Ο «Ξεχασμένος» κρατούμενος πατέρας και τα παιδιά του
Σύγχρονες έρευνες και σωφρονιστική πολιτική
Αντίθετη στην έννοια της οικογενειακής ζωής δεν είναι τόσο η μοναχική ζωή, όσο η μαζική ιδρυματική διαβίωση, όπως έχει επισημάνει ο Erving Goffman[1]. Στη φυλακή, η προσωπική «ταυτότητα» του γονέα -προεξέχουσα για τους περισσότερους πριν από τον εγκλεισμό – κινδυνεύει να ξεθωριάσει ή να περιέλθει σε προσωρινή αδράνεια και τη θέση της να πάρει η ιδρυματική ταυτότητα του «κρατουμένου»[2].
Ενώ όμως έχουν ερευνηθεί αρκετά οι αντιξοότητες που αντιμετωπίζει μία έγκλειστη μητέρα στην προσπάθειά της να διαφυλάξει τον συναισθηματικό δεσμό με τα παιδιά της[3], ελάχιστες έρευνες είχαν γίνει μέχρι πρόσφατα για τα αντίστοιχα προβλήματα του έγκλειστου πατέρα. Έτσι, σε μια επισκόπηση της επιστημονικής βιβλιογραφίας μέχρι το 2012, οι Dyer, Pleck και McBride εντόπισαν μόλις 39 έρευνες για τις οικογενειακές σχέσεις του έγκλειστου πατέρα, από τις οποίες μόνο οι 19 εστίαζαν στην πατρότητα[4].
Πρόκειται για δυσεξήγητη παραγνώριση· γιατί άνδρες είναι στην πλειονότητά τους οι κρατούμενοι γονείς σε όλες τις χώρες. Για παράδειγμα στις ΗΠΑ, άνδρες είναι το 91% των έγκλειστων γονέων. Ο συνολικός αριθμός των παιδιών με έγκλειστο πατέρα είναι υπερ-δεκαπλάσιος από τον αριθμό των παιδιών με έγκλειστη μητέρα[5]. Στην ίδια χώρα εκτιμάται πως 1 στα 12 παιδιά στον γενικό πληθυσμό θα βιώσει την εμπειρία της φυλάκισης του πατέρα του κάποια στιγμή μέχρι να γίνει 14 ετών[6].
Το γεγονός ότι ο έγκλειστος πατέρας παρέμεινε «ξεχασμένος» μέχρι πρόσφατα από την κοινωνική έρευνα[7]ίσως να μην οφείλεται τόσο σε μια γενική υποτίμηση της πατρότητας στις δυτικές κοινωνίες, όσο στη διαδεδομένη προκατάληψη πως ο ποινικός παραβάτης είναι «εξ ορισμού» ένας ανεύθυνος γονέας του οποίου η φυλάκιση μόνο ευεργετική επίδραση μπορεί να έχει στα παιδιά του[8]. Ίσως πάλι να παρερμηνεύεται από τους ερευνητές ως αδιαφορία του πατέρα το γεγονός ότι αρνείται ψυχολογικά, συχνότερα από ό,τι η μητέρα, το άγχος και τις ενοχές για τις επιπτώσεις που έχει η εμπλοκή του με τον ποινικό νόμο στα παιδιά του[9]. Ας μην ξεχνάμε πως, σύμφωνα με τον άτυπο κώδικα συμπεριφοράς των κρατουμένων, ο «σωστός άνδρας» οφείλει να δείχνει πως αποδέχεται στωικά την κατάσταση, για να μη θεωρηθεί «αδύναμος» και θυματοποιηθεί[10].
Τα τελευταία χρόνια ωστόσο κοινωνικές έρευνες σε διάφορες χώρες έχουν φέρει στο προσκήνιο τα προβλήματα του κρατούμενου πατέρα. Οι έρευνες αυτές επιβεβαιώνουν πως η πατρότητα παραμένει βασική παράμετρος της προσωπικής του ταυτότητας[11], ανεξάρτητα από την ηλικία του[12] και τη διάρκεια της ποινής του[13], ακόμη και αν έχει προσωρινά αποκοπεί από την οικογένειά του[14], παρά την έλλειψη θετικών πατρικών προτύπων κατά την παιδική του ηλικία και παρά το γεγονός ότι μπορεί να μη διατηρούσε τακτική επικοινωνία με τα παιδιά του πριν από τη φυλάκιση[15].
