Σύντομη επισκόπηση του ποινικού αδικήματος της πειρατείας στη θάλασσα

Στέλλα Καπούλα

«Βάσει του άρθρου 101 της Σύμβασης Δικαίου της θάλασσας, πειρατεία συνιστούν οι ακόλουθες πράξεις: (α) κάθε παράνομη πράξη βίας ή κράτησης ή κάθε διάπραξη διαρπαγής που διαπράττεται για ιδιωτικούς σκοπούς από το πλήρωμα ή τους επιβάτες ιδιωτικού πλοίου ή αεροσκάφους και που κατευθύνεται i) στην ανοικτή θάλασσα, εναντίον άλλου πλοίου ή αεροσκάφους ή εναντίον προσώπου ή περιουσιακών στοιχείων πάνω στο πλοίο ή το αεροσκάφος αυτό ii) εναντίον πλοίου ή αεροσκάφους, προσώπων ή περιουσιακών στοιχείων , σε τόπο εκτός της δικαιοδοσίας οποιουδήποτε κράτους, (β) κάθε πράξη εκούσιας συμμετοχής στη λειτουργία ενός πλοίου ή αεροσκάφους εν γνώσει των γεγονότων που καθιστούν το πλοίο ή το αεροσκάφος αυτό πειρατικό, (γ) κάθε πράξη υποκίνησης ή σκόπιμης διευκόλυνσης πράξης που αναφέρεται στην παράγρφο (α) ή (β) αυτού του άρθρου.»

Α. ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Μιλώντας κανείς, σήμερα, για το αδίκημα της πειρατείας στη θάλασσα θα έχει στο νου πως πρόκειται για μία παράνομη πρακτική πολύ παλαιότερων εποχών, η οποία ουδεμία σχέση έχει με την σύγχρονη πραγματικότητα. Ίσως ακόμα να θεωρεί κανείς πως πρόκειται για ένα απομεινάρι μίας άλλης εποχής, που σίγουρα πολύ πιο σπάνια εμφανίζεται στις μέρες μας. Το μόνο σίγουρο είναι πως η πειρατεία συνιστά το κατ΄ εξοχήν αδίκημα στο οποίο έχει δοθεί μία κινηματογραφική ή μυθιστορηματική διάσταση ενώ πιο σπάνια βλέπουμε, στη χώρα μας τουλάχιστον, σχετικά παραδείγματα δικαστικής πρακτικής.

Η πειρατεία, ωστόσο, όσο κι αν έχουμε μία εικόνα γι΄ αυτή περί παρωχημένου αδικήματος που κατέτρυχε τους ωκεανούς, δεν έχει εξαλειφθεί. Κατά κύριο λόγο εμφανίζεται, σήμερα,  στην Άπω Ανατολή, τη Μεσόγειο, τη Νότιο Αμερική, τον Ινδικό Ωκεανό, τη Δυτική και Ανατολική Αφρική. Το  έτος 2003 σημειώθηκαν 448 πράξεις πειρατείας και ένοπλης ληστείας με 15 θανάτους. Κατελήφθησαν 11 πλοία, 11 αγνοούνται και άλλα δύο βυθίστηκαν. Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα οξυμμένο στο στενό της Malacca στην Ινδονησία και στα ανοιχτά της Σομαλίας με πολύ συχνά περιστατικά που τείνουν να αποτελέσουν μόνιμη συνήθεια. Κατά το έτος 2009 σημειώθηκαν, ανοιχτά της Σομαλίας, 214 επιθέσεις σε εμπορικά πλοία εκ των οποίων 42 είχαν επιτυχή για τους πειρατές έκβαση. ¹

Ειδικά στη Σομαλία, η έξαρση της πειρατείας δεν άφησε περιθώρια στη διεθνή κοινότητα για την  οποία κατέστη επιτακτική ανάγκη να λάβει έκτακτα μέτρα. Για τον λόγο αυτό, η διεθνής κοινότητα συνέστησε, τελικά, πολυεθνική ναυτική δύναμη  που σκοπό έχει να περιορίσει την πειρατεία στη Σομαλία. Η έκταση που κλήθηκε η δύναμη αυτή να φυλάξει ήταν πολύ μεγάλη με αποτέλεσμα να έχει εμπλακεί μόνο στο 20 % των πειρατικών επιθέσεων. ²

