ΤΕΥΧΟΣ #3 ΙΟΥΛΙΟΣ 2017

Γυναικείες φυλακές Διαβατών: Θηλυκός παραβάτης... δυο φορές παραβάτης

Ανδρομάχη Μπούνα

Δεκαετίες τώρα η εγκληματική συμπεριφορά είχε στενά συνδεθεί με το ανδρικό φύλο και την «ανδρική» βία. Αναφορές, δημοσιεύσεις και έρευνες γύρω από το «έγκλημα» αντανακλούσαν όλες ένα σύστημα αξιών στο οποίο κυριαρχούσε ο ρόλος του άνδρα. Το ζήτημα της σύνδεσης του ανδρισμού με την εγκληματική συμπεριφορά των ανδρών έχει διατυπωθεί σε διάφορες συζητήσεις της εγκληματολογικής σκέψης και κατά το παρελθόν αλλά και πρόσφατα.

Ο πρώτος που επιχείρησε σύνδεση του ανδρισμού με την εγκληματική συμπεριφορά ήταν ο Parsons που ισχυρίστηκε ότι ο ανδρισμός ήταν εσωτερικοποιημένος κατά τη  διάρκεια της εφηβείας και οδηγούσε συχνότερα τα αγόρια στην εκδήλωση παραβατικής συμπεριφοράς σε σύγκριση με  τα κορίτσια. O Sutherland εξετάζοντας τα στοιχεία του ανδρισμού υποστήριξε ότι τα αγόρια μαθαίνουν να είναι ‘τραχέα και σκληρά’ καθιστώντας τα έτσι πιθανότερους εγκληματίες (Krienert, 2003). Σύμφωνα με τους Messerschmidt, Bowker, κ.ά. o ανδρισμός αποτελεί ένα σημαντικό κατασκεύασμα για την κατανόηση του εγκλήματος και της βίας. Η σκληρότητα, η κυριαρχία και η επιθυμία προσφυγής στη βία για την επίλυση προσωπικών συγκρούσεων είναι κεντρικά χαρακτηριστικά της ταυτότητας του ανδρισμού (masculinity identity) (Krienert, 2003).

Η γυναικεία παραβατικότητα άργησε να απασχολήσει τους ειδικούς και καλλιεργήθηκε η παραδοσιακή εικόνα της μη εγκληματούσας γυναίκας Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, σε συνδυασμό με τις αλλαγές που υπέστη η κοινωνική θέση της γυναίκας, η γυναικεία εγκληματικότητα προσέλκυσε το ενδιαφέρον των μελετητών, σε αντιδιαστολή με τα προηγούμενα έτη οπότε διαπιστώνεται έλλειψη επιστημονικών ερευνών στο εν λόγω αντικείμενο (Μαυρής, 1988). Παραδοσιακά, η επιστήμη της Εγκληματολογίας εστίαζε την προσοχή της σχεδόν αποκλειστικά στους άνδρες δράστες και . μόλις πριν από τριάντα χρόνια περίπου οι εγκληματολόγοι άρχισαν να μελετούν το θέμα της γυναικείας εγκληματικότητας αλλά και το θέμα της γυναικείας θυματοποίησης. Αυτή η στροφή οφείλεται κυρίως στην ανάπτυξη του γυναικείου κινήματος κατά το δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης (Αποσπόρη, 2006).

Το φύλο, βιολογικό και κοινωνικό παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του ατόμου. Οι διαφορές ανάμεσα στους άνδρες και στις γυναίκες διαμορφώνονται, ως ένα βαθμό, από τις βιολογικές τους διαφορές όπως η σωματική διάπλαση, οι ορμόνες και οι συγκεκριμένοι ρόλοι στην αναπαραγωγική διαδικασία. Εκτός από τους βιολογικούς παράγοντες σε όλες σχεδόν τις κοινωνίες, υπάρχουν διαφορές οι οποίες στηρίζονται στην κοινωνική κατασκευή του φύλου. Με το όρο κοινωνική κατασκευή του φύλου εννοούμε ότι η κοινωνική ομάδα- πέρα από τη βιολογία- προσδιορίζει σε πολύ μεγάλο βαθμό θέσεις και ρόλους, δηλαδή δικαιώματα και υποχρεώσεις ανάλογα με το φύλο μας (Αποσπόρη, 2006).

