Αξιολογώντας τα Ψηφιακά Αποδεικτικά Στοιχεία στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο: Ο Ρόλος του  Chain of Custody και της Τεχνολογίας του Blockchain

Εύα Παναγάκου

Η εποχή της τεχνολογικής επανάστασης στην οποία ζούμε δεν θα μπορούσε να έχει αφήσει ανεπηρέαστη την απονομή της δικαιοσύνης. Η διαχείριση ψηφιακών αποδεικτικών στοιχείων αποτελεί πραγματικότητα για το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ΔΠΔ). Παρ’ όλα αυτά, η επικράτηση τέτοιου είδους αποδεικτικών στοιχείων έναντι των κλασικών, όπως οι μάρτυρες, αποτελεί πρόκληση, ειδικά εφόσον ληφθεί υπ’ όψιν η ευάλωτη σε μεταβολές φύση τους.[1] Και αυτό γιατί από τη στιγμή που θα παραδοθούν στο Δικαστήριο είναι ανοιχτά και προσβάσιμα σε διάφορα μέρη της ποινικής διαδικασίας.[2] ‘Έτσι, ο υπάρχων κίνδυνος τα αποδεκτά από το ΔΠΔ αποδεικτικά στοιχεία ψηφιακής φύσης να έχουν μικρό ή στη χειρότερη περίπτωση καθόλου αποδεικτικό βάρος, λόγω υποψίας αλλοίωσης του περιεχομένου τους, μας κάνει να αναρωτιόμαστε πως θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί η κατάσταση αυτή.[3]

Ψηφιακά Αποδεικτικά Στοιχεία και Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο: Υπολογίζοντας το Βάρος Απόδειξης

Πρώτο βήμα για να ληφθούν υπ’ όψιν τα αποδεικτικά στοιχεία ψηφιακής προέλευσης, όταν γεννάται μια δικαστική κρίση ή απόφαση, είναι η αποδοχή τους από το δικαστήριο ως νομίμως παραδεκτών.[4] Πιο συγκεκριμένα, τα εισηγμένα αποδεικτικά στοιχεία θα πρέπει να θεωρηθούν από τους δικαστές ότι συσχετίζονται επαρκώς με την υπόθεση και ότι η απόκτησή τους δεν ήταν προϊόν παρανομίας, πράγμα που θα επηρέαζε την ακεραιότητα της διαδικασίας.[5] Μετά την αποδοχή τους από το Δικαστήριο, το βάρος απόδειξης εκτιμάται με ευέλικτο τρόπο, αφού εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια των δικαστών.[6] Αυτό λαμβάνει χώρα συνήθως στο τέλος κάθε υπόθεσης, όταν όλα τα εισηγμένα αποδεικτικά στοιχεία εξετάζονται στο σύνολό τους.[7]

Στις διεθνείς δικαστικές αίθουσες, τα ψηφιακά στοιχεία, δεν λαμβάνουν αρκετό αποδεικτικό βάρος και συνήθως χρησιμοποιούνται για την ενίσχυση της αποδεικτικής δύναμης άλλων στοιχείων.[8] Για παράδειγμα, στην υπόθεση «Ayyash και λοιποί», το Ειδικό Δικαστήριο για τον Λίβανο έκρινε πως ακόμη και αν είχαν γίνει αποδεκτά κάποια αρχεία από το WikiLeaks, τα οποία είχαν απορριφθεί για λόγους έλλειψης βασικών στοιχείων προέλευσης, δεν θα αποκτούσαν μεγάλο αποδεικτικό βάρος, καθώς δύο μάρτυρες αμφισβητούσαν την αξιοπιστία τους.[9]