Για παράδειγμα, η Kerry Kazura συγκρίνοντας τις ανάγκες υποστήριξης ανδρών και γυναικών σε ένα θεραπευτικό κατάστημα κράτησης διαπίστωσε πως οι πατέρες ανησυχούσαν στην πραγματικότητα όσο και οι μητέρες για τις επιπτώσεις της φυλάκισής τους στη συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών και στις συνθήκες διαβίωσής τους. Αναζητούσαν συμβουλές για το πώς θα τα βοηθήσουν να αντιμετωπίσουν το άγχος και τις φοβίες τους. Ήθελαν να βελτιώσουν τις παιδαγωγικές πρακτικές τους σε ζητήματα επιβολής πειθαρχίας και φροντίδας και γενικά να γίνουν στο μέλλον καλύτεροι γονείς. Επιθυμούσαν να συναντούν τα παιδιά υπό ευνοϊκότερες συνθήκες και για περισσότερο χρόνο. Προτιμούσαν χώρους επίσκεψης διακοσμημένους και εξοπλισμένους κατάλληλα ώστε να μπορούν να διαβάσουν και να παίξουν μαζί τους. Ζητούσαν από τους συμβούλους βοήθεια στην προσπάθεια να σχεδιάσουν την επιστροφή τους στην οικογενειακή ζωή μετά την αποφυλάκιση. Η μόνη αξιοσημείωτη διαφορά μεταξύ των δύο φύλων ήταν πως οι μητέρες αποδείχτηκαν περισσότερο πρόθυμες να συμμετάσχουν σε ομάδες συμβουλευτικής υποστήριξης[16].
Από την ποιότητα της επικοινωνίας του εγκλείστου με τα παιδιά του εξαρτάται, σε μεγάλο βαθμό, η θετική ή αρνητική εκτίμηση που έχει για την κοινωνική υποστήριξη που δέχεται γενικά[17]. Οραματίζεται έναν μελλοντικό «εφικτό εαυτό»(possibleself) υπεύθυνου πατέρα[18]. Συχνά διατηρεί υπεραισιόδοξες προσδοκίες για ταχεία και πλήρη αποκατάσταση των οικογενειακών του σχέσεων[19].
Η σύγχρονη κοινωνική έρευνα έχει επισημάνει τις βαρύτατες επιπτώσεις που έχει η φυλάκιση του πατέρα στα ανήλικα παιδιά του. Οι σχετικές έρευνες χρησιμοποιούν διάφορα θεωρητικά πλαίσια, όπως της θεωρίας της ταυτότητας, της οικογενειακής διαδικασίας (familyprocesstheory), των οικολογικών συστημάτων, του συναισθηματικού δεσμού (attachmenttheory), της ασαφούς απώλειας (ambiguouslosstheory), της βιωματικής διαδρομής (life-coursetheory) κ.ά. Ανεξάρτητα από το θεωρητικό πλαίσιο των ερευνών, κοινή φαίνεται να είναι η διαπίστωση πως η απουσία του πατέρα λόγω ποινικού εγκλεισμού είναι μια αγχογόνος και τραυματική αντιξοότητα της παιδικής ηλικίας, με βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες δυσμενείς συνέπειες στις υλικές συνθήκες διαβίωσής των παιδιών[20], την ψυχική υγεία και την κοινωνική τους συμπεριφορά[21].