Η γυναικεία εγκληματικότητα διαφέρει από την ανδρική τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά. Ποσοτικά διότι είναι κατά πολύ μικρότερη και ποιοτικά διότι συνίσταται, κατά κύριο λόγο, σε αδικήματα κατά της ιδιοκτησίας και δεν αφορά, παρά σε μεμονωμένες περιπτώσεις, βίαια εγκλήματα. Μελετώντας, παρόλα αυτά τις χρονολογικές διακυμάνσεις της εγκληματικότητας, παρατηρούμε ότι η γυναικεία συμμετοχή ακολουθεί ανοδική πορεία τα τελευταία χρόνια. Από τις στατιστικές του FBI, για τις ΗΠΑ, οι οποίες αφορούσαν τα έτη 1960 και 1973, συνάγεται ότι η αριθμητική συμμετοχή των γυναικών στη συνολική εγκληματικότητα αυξήθηκε στο μεταξύ των ετών αυτών διάστημα, κατά 278%, ενώ η αντίστοιχη των ανδρών κατά 88%. (Ζαραφωνίτου, 1995). Στις δυτικές κοινωνίες παρατηρείται αύξηση της γυναικείας εγκληματικότητας, ωστόσο η ποσοτική αλλά και η ποιοτική απόκλιση από την αντίστοιχη των ανδρών παραμένει μεγάλη (λιγότερα εγκλήματα- περίπου ποσοστό 7-10% επί του συνόλου των τελεσθέντων αδικημάτων και των καταδικών και λιγότερο σοβαρά, π.χ. κλοπές καταστημάτων (Συκιώτου, 2005).

Θεωρείται πιθανό, η αύξηση της γυναικείας εγκληματικότητας να είναι απόρροια της αλλαγής των πρακτικών στην εφαρμογή του νόμου και όχι αλλαγής της γυναικείας συμπεριφοράς. Επισημαίνεται σχετικά, ότι παρατηρείται μια αυστηρότερη αντιμετώπιση των γυναικών από το σύστημα απονομής της ποινικής δικαιοσύνης. (Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, 1991). Το ‘άνοιγμα’ της γυναίκας στο ευρύτερο κοινωνικό γίγνεσθαι και η ταυτόχρονη απομάκρυνσή της από τα ‘του οίκου της’, αναδιαμόρφωσε και τη σχέση της με το έγκλημα: Η διαπαιδαγώγησή της στηρίχθηκε πλέον σε άλλα πρότυπα, ανταγωνιστικότερα για τη σχέση της με τον άνδρα και επιθετικότερα για την επίτευξη των στόχων της σταδιοδρομίας της (Κουράκης, 2006).