Έχει προταθεί ότι το «Chain of Custody» (CoC) αποτελεί μία πολύ σημαντική παράμετρο, απαραίτητη για την αξιοπιστία των αποδεικτικών στοιχείων ενώπιον της δικαστικής έδρας.[10] Αρχικά, στην υπόθεση «Lubanga», το ΔΠΔ ανέφερε πως δεν υπάρχει πουθενά ρητά γραμμένο ότι η απουσία του CoC μπορεί να επηρεάσει την αξιοπιστία εισηγμένων αποδείξεων. Αυτό αληθεύει εάν στηριχτούμε στο Καταστατικό της Ρώμης και τους Κανόνες Διαδικασίας και Αποδείξεων του ΔΠΔ.[11] Εντούτοις, τρία χρόνια μετά τη «Lubanga», το ίδιο Δικαστήριο μέσω της υπόθεσης «Bemba» έκρινε πως η μη εξέταση ύπαρξης του CoC σε εισηγμένα αποδεικτικά στοιχεία μπορεί να οδηγήσει σε ανεπαρκή αναγνώριση αποδεικτικού βάρους, που στη προκειμένη περίπτωση αφορούσε μία δήλωση παρμένη από ένα Weblog, το οποίο αποτελούσε ένα αποδεικτικό στοιχείο ψηφιακής μορφής.[12]

Συμπερασματικά, είναι φρόνιμο να πιστεύουμε πως, ακόμη και αν δεν είναι ρητώς απαραίτητη, μια διαδικασία που θα επέτρεπε στους δικαστές να ξέρουν ποιοι και με ποιο τρόπο έχουν χειριστεί τα ψηφιακά αποδεικτικά στοιχεία μέχρι την εισαγωγή τους στο ΔΠΔ θα διευκόλυνε το έργο τους ως προς την απόδοση του αποδεικτικού βάρους.[13] Το CoC παρέχει αυτού του είδους τα πλεονεκτήματα.

Chain of Custody: Ταυτότητα, Στόχοι και Προκλήσεις

Έπειτα από αρκετές αναφορές, ήρθε η ώρα να πέσει λίγο φως πάνω στο τι είναι πρακτικά το CoC. Με απλά λόγια, συνιστά μια διαδικασία που καταγράφει τη διαχείριση που έχουν υποστεί συλλεγμένες πληροφορίες από τη πρώτη στιγμή μέχρι και εκείνη που εισήχθησαν στο δικαστήριο ως αποδεικτικά στοιχεία.[14] Ανάλογα με το περιεχόμενο και τις συνθήκες της κάθε υπόθεσης, διαφορετικά είδη πληροφοριών θα μπορούσαν να αποτελέσουν μέρος της αλυσίδας του CoC, όπως ο χρόνος, η τοποθεσία και ο τρόπος συλλογής τους, καθώς και μια περιγραφή του περιεχομένου του συλλεγμένου αποδεικτικού υλικού, υπογραφές των ατόμων που το διαχειρίστηκαν και οι ημερομηνίες όπου τα ψηφιακά αποδεικτικά στοιχεία μεταφέρθηκαν από τον έναν χειριστή στον άλλο.[15]

Βασικός στόχος του CoC είναι η διασφάλιση της ακεραιότητας της ποινικής διαδικασίας. Η ακεραιότητα μεταφράζεται ως η συνθήκη όπου τα δεδομένα υπό διαχείριση δεν έχουν αλλάξει σκόπιμα από τότε που δημιουργήθηκαν, μεταδόθηκαν ή αποθηκεύτηκαν.[16] Αυτή η συνθήκη βρίσκεται σε κίνδυνο από την ίδια τη φύση του αποδεικτικού υλικού ψηφιακής προέλευσης, το οποίο, όπως έχει ήδη αναφερθεί, παραβιάζεται σχετικά εύκολα, αλλά και μεταβιβάζεται γρήγορα. Ως εκ τούτου, ο φόβος για παραβίαση και αλλοίωση του ψηφιακού αποδεικτικού υλικού παραμένει ακόμη και αν ακολουθείται η διαδικασία του CoC.[17] Αυτός ο φόβος εντείνεται από τη  σκέψη ότι δεν υπάρχει ένα μοτίβο στη διαχείριση του αποδεικτικού υλικού σε κάθε χώρα, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει εγγύηση στο ότι οι άνθρωποι που διαχειρίζονται ψηφιακό υλικό είναι κατάλληλα εξοπλισμένοι και εκπαιδευμένοι, πράγμα που θα μπορούσε να οδηγήσει τόσο σε λάθη όσο και σε υποψίες σχετικές με την ακεραιότητα και την αξιοπιστία του από το ΔΠΔ.[18]

