ΤΕΥΧΟΣ #11 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2020

 “Έχουμε ανάγκη μια θεμελιώδη αναμόρφωση, μια πραγματική ανασκόπηση του εγκλήματος και της τιμωρίας”

Prof. Ivo Aertsen
Ο Ivo Aertsen, διεθνώς γνωστός Βέλγος νομικός, ψυχολόγος, καθηγητής Εγκληματολογίας, Θυματολογίας, Αποκαταστατικής δικαιοσύνης, ακτιβιστής και ιδρυτικό μέλος του European Forum for Restorative Justice (EFRJ) συζητά στο Crime Times με την Κατερίνα Σούλου*, υποψήφια διδάκτορα Ποινικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Aix-Marseille και διοικητικό μέλος του EFRJ. Το επίκεντρο της συζήτησης δεν μπορεί να είναι άλλο παρά η Αποκαταστατική Δικαιοσύνη (Restorative Justice), οι νέες οπτικές που προτείνει πάνω στο έγκλημα και την αντιμετώπισή του, οι κοινωνιολογικές και ανθρωπολογικές προεκτάσεις αυτών, η σημασία τους για την Ελλάδα και φυσικά οι εξελίξεις του αποκαταστατικού κινήματος σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

*Περίληψη της συζήτησης στα ελληνικά από την Κατερίνα Σούλου. Για να διαβάσετε ολόκληρη τη συνέντευξη στα αγγλικά κάντε κλικ εδώ.

 Η συζήτηση ξεκινάει με την σύντομη αφήγηση της γνωριμίας και της σχέσης μου με τον Ivo Aertsen, η οποία είναι, εκτιμώ, ενδεικτική της ποιότητας του χαρακτήρα του αλλά και της προσέγγισης που έχει ως καθηγητής προς τους νέους φοιτητές και ερευνητές. Αν κάτι μπορεί να τον περιγράψει εν συντομία, αυτό είναι η νεανική του ενέργεια και η συνεχής επιθυμία του να δημιουργεί “συνδέσεις”. Συνδέσεις ανθρώπων από διαφορετικές χώρες, συνδέσεις επαγγελματιών, ερευνητών, συνδέσεις ανθρώπων που συνδέονται είτε ως δράστες είτε ως θύματα με μια εγκληματική πράξη, μια αδικία, μια πράξη που προκαλεί ανθρώπινο πόνο, ακόμα και συνδέσεις διαφορετικών επιστημονικών πεδίων... Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που θεωρείται στην Ευρώπη ο “πατέρας” του αποκαταστατικού κινήματος. Οι έννοιες της “σύνδεσης” και της “επικοινωνίας” αποτελούν χαρακτηριστικά της γενικότερης φιλοσοφίας της αποκαταστατικής δικαιοσύνης (Restorative Justice). Σε μια από τις σπάνιες συνεντεύξεις του και σε κάθε περίπτωση στη πρώτη που δίνει για κάποιο ελληνικό περιοδικό, ο καθηγητής εξηγεί λοιπόν αρχικά τι είναι η αποκαταστατική δικαιοσύνη.

Το έγκλημα γεννάει πόνο ανθρώπινο από συγκεκριμένους ανθρώπους σε συγκεκριμένους ανθρώπους, δεν πρόκειται για μια απλή, “αφηρημένη” νομο-παραβίαση.

Ο καθηγητής παρουσιάζει την νέα αυτή τάση στην Εγκληματολογία ως πρόσκληση για “αλλαγή νοοτροπίας”, τόσο σε σχέση με τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε το τι είναι έγκλημα, όσο και σε σχέση με το πως αντιδρούμε σε αυτό. Το έγκλημα γεννάει πόνο ανθρώπινο από συγκεκριμένους ανθρώπους σε συγκεκριμένους ανθρώπους, δεν πρόκειται για μια απλή, “αφηρημένη” νομο-παραβίαση, όπως αντιμετωπίζεται από την ποινική δικαιοσύνη. Ο καθηγητής υποστηρίζει πως απέναντι σε αυτό τον ανθρώπινο πόνο και τη βία που συνεπάγεται ένα έγκλημα, η πρώτη μας αντίδραση θα έπρεπε να είναι η άμβλυνση αυτών και όχι η επιπρόσθετη επιβολή πόνου και βίας μέσω της τιμωρίας. Αντιθέτως, θα πρέπει να αναζητηθούν τρόποι ουσιαστικής αποκατάστασης της προκληθείσης από το έγκλημα βλάβης, και αυτό δεν μπορεί να γίνει, παρά μόνο από τον ίδιο τον άνθρωπο που την προκάλεσε προς τον άνθρωπο που την υπέστη. Ζητούμενο είναι δηλαδή η ανάληψη ουσιαστικής ευθύνης. Η πρακτική εμπειρία αποκαταστατικών πρακτικών, εξάλλου, δείχνει ότι αυτό δεν αποτελεί απλά μια ουτοπία.