Τα παιδιά των κρατουμένων εκδηλώνουν κατά την εφηβεία συνηθέστερα συμπεριφορά εκδραμάτισης (actingout), όπως π.χ. βίαιες φιλονικίες με συνομηλίκους ή καταστροφές περιουσίας[22], αντιμετωπίζουν αυξημένα προβλήματα σωματικής και ψυχικής υγείας, όπως κατάθλιψη, άγχος και δυσκολία συγκέντρωσης[23], έχουν μειωμένες γνωστικές και μη-γνωστικές δεξιότητες[24], χαμηλότερες εκπαιδευτικές επιδόσεις[25], απουσιάζουν συχνότερα από το σχολείο και διαπιστώνουν πως οι εκπαιδευτικοί έχουν μειωμένες προσδοκίες από αυτά[26]. Όσο αυξάνεται η συχνότητα και η διάρκεια των φυλακίσεων του πατέρα, τόσο μειώνονται γενικά οι εκπαιδευτικές επιδόσεις των παιδιών του και τόσο αυξάνεται ο κίνδυνος να εκδηλώσουν παραβατική συμπεριφορά[27].
Γενικά, η φυλάκιση του πατέρα φαίνεται να έχει δυσμενέστερες συνέπειες από τη φυλάκιση της μητέρας στην υλική ευημερία, τη χρήση ναρκωτικών και την παραβατικότητα των παιδιών - κυρίως των αγοριών. Η φυλάκιση της μητέρας συσχετίζεται περισσότερο μόνο με εσωστρεφείς αντιδράσεις των παιδιών και των εφήβων, όπως η κατάθλιψη και το άγχος[28]. Πέρα από τα μεθοδολογικά ζητήματα που ενδεχομένως εξηγούν την απρόσμενη αυτή ερευνητική διαπίστωση[29], είναι σαφές ότι οι δυσμενείς συνέπειες της φυλάκισης του πατέρα στα παιδιά του δεν πρέπει να υποτιμηθούν.
Η αποστέρηση της οικογενειακής ζωής είναι ένα από τα μεγαλύτερα δεινά του εγκλεισμού για τους κρατούμενους[30]. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι είχαν όλοι ασκήσει υποδειγματικά τον πατρικό τους ρόλο πριν από τη φυλάκισή τους. Οι περισσότεροι όμως ασκούσαν πράγματι αυτόν τον ρόλο - είτε ζούσαν με τα παιδιά τους είτε όχι - και θέλουν να συνεχίσουν να τον ασκούν ακόμη καλύτερα στο μέλλον. Αξίζουν συνεπώς κάποια εμπιστοσύνη και μία μέριμνα για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν στην προσπάθειά τους αυτή[31].
Προϋποθέσεις διατήρησης του συναισθηματικού δεσμού με τα παιδιά
Βασική προϋπόθεση όμως για την άσκηση υπεύθυνης πατρότητας από τους κρατούμενους είναι η τακτική και υπό ευνοϊκούς όρους επικοινωνία με τα παιδιά και τη σύντροφο ή όποιο άλλο πρόσωπο ασκεί τη γονική τους μέριμνα. Η επικοινωνία αυτή εξαρτάται από την αλληλεπίδραση διαφόρων παραγόντων, οικογενειακών και θεσμικών[32]. Οι θεσμικοί παράγοντες είτε έχουν σχέση με τη γενικότερη λειτουργία του ποινικού μηχανισμού (πολύμηνες προφυλακίσεις, μακροχρόνιες ποινές στέρησης της ελευθερίας, οικοδόμηση φυλακών μακριά από τα αστικά κέντρα) είτε με τους σωφρονιστικούς κανονισμούς και την οργανωτική κουλτούρα των φυλακών.
(α) Βούληση του έγκλειστου πατέρα
Ο βαθμός εσωτερίκευσης των κοινωνικών προτύπων για την πατρότητα (fatherhood) και η βούληση του εγκλείστου για πρακτική συμμετοχή (fatherinvolvement) στην ανατροφή των παιδιών διαφέρουν κατά περίπτωση[33].
Κρατούμενοι που είχαν αντιμετωπίσει κατά την παιδική τους ηλικία συσσώρευση παραγόντων κινδύνου (φτώχεια, γονείς με ιστορικό τοξικοεξάρτησης ή ποινικού εγκλεισμού, μεγάλα διαστήματα σε ανάδοχες οικογένειες και ιδρύματα, κ.ά.) φαίνεται να έχουν λιγότερη επικοινωνία με τα παιδιά τους. Τακτική επαφή μαζί τους διατηρούν συνηθέστερα οι νεότεροι, οι έγγαμοι, οι περισσότερο μορφωμένοι και εκείνοι που συγκατοικούσαν ή υποστήριζαν οικονομικά τα παιδιά[34].