Συμπερασματικά, το CoC μόνο του δεν φαίνεται να επαρκεί ως λύση για τη διαχείριση του ψηφιακού αποδεικτικού υλικού πριν την εισαγωγή του στο Δικαστήριο. Αυτό που φαίνεται απαραίτητο για τη τελειοποίηση της διαδικασίας, την ελαχιστοποίηση του κινδύνου αλλοίωσης και τη παροχή ενός αξιόπιστου ψηφιακού αποδεικτικού υλικού στο ΔΠΔ είναι ένα σύστημα που μπορεί να εξασφαλίσει την ασφάλεια από μεταβολές, διαφάνεια και ανιχνευσιμότητα. Αυτό το σύστημα είναι η τεχνολογία του blockchain.

Τεχνολογία Blockchain: Μία εφικτή λύση

Το blockchain, πιο ευρέως γνωστό μέσω του ψηφιακού νομίσματος Bitcoin, αποτελεί μία διαδικασία που δημιουργεί μια κρυπτογραφημένη, κατανεμημένη βάση δεδομένων.[19] Το blockchain δεν λειτουργεί μέσω ενός κεντρικού καταγραφέα, αλλά ενός άμεσα συνδεδεμένου δικτύου.[20] Με άλλα λόγια, πρόκειται για μια σειρά από αδιάσπαστα δεδομένα που έχουν υποστεί επεξεργασία με χρονική σειρά και δεν είναι προϊόν μιας οντότητας, αλλά πολλών.[21]Κάθε δραστηριότητα περιλαμβάνεται σε ένα νέο block το οποίο συνδέεται με τα προηγούμενα και στο οποίο καταγράφεται η φύση της συναλλαγής, ο χρόνος κατά τον οποίο αυτή έλαβε χώρα, αλλά και το μέλος που τη πραγματοποίησε.[22] Κάθε μέρος της «αλυσίδας» έχει τον δικό του κώδικα που το κάνει να είναι τόσο ξεχωριστό όσο και ένα δαχτυλικό αποτύπωμα.[23] Για τη σύνδεση των blocks μεταξύ τους απαιτείται η χρήση κρυπτογραφίας.[24] Η ασφάλεια, η διαφάνεια και η ανιχνευσιμότητα αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά μιας αλυσίδας blockchain και μπορούν να αποδειχθούν πολύτιμα για τον χειρισμό του ψηφιακού αποδεικτικού υλικού.

Όσον αφορά στην ασφάλεια, όπως προαναφέρθηκε, δεν υπάρχει κεντρική αρχή που να χειρίζεται τα δεδομένα στο blockchain.[25] Αυτό το χαρακτηριστικό έρχεται με ορισμένα πλεονεκτήματα. Αντίγραφα των δεδομένων της εκάστοτε «αλυσίδας» αποθηκεύονται στους υπολογιστές όλων των μελών του.[26] Ως αποτέλεσμα, προκειμένου να αλλοιωθούν τα δεδομένα εντός της αλυσίδας, θα πρέπει όχι μόνο να εντοπιστεί το κάθε αντίγραφο, αλλά η συγκεκριμένη δράση να ελεγχθεί και από κάθε μέλος που περιλαμβάνεται σε αυτήν.[27] Έτσι, η αλλαγή δεδομένων με κακόβουλη πρόθεση ή ακόμα και με ανυπόληπτο τρόπο –σε περίπτωση λάθος χειρισμού- δεν θα προχωρήσει αρκετά, αφού για την έγκριση της θα πρέπει αυτή να έχει εξουσιοδοτηθεί από όλα τα συνδεδεμένα στην αλυσίδα μέλη.[28]