Στην παρούσα μελέτη αναδεικνύονται οι απόψεις των τεσσάρων εκ των δώδεκα γυναικών κρατούμενων του Γενικού Καταστήματος Κράτησης Θεσσαλονίκης (Φυλακές Διαβατών). Οι απόψεις τους αφορούν το στίγμα της φυλακής και τις δυσκολίες της επανένταξης τους στην κοινωνία ούσες γυναίκες. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε κατά το διάστημα του μήνα Ιουνίου το 2017, κατόπιν ειδικής άδειας μετά από σχετικό αίτημα της γράφουσας. Η μέθοδος συλλογής των δεδομένων είναι η μη δομημένη συνέντευξη. Η εμπειρία της φυλακής είναι μοναδική ως προς τις γυναίκες κρατούμενες, «Τη φυλακή δεν τη ξεχνάς ποτέ… Όταν δεν έχεις με τι να ασχοληθείς και δεν έχεις τι να κάνεις τότε πρέπει να μάθεις να κάνεις κάτι, έτσι έμαθα κι εγώ πλέξιμο… Δε θα ξεχάσω ποτέ πως έμαθα να επιβιώνω… Έμαθα όμως και κάτι άλλο: πως αν έχεις κακία μέσα σου βγαίνει και μέσα στη φυλακή, αν δεν έχεις τότε όλα είναι καλά εδώ…».(Λ,2). Το καθημερινό τους πρόγραμμα όπως περιγράφθηκε είναι τυπικό, το πρωί ξυπνάνε, ετοιμάζονται κάποιες για το σχολείο, επιστρέφουν, ξεκουράζονται δημιουργικά, πλέκοντας... Ξέρουν τι είναι φυλακή, η Μ έχει 2,5 χρόνια εντός και της απομένουν ακόμα 9,5 χρόνια. Όπως η ίδια είπε: «Όταν δεν έχεις βρώμικο το μέσα σου και είσαι καθαρός, τότε ο Θεός σου δίνει δύναμη να αντεπεξέλθεις, δίνω δύναμη και στα άλλα κορίτσια που έρχονται εδώ μέσα… Κορίτσια τους λέω να είστε δυνατές, να κάνετε υπομονή…».

Η Ε καταθέτει: «Κάθομαι μόνη μου στο κρεβάτι μου, άσε που μπορεί να ζητήσουνε και τίποτα για αντάλλαγμα και δε θέλω τέτοια εγώ, δε θέλω πολλά πάρε δώσε και πολλή ζήλια επικρατεί στις γυναικείες φυλακές, είναι η αιτία του να τσακωθούν οι γυναίκες… Έχει μια κάτι παραπάνω από την άλλη και γίνονται σπαστικές, μαλώνουν για το τίποτα…».

Η Τ προσπαθεί να εκμεταλλευτεί το χρόνο και έτσι διαβάζει, γράφει τις σκέψεις της, τις στιγμές της. «Πάντα μου άρεσε να γράφω αλλά δεν είχα ποτέ χρόνο, φρόντιζα τον άνδρα μου, τώρα που έχω γράφω, γράφω... Τουλάχιστον είναι καλά εδώ πέρα, σου μιλάνε σαν να είσαι άνθρωπος, δεν είναι όπως στις ταινίες που είσαι με χειροπέδες όλη την ώρα...».

Τα όνειρα ποτέ δε σταματάνε για έναν άνθρωπο, «Με περιμένει δουλειά στη Γεωργία, από εκεί είμαι και λόγω αυτού είμαι εδώ μέσα ξέρεις… Λέγανε “Γεωργιανή είσαι εσύ, ό τι θες λες , δεν πιστεύουμε τι μας λες…”, δεν είχα φίλους εδώ, ούτε έχω και έτσι δεν είχα μάρτυρες… Μια γυναίκα δεν πρέπει να είναι στη φυλακή… «Τι έκανα;», σκέφτομαι πολλές φορές και είμαι εδώ μέσα… Τι, δεν έφταιγα εγώ σε κάτι..».

Η άσκηση του μητρικού ρόλου αν και δεν απαγορεύεται, με την εισαγωγή των μητέρων στο στερητικό περιβάλλον της φυλακής εντούτοις περιορίζεται, με τη μητέρα κρατούμενη να αγωνίζεται για να προσαρμοστεί και παράλληλα να διαμορφώσει την άσκηση του ρόλου της κάτω από τις νέες συνθήκες. Πρόκειται για μία διαδικασία η οποία αφορά τόσο το παιδί όσο και τη μητέρα και έχει ως αποτέλεσμα να λειτουργεί και ως βασικό στήριγμα για τη μελλοντική κοινωνική επανένταξη της κρατούμενης. «Είχα δύο κόρες αλλά τις έδωσα για υιοθέτηση, δεν γινόταν, το παρελθόν μου είναι μεγάλο… Έμπλεκα συνέχεια… Το χειρότερο που μπορεί να σου συμβεί είναι να χάσεις τα παιδιά σου. Έχω το σύζυγο μου τώρα και νιώθω τυχερή, θεωρώ πως είναι κάτι παραπάνω από ό, τι είχα…».(Ε,3). «Σκέφτομαι πόσο βαρύ είναι για μια γυναίκα μάνα να είναι στη φυλακή, δεν έπρεπε να γίνεται αυτό… Ο άνδρας είναι άνδρας. Πιο πολλά επιτρέπονται σε αυτούς, σε εμάς όχι…».(Τ,2)