Κάποιοι δεν είχαν ποτέ ενεργό συμμετοχή στην ανατροφή των παιδιών λόγω τοξικοεξάρτησης, προβλημάτων ψυχικής υγείας ή παρακινδυνευμένου τρόπου ζωής. Αλλά και όσοι είχαν ενεργό συμμετοχή διαπιστώνουν πως οι συνέπειες του ιδρυματισμού στην προσωπικότητά τους υπονομεύουν την ικανότητά τους να ασκήσουν τον ρόλο του πατέρα: εξάρτηση από την ιδρυματική δομή, υπερεπαγρύπνηση και καχυποψία, υπερβολικός έλεγχος των συναισθημάτων, ψυχική αποστασιοποίηση, κοινωνική απόσυρση, πρακτικές χειραγώγησης των άλλων, μειωμένη αίσθηση προσωπικής αξίας[35]. Η διατήρηση τακτικής επικοινωνίας με τα παιδιά απαιτεί, σε βάθος χρόνου, τεράστια προσπάθεια και προσαρμοστικότητα από την πλευρά του εγκλείστου.
(β) Συνεργατική σχέση με τη μητέρα των παιδιών
Καθοριστική σημασία έχει η στάση της μητέρας των παιδιών ως «πυλωρού»της επικοινωνίας (gatekeeper) του εγκλείστου με τα ανήλικα παιδιά του[36]. Όταν φυλακίζεται ο πατέρας την ευθύνη των παιδιών αναλαμβάνει συνήθως η μητέρα τους. Εκείνη μπορεί να ενθαρρύνει ή να αποθαρρύνει, ακόμη και να παρεμποδίσει αυτήν την επικοινωνία, εκτός κι αν παρέμβει άλλος συγγενής[37]. Πρόκειται για κρίσιμο παράγοντα, με επίδραση μεγαλύτερη και από εκείνη των ιδρυματικών περιορισμών[38].
Οι «παράπλευρες» επιπτώσεις της φυλάκισης του πατέρα στη ζωή της συζύγου του είναι βαριές[39]. Όπως και σε άλλες περιπτώσεις μακροχρόνιου αποχωρισμού των συντρόφων, τα ποσοστά διαζυγίων είναι υψηλά και οι εντάσεις λόγω καχυποψίας ή συζυγικής απιστίας συνηθισμένες[40]. Σε αντίθεση με τον αποχωρισμό που οφείλεται σε μετανάστευση ή σε στρατιωτική θητεία, ο αποχωρισμός λόγω ποινικού εγκλεισμού είναι επιπρόσθετα δευτερογενώς στιγματιστικός για τη σύντροφό του[41]. Η κατάθλιψη και το άγχος της μητέρας έχει αναπόφευκτα δυσμενείς επιπτώσεις στον ψυχισμό των παιδιών[42].Η μητέρα μπορεί να καταφεύγει λ.χ. σε αυταρχικές πρακτικές διαπαιδαγώγησης λόγω προβλημάτων ψυχικής υγείας που επιδεινώθηκαν εξαιτίας της φυλάκισης του συντρόφου της[43].
Βέβαια, η μητέρα των παιδιών μπορεί να αξιοποιήσει την περίοδο της φυλάκισης του συζύγου της για να τον παρακινήσει να ασκήσει στο μέλλον με υπευθυνότητα τα πατρικά του καθήκοντα[44]. Στην περίπτωση αυτή, δεν αποκλείεται να διαμορφώσει υπερβολικές προσδοκίες για τη συμπεριφορά του μετά την αποφυλάκιση[45].