Για να αντιληφθεί κανείς, επιπροσθέτως, την έκταση που έχει λάβει η πειρατεία στα χωρικά πλαίσια της Σομαλίας αρκεί να αναφερθεί ότι για την δική της περίπτωση έχει εισαχθεί εξαίρεση στο Διεθνές Δίκαιο και, ειδικά, στην ρύθμιση που προβλέπει ότι μόνο το εκάστοτε παράκτιο κράτος επιτρέπεται να  συλλάβει πειρατές που εισέρχονται στην αιγιαλίτιδα ζώνη του. Δεδομένου ότι η Σομαλία βρίσκεται σε αδυναμία ως προς την συγκρότηση ισχυρών δυνάμεων που θα μπορούσαν να καταστείλουν αποτελεσματικά φαινόμενα πειρατείας, ο ΟΗΕ στην περίπτωση της  χορήγησε σε οποιοδήποτε πολεμικό πλοίο, ανεξαρτήτως της χώρας προέλευσής του, να έχει το δικαίωμα σύλληψης πειρατών.

Β. ΑΙΤΙΑ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ ΤΗΣ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑΣ ΣΗΜΕΡΑ

Πίσω από κάθε έγκλημα θα μπορούσαμε να διακρίνουμε και ένα αίτιο, κάποιες φορές, ίσως όχι και τόσο εμφανές, το οποίο οδήγησε τον δράστη στην τέλεση του. Η διαρκής εξέλιξη της κοινωνικής πραγματικότητας, η εκ θεμελίων αλλαγή του τρόπου ζωής έχει οδηγήσει με την πάροδο του χρόνου άλλοτε στην εξάλειψη, άλλοτε στην έξαρση ορισμένων ποινικών αδικημάτων και άλλοτε στην εμφάνιση καινούριων.

Στην προκειμένη περίπτωση, θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς ότι οι ραγδαίοι ρυθμοί ανάπτυξης της ναυσιπλοΐας σε συνδυασμό με την ιδιαίτερη βαρύτητα που δίνουν τα κράτη στην ενδυνάμωση της ναυτικής τους δύναμης θα είχε ως αποτέλεσμα την σημαντική περιστολή του αδικήματος της πειρατείας στη θάλασσα.

Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, τη θάλασσα, δεν θα ήταν διόλου υπερβολικό να την παραλληλίσουμε με μια κοινωνία και τα πλοία πάσης φύσεως, είτε ιδιωτικά είτε δημόσια, πολεμικά ή εμπορικά ως ζωντανούς οργανισμούς που υπάρχουν και αναπτύσσουν δράση σε αυτή. Η θάλασσα αποτελεί τον «καμβά» όπου απεικονίζονται όλες οι μορφές των σχέσεων και των αλληλεξαρτήσεων, μαζί με τις δυναμικές τάσεις εξέλιξης και τις ιστορικές μεταβλητές. ³ Συνεπώς, εφόσον, κάνουμε λόγο για έναν τύπο «κοινωνικού σχηματισμού», η εμφάνιση εγκληματικής δράσης θεωρείται αυτονόητη.

Η αλήθεια είναι ότι μιλώντας κανείς για την πειρατεία άλλων εποχών θα μπορούσε εύλογα να υποστηρίξει  την άποψη πως πρόκειται για ένα ποινικό αδίκημα, κίνητρο τέλεσης του οποίου είναι η οικονομική ανέχεια. Βάσιμα, λοιπόν, χαρακτηριζόταν, ως ταξικά προσδιορισμένο αδίκημα εκπορευόμενο από την φτώχεια των κατώτερων λαϊκών στρωμάτων. ⁴

Ωστόσο, η ανάπτυξη του εμπορίου μεταξύ των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων και των αποικιών τους στους Νέους Κόσμους και η κατακόρυφη αύξηση των δρομολογίων των εμπορικών πλοίων, οδήγησε όχι μόνο ιδιώτες αλλά και κρατικές οντότητες σε επιχειρούμενες πράξεις πλουτισμού και δολιοφθοράς, που συνίσταντο εκτός των άλλων και στη σύσταση ειδικών σωμάτων για την κατάληψη, λεηλασία και πρόσκτηση εμπορικών πλοίων άλλων χωρών (οι γνωστοί κουρσάροι ή privateers). ⁵