Τα τατουάζ έχουν πάντα κάτι να υποδηλώσουν, επικοινωνούν με εσένα και τον άλλο, «Έχω αρκετά τατουάζ.. το τριαντάφυλλο δείχνει την ελευθερία, ότι εδώ μέσα δεν μπορώ να πιάσω τριαντάφυλλο, δεν υπάρχει, τριαντάφυλλα βρίσκεις μόνο έξω, στην ελευθερία… Έχω κάνει τα ονόματα από τις κόρες μου, ένα σταυρό στην πλάτη μου που μου υπενθυμίζει πως κουβαλάω μόνη το σταυρό μου.. και έχω κάνει και κάτι για τους αστυνομικούς, γιατί δεν τους πάω, μου έχουν κάνει πολλά… Άστα».

Η σκέψη για το μετά είναι κύριο μέλημα για ανθρώπους που έχουν στερηθεί την ελευθερία, «Πίνω φάρμακα τώρα και φοβάμαι ότι όταν τα σταματήσω, θα έχω στέρηση, θα περάσω δύσκολο διάστημα αλλά μετά θα είναι όλα καλά, θα καθίσω σπίτι, θα μαγειρεύω στο σύζυγο μου, θα είμαι η γυναίκα του σπιτιού, θα τον φροντίζω εγώ… Θα είναι δύσκολη η επανένταξη μου… Αλλά πιστεύω πως όλα είναι ένα κλικ. Εάν δεν τα έχω καλά με τους έξω θα μου δώσει κουράγιο ο σύζυγος μου…». (Ε,3). «Δεν μπόρεσα να μαζέψω τα κομμάτια μου εδώ μέσα, ανυπομονώ να γνωρίσω νέους ανθρώπους έξω, ελεύθερους, τώρα νιώθω ένα κενό… η μοναξιά είναι το μεγαλύτερο μου πρόβλημα.. είτε σε ψυχιατρική είσαι είτε σε φυλακή είναι ένα και το ίδιο, δεν έχεις ελευθερία κινήσεων, δεν έχεις τίποτα, απλά εκτελείς αυτά που σου λένε…».

Τα κυρίαρχα στερεότυπα για τους εγκλείστους αναγνωρίζονται από τις κρατούμενες: «Δεν υπάρχει φιλία πια, δεν μου μιλάει κανείς από τους έξω… Όταν κάνεις φυλακή και το λες, σου συμπεριφέρονται αλλιώς. Εγώ δε θα το έλεγα στους νέους μου φίλους γιατί ξέρω ότι μόλις τους το πω, θα αντιδράσουν κάπως “φυλακή;; τι λες τώρα”… Έτσι θέλω να κάνω μια νέα αρχή χωρίς να πω το παρελθόν μου, δεν χρειάζεται, πόσο μάλλον γυναίκα και πρώην φυλακισμένη... Τι λες τώρα… Δύσκολα». «Είναι δύσκολο μια γυναίκα να έχει κάνει φυλακή για τους έξω.. παθαίνουν σοκ μόλις το μαθαίνουν ενώ για έναν άνδρα είναι, πώς να στο πω, πιο σύνηθες, υπάρχουν πολλοί άνδρες που είναι στη φυλακή ή έχουν κάνει φυλακή, είναι πιο συνηθισμένο αυτό... Λες οκ, άνδρας είναι, εντάξει τον πιάσανε… Νιώθω πως δεν πρέπει να είμαι εδώ, μια γυναίκα δεν πρέπει να είναι εδώ, ο σκοπός της είναι άλλος, εδώ δεν κάνει δουλειές, δεν καθαρίζει, βάζει κιλά, δεν προσέχει τον εαυτό της…».