Προχωρώντας στη διαφάνεια, είναι αναγκαίο να αναφέρουμε το χαρακτηριστικό των «κλειδιών». Τα «κλειδιά» παρέχουν σε κάθε μέλος που εισέρχεται στο blockchain μια μοναδική ταυτότητα.[29] Αυτή, αποτελείται από ένα «δημόσιο κλειδί» που χρησιμοποιείται προς αναγνώριση του κάθε μέλους από τα υπόλοιπα μέλη της αλυσίδας και από ένα «ιδιωτικό κλειδί», που χρησιμεύει στην εξουσιοδότηση και την υπογραφή ενεργειών από αυτά.[30] Επιπλέον, λόγω του ότι κάθε ενέργεια συνδέεται και προστίθεται στην αλυσίδα, είναι δυνατή η παρακολούθηση δραστηριοτήτων.[31]Οι ιδιότητες αυτές δίνουν την ευκαιρία να ανιχνεύσουμε κάθε δραστηριότητα που έλαβε χώρα μέσα στο εκάστοτε blockchain, όχι μόνο ως προς τη φύση της, αλλά και πληροφορίες σχετικά με το επίπεδο στο οποίο έλαβε χώρα η ενέργεια και το μέλος το οποίο τη πραγματοποίησε μέσω της χρήσης του δημόσιου κλειδιού.

Αλλά πως η ενσωμάτωση του blockchain στο CoC θα ενισχύσει το αποδεικτικό βάρος του ψηφιακού υλικού στο ΔΠΔ; Αρχικά, θα δημιουργηθεί μια βάση δεδομένων που θα περιλαμβάνει πληροφορίες σχετικές με το εκάστοτε υλικό, όπως για παράδειγμα τη περιγραφή του και το χρόνο συλλογής του με τη μορφή μιας αλυσίδας blockchain.[32] Η πρόσβαση σε αυτήν θα χορηγείται μόνο σε εξουσιοδοτημένα πρόσωπα σε κάθε στάδιο διαχείρισης του αποδεικτικού υλικού.[33]Έπειτα, κάθε νέα δραστηριότητα σχετική με το ψηφιακό υλικό θα πρέπει να εγκρίνεται από τα άλλα μέλη της βάσης δεδομένων και μόνο σε περίπτωση συναίνεσης, θα προστεθεί η εν λόγω δραστηριότητα στην αλυσίδα με τη μορφή ενός νέου block.[34] Η διαδικασία αυτή θα επαναλαμβάνεται σε κάθε επόμενη δραστηριότητα, ώστε να μειωθεί ο κίνδυνος λαθών, αλλοίωσης και παραβιάσεων.[35] Επιπλέον, κάθε νέο μέλος θα μπορεί να εξετάσει κάθε προηγηθείσα της εισόδου του στην αλυσίδα δραστηριότητα και μεταβολή, απλά με την επιθεώρηση των στοιχείων που περιλαμβάνονται σε κάθε block. Κατά συνέπεια, θα δημιουργηθεί ένα ασφαλές χρονολογικό αρχείο προέλευσης αποδεικτικού υλικού, πάνω στο οποίο θα μπορούσαν να στηριχθούν οι δικαστές με λιγότερη καχυποψία, αφού θα μπορούσαν να ελέγξουν κάθε δραστηριότητα που έλαβε χώρα πριν το υλικό περάσει τη πόρτα της δικαστικής αίθουσας.[36]

Επίλογος

Για να ανακεφαλαιώσουμε, η ακεραιότητα των αποδεικτικών στοιχείων που υποβάλλονται στο ΔΠΔ αποτελεί ένα κρίσιμο ζήτημα προς όφελος της απονομής δικαιοσύνης.[37] Εφόσον το blockchain παρέχει ασφάλεια, διαφάνεια και ανιχνευσιμότητα, συνιστά έναν ιδανικό υποψήφιο για τη παροχή μια ακέραιης  CoC στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο.[38] Συμπερασματικά, εάν ο μηχανισμός διαχείρισης ψηφιακού αποδεικτικού υλικού προσαρμοστεί στις σύγχρονες τεχνολογικές ευκαιρίες, είμαι αισιόδοξη ότι στο μέλλον το ψηφιακό υλικό θα αποτελέσει ένα ουσιαστικό μέρος τη διεθνούς ποινικής διαδικασίας και θα είναι εξίσου αξιόπιστο με άλλους κολοσσούς της αποδεικτικής διαδικασίας, όπως η μαρτυρική κατάθεση.

Εύα Παναγάκου