H Κατερίνα Σούλου με τον Καθηγητή Ivo Aertsen, κατά την τελετή της αναγόρευσης του ως επίτιμος καθηγητής στις 21 Οκτωβρίου 2019 στο Λέουβεν του Βελγίου.

Στην Ελλάδα προβλέπονται πρακτικές εμπνευσμένες από τις αξίες της αποκαταστατικής δικαιοσύνης μόνο στο πεδίο των ανηλίκων και σε αυτό της ενδοοικογενειακής βίας. Όμως η αποκαταστατική απάντηση δεν θα πρέπει να περιορίζεται σε ήπιες περιπτώσεις. Στην ερώτηση μου εάν η αποκαταστατική προσέγγιση είναι δυνατή για όλα τα είδη εγκλήματος, ο καθηγητής απαντά καταφατικά. Υπερασπίζεται την άποψη ότι δεν υπάρχει κάποιο σοβαρό επιχείρημα αποκλεισμού κάποιου εγκλήματος από την ενδεχόμενη αποκαταστατική μεταχείριση του. Για να υλοποιηθεί όμως αυτή, χρειάζονται πολύ καλά εκπαιδευμένοι διαμεσολαβητές, εξοπλισμένοι με ειδικές γνώσεις και εμπειρία, ώστε να μπορούν να αξιολογήσουν εάν υπάρχει έδαφος και στη συνέχεια να δημιουργήσουν τις συνθήκες για κάτι τέτοιο. Σε κάθε περίπτωση, ο δράστης και το θύμα συνδέονται με κάποιο τρόπο με τη διάπραξη ενός εγκλήματος. Και ακόμα και αν η συνάντηση ή ο διάλογος μεταξύ τους δεν μπορεί να καταστεί δυνατός, οι αποκαταστατικές αξίες μπορούν να παίξουν ουσιαστικό ρόλο στον τρόπο που είτε το θύμα είτε ο δράστης αντιμετωπίζονται κυρίως από τους επαγγελματίες της δικαιοσύνης που έρχονται σε επαφή μαζί τους, τους δικαστές, την αστυνομία, τους δικηγόρους, τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους, κτλ.

Εκτός από τον “διάλογο” μεταξύ των εμπλεκόμενων σε ένα έγκλημα μερών, η αποκαταστατική δικαιοσύνη προσκαλεί και για διεπιστημονικό “διάλογο” πάνω στην κατανόηση και στην αντίδραση στο έγκλημα. Η μονόπλευρη “νομικίστικη” αντίληψη του εγκλήματος ως γεγονός, έχει οδηγήσει στο να θεωρούμε την σκληρή τιμωρία ως μόνη δυνατή απάντηση σε αυτό. Και όλο αυτό, αφήνοντας ανεξέταστο το κοινωνικό αντίκτυπο και του εγκλήματος αλλά και της τιμωρίας. Η δε διεπιστημονικότητα δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως απλή συνύπαρξη ή αντιπαράθεση μεταξύ των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, αλλά ως ο ουσιαστικός διάλογος μεταξύ των τελευταίων, η αλληλοκατανόηση και συνεργασία των κοινωνικών επιστημόνων. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να θέσουμε ουσιαστικότερες ερωτήσεις σχετικά με το εγκληματικό φαινόμενο που θα επιτρέψουν και την αποτελεσματικότερη μεταχείρισή του, με ένα περισσότερο θετικό κοινωνικό αποτέλεσμα. Διότι “responding to crime in society requires first understanding crime”, όπως εύστοχα το έθεσε ο Βέλγος καθηγητής.