Ειδικά στη Σομαλία, που ως αναφέρθηκε ανωτέρω, παρουσιάζει υψηλά ποσοστά κρουσμάτων πειρατείας, αίτια του φαινομένου είναι η πολιτική αναταραχή που υφίσταται, η υπεραλίευση στα ύδατά της από δυτικά έθνη καθώς και η υποδοχή πυρηνικών  και λοιπών χημικών αποβλήτων κρατών του πρώτου κόσμου. ⁶

Προκύπτει, λοιπόν, ότι οι η ένδεια έχει πάψει να είναι ο αποκλειστικός γενεσιουργός λόγος τέλεσης της πειρατείας. Κρατικά συμφέροντα, ακόμα και οικολογικοί- υγειονομικοί λόγοι, ως απόρροια της εξέλιξης των σύγχρονων κρατών, έρχονται να αυξήσουν τα ποσοστά εμφάνισης του εν λόγω αδικήματος.

Γ. ΠΡΟΣΒΑΛΛΟΜΕΝΟ ΕΝΝΟΜΟ ΑΓΑΘΟ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΑΔΙΚΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑΣ

Το αδίκημα της πειρατείας αποτελεί το πρώτο ιστορικά διεθνές έγκλημα και τόπος τέλεσής του είναι η ανοιχτή θάλασσα ενώ οι πράττοντες το αδίκημα αυτό θεωρούνται «εχθροί της ανθρωπότητας».

Προσβάλλει δε τη διαχρονική σταθερά της ελευθερίας της ναυσιπλοΐας στην ανοιχτή θάλασσα κυρίως με την χρήση ωκεανοπόρων πλοίων. Ειδικότερα, θεωρείται ότι νομικό αντικείμενο του αδικήματος της πειρατείας είναι η ασφάλεια και η ελευθερία της κυκλοφορίας στην ελεύθερη θάλασσα. ⁷

Τόπος, τέλεσης, του αδικήματος αυτού είναι η ανοιχτή θάλασσα. Συνεπώς, εύλογα, προκύπτει το ερώτημα ποια δικαστήρια είναι αρμόδια να επιληφθούν της εκάστοτε υπόθεσης πειρατείας; Την απάντηση έρχεται να δώσει η Σύμβαση για το Δίκαιο της θάλασσας κατά την οποία ο πειρατής που έχει συλληφθεί στην ανοιχτή θάλασσα αντιμετωπίζεται σύμφωνα με την νομοθεσία του κράτους, στο οποίο ανήκει η σημαία του πλοίου που τον συλλαμβάνει. Ωστόσο, στη Σύμβαση για το Δίκαιο της θάλασσας δεν προβλέπονται ποινές για την πειρατεία. Το κενό αυτό έρχεται να καλύψει το σύστημα ποινικών κυρώσεων του εκάστοτε κράτους που επιλαμβάνεται της υπόθεσης.

Δ. ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ

i) Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η υπόθεση Ambrose Light Case (1885)⁸, την οποία επελήφθη αμερικανικό δικαστήριο. Στο συγκεκριμένο πλοίο ηγούνταν κολομβιανοί αντάρτες. Η δράση τους, όμως, δεν είχε αναγνωριστεί από την διεθνή κοινότητα, συνεπώς, δεν είχαν αναγνωρισμένη νομική υπόσταση. Οι πράξεις βίας που επιχείρησαν συντελέστηκαν στην ανοιχτή θάλασσα και, τελικά, θεωρήθησαν πειρατικές.

Στην ως άνω απόφαση έγινε δεκτό πως αν οι αντάρτες, που έχουν αναγνωριστεί ως τέτοιοι από την διεθνή κοινότητα, προβαίνουν σε διαρπαγές που δεν σχετίζονται με την ανταρσία θεωρούνται  πειρατές. Συνάγεται , λοιπόν, εκ του αντιθέτου πως αν η πράξη διαρπαγής συντελείται στα πλαίσια της ανταρσίας, δεν θεωρείται πειρατική.

