση της πολιτείας δεν σταματά στη δίκαιη δίκη, αλλά εκτείνεται και στην ανθρώπινη μεταχείριση κατά την εκτέλεση της ποινής, στην καθοδήγηση του δράστη και την υποβοήθηση στην μετέπειτα πορεία του, δηλαδή ακόμη και μετά την απόλυση. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η κα Ευγενία Σταθουλοπούλου, Εισαγγελέας Πρωτοδικών, θα πρέπει να πάρεις τον κρατούμενο κυριολεκτικά από το χέρι και να τον οδηγήσεις, να του δώσεις κοινωνική συνείδηση, συγκρότηση, υπευθυνότητα, αυτοεκτίμηση. Δεν είναι χάιδεμα, είναι ανάγκη, είναι υποχρέωση και επένδυση στην κοινωνία το να δώσεις εκπαιδευτικές και πολιτιστικές ευκαιρίες, να δώσεις στον κρατούμενο έναν άλλο δρόμο. Άλλωστε, οι άνθρωποι που κατορθώνουν να φτάσουν στο Πανεπιστήμιο, είναι αυτοί που πραγματικά προσπάθησαν να αλλάξουν τη μοίρα τους, που έχουν αποφασίσει να ανοίξουν έναν νέο δρόμο στη ζωή τους.[7]


Η Ελένη Κωνσταντινοπούλου είναι Δικηγόρος- Κοινωνιολόγος, ΜΔΕ Ευρωπαϊκού Ποινικού Δικαίου.

[1] 20 Νέοι φοιτητές – κρατούμενοι στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 14/09/2017,
https://www.eap.gr/el/anakoinwseis/274-trechouses/5740-20-%CE%BD%CE%AD%CE%BF%CE%B9-%CF%86%CE%BF%CE%B9%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%AD%CF%82-%E2%80%93-%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%8D%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%BF%CE%B9-%CF%83%CF%84%CE%BF-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CF%84%CF%8C-%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AE%CE%BC%CE%B9%CE%BF, πρόσβαση στην ιστοσελίδα 22.10.2017.

[2] Πρβλ. τις συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης Rec. R (2006) 2 on the European Prison Rules και Rec. R (89) 12 on education in prison.

[3] Βλ. στο Serin Ralph C., Evidence-based practice: Principles for Enhancing Correctional Results in Prisons, Crime and Justice Institute, National Institute of Corrections, Washington, DC: U.S., 2008. Επίσης, Γαλανοπούλου Κατερίνα, Εκπαίδευση στις φυλακές, Τμήμα Ψυχολογίας της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κρήτης, Πτυχιακές Εργασίες, 2010,  σελ. 28 επ.

[4] Σχετικά με τα προβλήματα αυτά, βλ. Γιάνναρου Λίνα, «Καλύτερα να μην πέρναγα σε ΑΕΙ», Καθημερινή, 12.10.2017, http://www.kathimerini.gr/930270/article/epikairothta/ellada/kalytera-na-mhn-pernaga-se-aei, πρόσβαση στην ιστοσελίδα 21.10.2017. Στο ίδιο αναφέρεται μάλιστα ότι στις Φυλακές Κορυδαλλού αυτά τα καθήκοντα έχουν ανατεθεί σε έναν υπάλληλο για 40 συνολικά φοιτητές. Βλ. επίσης, Ο Γολγοθάς των φυλακισμένων φοιτητών και μαθητών στις Φυλακές Κορυδαλλού, Ανακοίνωση της Επιτροπής Φοιτητών - Σπουδαστών - Μαθητών Φυλακών Κορυδαλλού, 18.10.2017, http://www.alfavita.gr/arthron/ekpaideysi/o-golgothas-ton-fylakismenon-foititon-kai-mathiton-stis-fylakes-korydalloy,  πρόσβαση στην ιστοσελίδα 21.10.2017. Επίσης, Γαλανοπούλου Κατερίνα, ο.π. σελ. 18. Στο ίδιο, σελ. 20, αναφέρονται παραδείγματα άλλων χωρών, όπως για παράδειγμα της Δανίας όπου η πρόσβαση στο αναγνωστήριο και τη βιβλιοθήκη είναι ελεύθερη, ενώ η ώρα κατάνυξης δεν είναι υποχρεωτική.

[5] Βλ. και στο Serin Ralph C., ο.π. σελ. 1: «Prisons are no longer simply viewed as places to incarcerate individuals who have broken the law or breached community supervision rules. Indeed, as exemplified by re-entry initiatives, current expectations are that prisons must prepare inmates for timely and safe return to their communities, forming a vital team with community corrections.»

[6] Πρβλ. Serin Ralph C., ο.π. σελ. 4: "Correctional programming is not a “getting soft” approach to crime rather it is holding inmates accountable for their criminal behavior and providing ways for them to become prosocial.” Ομοίως, Δημητρούλη Καλλιόπη, Θεμελή Όλγα, Ρηγούτσου Ελένη, Η Εκπαίδευση Ενηλίκων στις Φυλακές, 2006, σελ. 199 επ., όπου υποστηρίζεται ότι με την εκπαίδευση δίνεται η δυνατότητα καλλιέργειας και ανάπτυξης των θετικών πλευρών της προσωπικότητας των κρατουμένων, ενώ βελτιώνει σε μεγάλο βαθμό τις κοινωνικές δεξιότητές τους.

[7] Ευγενία Σταθουλοπούλου, Εισαγγελέας Πρωτοδικών Αθηνών, Δεύτερη ευκαιρία, Πολιτισμός-ΕΡΤ1, Συναντήσεις με αξιοσημείωτους ανθρώπους, 5o επεισόδιο, 4/5/2017, http://webtv.ert.gr/category/ert1/synantiseis-me-aksiosimeiwtous-anthrwpous/.