Η συζήτηση μεταφέρθηκε και στην νέα ευρωπαϊκή Σύσταση CM/Rec(2018)8, η οποία αποτελεί ένα αρκετά πρωτοποριακό νομοθετικό κείμενο πάνω στον τομέα της αποκαταστατικής δικαιοσύνης σε ποινικές υποθέσεις, και στης οποίας την σύνταξη ο Ivo Aertsen είχε ενεργή συμμετοχή. Η εν λόγω Σύσταση καλεί εξάλλου σε μια αλλαγή “κουλτούρας”, νοοτροπίας στο πεδίο της ποινικής δικαιοσύνης. Είναι αυτό εφικτό στη σημερινή κοινωνία μέσα στην οποία έχουν διαμορφωθεί σχέσεις “δικαιοσύνης”, που στηρίζονται σε ένα τιμωρητικό, κατασταλτικό καθεστώς; Το ερώτημα προβληματίζει έντονα και τον καθηγητή Aertsen, ωστόσο δηλώνει πως οι αξίες που προωθεί η αποκαταστατική δικαιοσύνη του επιτρέπουν να ελπίζει σε μια αλλαγή αυτού του σκηνικού στο μέλλον.

Οι αποκαταστατικές αξίες και πρακτικές μπορούν να βοηθήσουν στο εσωτερικό της χώρας, ειδικά σε ότι έχει να κάνει με την κατανόηση και την αποδοχή του “ξένου”.

Αφήνοντας για λίγο το πεδίο της ποινικής δικαιοσύνης, επικεντρωθήκαμε σε άλλα κοινωνικά πεδία στα οποία η αποκαταστατική δικαιοσύνη εφαρμόζεται. Αυτά αφορούν εντάσεις και συγκρούσεις μέσα στη κοινωνία, μεταξύ των οποίων ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης και διαπολιτισμικών διαφορών. Η χώρα μας δεν μπορεί να μείνει αδιάφορη απέναντι σε μια τέτοια προοπτική, δεδομένης της κατάστασης που επικρατεί τα τελευταία χρόνια, με αποκορύφωμα την προσφυγική κρίση στην οποία καλείται καθημερινά να ανταπεξέλθει. Ο καθηγητής, λοιπόν, εξηγεί το πως οι αποκαταστατικές αξίες και πρακτικές μπορούν να βοηθήσουν στο εσωτερικό της χώρας, ειδικά σε ότι έχει να κάνει με την κατανόηση και την αποδοχή του “ξένου” Άλλου και με μια αρμονική συμβίωση. Επιπροσθέτως οι αποκαταστατικές αξίες και κυρίως η αλληλεγγύη και η ανάληψη ουσιαστικής ευθύνης μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο πάνω σε αυτό το ζήτημα και στο εξωτερικό της χώρας, στις διακρατικές σχέσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Τέλος, από την συζήτηση δεν θα μπορούσε να απουσιάζει το European Forum for Restorative Justice, του οποίου ο Ivo Aertsen είναι ένας από τους ιδρυτές και αυτή τη χρονιά θα γιορτάσει τα 20ά του γενέθλια. Ο Βέλγος καθηγητής θυμάται την γέννηση της αρχικής ιδέας, τη δημιουργία αλλά και την εξέλιξη αυτού του οργανισμού, που πλέον αποτελεί σημείο αναφοράς στην Ευρώπη αλλά και στον κόσμο πάνω στο πεδίο της αποκαταστατικής δικαιοσύνης. Η πορεία αυτού του ταξιδιού που συγκέντρωσε ανθρώπους από όλο τον κόσμο, ερευνητές, ακαδημαϊκούς, επαγγελματίες από διάφορα επιστημονικά πεδία, ανθρώπους που ενώθηκαν μέσα από το ίδιο όραμα, είναι ενθαρρυντική. Είναι το ζωντανό παράδειγμα της δυναμικής της διεπιστημονικότητας και δείχνει ότι μόνο μέσα από την συνεργασία και την αλληλοϋποστήριξη μπορούν να επιτευχθούν τα πιο μεγάλα, στον τομέα της δικαιοσύνης, αλλά και στην κοινωνία μας.