Η επανένταξή της για την ίδια μοιάζει μια παρομοίωση, «όταν βγω από εδώ πως θα είμαι; Να σου πω, όταν ήμουνα μικρή είχα γνωρίσει μια κυρία που είχε κάνει φυλακή… Και τη φοβόμουνα.. Έτσι θα γίνει και με μένα…». Ειδικότερα, οι ανωτέρω γυναίκες υποστηρίζουν ότι η γυναικεία παραβατικότητα προσλαμβάνεται από πλευράς κοινωνίας ως πράξη «αφύσικη», ενώ η ανδρική παραβατικότητα  ως «φυσιολογική». Η πρόσληψη αυτή εδράζεται σε κοινωνικές κατασκευές που συνδέονται με έμφυλες ιδιότητες και συμβάλλουν στη δημιουργία στερεοτύπων. Κατά συνέπεια, οι έγκλειστες κρατούμενες συμπεραίνουν ότι η ανωτέρω πρόσληψη δυσχεραίνει την επανένταξη των γυναικών στην κοινωνία. Για παράδειγμα ανέφεραν πως «είναι δύσκολο μια γυναίκα να έχει κάνει φυλακή για τους έξω.. παθαίνουν σοκ μόλις το μαθαίνουν ενώ για έναν άνδρα είναι πώς να στο πω πιο σύνηθες, υπάρχουν πολλοί άνδρες που είναι στη φυλακή ή έχουν κάνει φυλακή είναι πιο συνηθισμένο αυτό... Λες οκ άνδρας είναι, εντάξει τον πιάσανε…».

Η γυναικεία παραβατικότητα φαίνεται να είναι και για τις ίδιες μια πράξη «αφύσικη» για τις γυναίκες. Αντίθετα, για τους άνδρες θεωρείται «φυσιολογικό» να είναι παραβατικοί. Η ιδέα αυτή είναι μια κοινωνική κατασκευή που έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία στερεότυπου ως προς τις γυναίκες φυλακισμένες, κάτι που δυσκολεύει την επανένταξη τους στην κοινωνία, όπως και οι ίδιες έχουν αναγνωρίσει.

 

*Η Ανδρομάχη Μπούνα είναι Κοινωνική Ανθρωπολόγος και Υποψ. Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. 

 

Βιβλιογραφία

Αποσπόρη, Ελένη. «Έμφυλη Εγκληματικότητα. Ποινική και εγκληματολογική προσέγγιση του φύλου», Κουράκης Ν. (επιμέλεια), εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2006.

Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, Α. Οι ιδιαιτερότητες της γυναικείας εγκληματικότητας. Μια απόπειρα εξήγησής της, στο Αφιέρωμα στη Μνήμη Η Δασκαλάκη, Αθήνα 1991, σ 134.

Ζαραφωνίτου, Χριστίνα. Εμπειρική Εγκληματολογία, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1995.

Κουράκης, Νέστωρ. «Έμφυλη Εγκληματικότητα. Ποινική και εγκληματολογική προσέγγιση του φύλου», Κουράκης Ν. (επιμέλεια), εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2006.

Μαυρής, Μιχάλης. Γυναικεία Εγκληματικότητα, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, Ειδικό Τεύχος «Άνοιξη», 1988. σσ. 150- 162

Σπινέλλη, Καλλιόπη Δ. Εγκληματολογία : Σύγχρονες και παλαιότερες κατευθύνσεις / Κ. Δ. Σπινέλλη. - 2η έκδ. - Αθήνα : Σάκκουλας Αντ. Ν., 2005. - 374σ.

Συκιώτου, Α. Εγκληματολογική προσέγγιση του φύλου, σημειώσεις για τους φοιτητές της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, Μάιος 2005. σ.38

Krienert, J. L. 2003. “Masculinity and Crime: A quantitative exploration of Messerschmidt’s hypothesis.”Electronic Journal of Sociology 7(2).