Από το σημείο αυτό, ακριβώς, εύλογα γεννάται ο ακόλουθος προβληματισμός. Εφόσον η πράξη που τελείται σε κάθε περίπτωση είναι διαρπαγή στην ανοιχτή θάλασσα, για ποιο λόγο όταν γίνεται στα πλαίσια αναγνωρισμένης από την διεθνή κοινότητα  ως ανεξάρτητης νομικής οντότητας, ομάδας ανταρτών παύει να έχει χαρακτήρα πειρατείας; Ίσως, λοιπόν, στο αδίκημα αυτό, που κατά βάση έχει οικονομικά κίνητρα , να αρχίζουν να διαφαίνονται πολιτικές σκοπιμότητες.

ii) Ανάλογοι προβληματισμοί γεννιούνται και επ΄ αφορμής της κρίσιμης υπόθεσης με το πορτογαλικό κρουαζιερόπλοιο Santa Maria το 1961, το οποίο όταν έπλεε με 600 επιβάτες στην ανοιχτή θάλασσα ,στην Καραϊβική, κατελήφθη από τον Calvao και 70 άνδρες που ταξίδευαν στο πλοίο ως επιβάτες. Στη συνέχεια, οι καταληψίες δήλωσαν ότι δρουν για λογαριασμό της «Εθνικής Απελευθερωτικής Κίνησης», η οποία είχε αρχηγό τον στρατηγό Delgado, ο οποίος αφού ηττήθηκε στις προεδρικές εκλογές της Πορτογαλίας του 1958 από τον στρατηγό Salazar έλαβε πολιτικό άσυλο στη Βραζιλία. Μετά από αίτηση της Πορτογαλικής Κυβέρνησης, η οποία θεώρησε το πλοίο πειρατικό και τους αντάρτες πειρατές, τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Βρετανία εξέφρασαν την προθυμία να σταματήσουν το πλοίο υπό τον όρο ότι μια τέτοια ενέργεια δεν θα έθετε σε κίνδυνο τη ζωή του πληρώματος και των επιβατών. Το πλοίο οδηγήθηκε με συνοδεία (κατόπιν αμερικανικής πρότασης) σε Βραζιλιάνικο λιμάνι όπου οι επιβάτες αποβιβάστηκαν και χορηγήθηκε στους αντάρτες πολιτικό άσυλο από την Κυβέρνηση της Βραζιλίας. Το πλοίο επιστράφηκε στην Πορτογαλία, ενώ κρίθηκε τελικά ότι δεν συνέτρεχαν οι προϋποθέσεις για να χαρακτηριστεί το επεισόδιο ως πειρατεία. ⁹

Ήδη δηλαδή και στις δύο ως άνω αναφερόμενες περιπτώσεις το περιστατικό έπρεπε να διερευνηθεί κατά πόσο συνιστά πειρατεία, ενώ η πειρατεία σαν αδίκημα έτεινε να συμπεριλάβει ακόμα και περιπτώσεις που οι δράστες απέβλεπαν κατ΄ουσίαν στην ικανοποίηση πολιτικών σκοπιμοτήτων.

Ε. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Είναι προφανές, ότι το έγκλημα της πειρατείας, όχι μόνο δεν έχει εξαλειφθεί, αλλά συνεχίζει να απασχολεί την σύγχρονη πραγματικότητα και , μάλιστα, σε επίπεδο διεθνούς δικαίου.

Η ανάγκη των κρατών να επιβληθούν με κάθε κόστος στον τομέα της ναυσιπλοΐας, η ύπαρξη πολιτικών σκοπιμοτήτων,  έχουν διευρύνει τα στενά όρια του ορισμού της πειρατείας βάσει του οποίου πρόκειται για κάθε παράνομη πράξη βίας ή κράτησης ή κάθε πράξη διαρπαγής που διαπράττεται για την ικανοποίηση ιδιωτικών σκοπών.

Επομένως, καθίσταται επιτακτική ανάγκη να επαναπροσδιοριστούν τα όρια της πειρατείας, ώστε αυτή να λάβει πιο σύγχρονες διαστάσεις. Ειδικά, θα ήταν ιδιαίτερα επωφελές η διεθνής κοινότητα να προβλέψει ένα νομοθετικό πλαίσιο ή έστω να δώσει κατευθυντήριες γραμμές στα κράτη αναφορικά με τις ποινικές κυρώσεις που προβλέπουν για το αδίκημα αυτό. Μία τέτοια κοινή νομοθετική κατεύθυνση θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη για κράτη με παράδοση στην ναυτιλία, όπως και η χώρα μας, που είναι ευάλωτα και επιρρεπή στο να έρθουν αντιμέτωπα με περιστατικά πειρατείας.

Στέλλα Καπούλα, Δικηγόρος παρά πρωτοδίκαις