Κατά κανόνα οι μητέρες μεριμνούν για την επικοινωνία των παιδιών με τον πατέρα. Στην ιδανική περίπτωση, μετά από μια πρώτη περίοδο επαναδιαπραγμάτευσης των οικογενειακών ρόλων, διαμορφώνεται μια συνεργατική σχέση μεταξύ των γονέων (co-parenting) η οποία δεν διακόπτεται ακόμη κι αν διαλυθεί ο γάμος. Στη χειρότερη περίπτωση, συγκρουσιακές, ασαφείς και ευμετάβλητες σχέσεις του εγκλείστου με τη μητέρα των παιδιών έχουν ως αποτέλεσμα τη διακοπή κάθε επικοινωνίας μαζί τους, κάτι το οποίο εκλαμβάνεται από τον έγκλειστο ως εχθρική ενέργεια[46]. Συχνά συνδυάζεται με διακοπή της επικοινωνίας των παιδιών και με τους γονείς του έγκλειστου πατέρα[47].
(γ) Ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών
Κάθε φορά που τα ανήλικα παιδιά επισκέπτονται τον πατέρα τους στη φυλακή αντιμετωπίζουν ένα αναπτυξιακό παράδοξο το οποίο εξηγεί γιατί τα ευρήματα των ερευνών σχετικά με την επίδραση των επισκεπτηρίων στα παιδιά είναι αντιφατικά.
Οι τακτικές επισκέψεις των παιδιών γενικά μειώνουν το άγχος τους για την τύχη του πατέρα, περιορίζουν τις δυσμενείς επιπτώσεις της φυλάκισής του στη συμπεριφορά των παιδιών και βελτιώνουν τη μεταξύ τους σχέση[48].
Άλλες έρευνες ωστόσο, επισημαίνουν τις αρνητικές συνέπειες που μπορεί να έχουν στα παιδιά επισκέψεις που διεξάγονται υπό δυσμενείς όρους. Η επανάληψη της σκηνής του αποχωρισμού, οι περιφρονητικά παραμελημένοι χώροι, η παγερή συμπεριφορά ορισμένων μελών του προσωπικού και η δευτερογενής ιδρυματοποίησηστην οποία υποβάλλεται η οικογενειακή τους ζωή έχουν ως αποτέλεσμα ένα σημαντικό ποσοστό των παιδιών να βιώνει τελικά το επισκεπτήριο ως αρνητική εμπειρία[49].
Η αμφιθυμία ορισμένων παιδιών να υποβληθούν στη δοκιμασία του επισκεπτηρίου ερμηνεύεται από τους εγκλείστους ως αρνητική προδιάθεση των παιδιών απέναντί τους. Και τούτο γιατί το επισκεπτήριο θεωρείται έμπρακτη επιβεβαίωση από την πλευρά του παιδιού ότι είναι αποφασισμένο να διατηρήσει τον συναισθηματικό δεσμό με τον φυλακισμένο γονέα (η τηλεφωνική επικοινωνία γίνεται πάντα με πρωτοβουλία του γονέα). Η έλλειψη επισκεπτηρίων από τα παιδιά συσχετίζεται με μια απροθυμία των εγκλείστων να συμμετάσχουν στις ζωές τους στο μέλλον[50].
Η ηλικία και οι αναμνήσεις των παιδιών από τον πατέρα τους είναι επίσης σημαντικοί παράγοντες. Πολλοί πατέρες δεν ζούσαν μαζί τους πριν από την φυλάκιση. Ορισμένοι κακοποιούσαν τις μητέρες τους, κάτι που εξηγεί το μειωμένο ενδιαφέρον των παιδιών να τους επισκεφτούν. Σε λίγες περιπτώσεις, η φυλάκιση ενός πατέρα με ιστορικό τοξικοεξάρτησης, βίαιης συμπεριφοράς ή ψυχικής ασθένειας γίνεται δεκτή με αληθινή ανακούφιση από τα παιδιά και τη σύντροφό του.
Τέλος, πολλά εξαρτώνται από την ψυχική ανθεκτικότητα του παιδιού. Η τελευταία δεν είναι απλώς ένα χαρακτηρολογικό γνώρισμα. Παίζουν ρόλο η οικογενειακή σταθερότητα, η παροχή φροντίδας και υποστήριξης από οικεία πρόσωπα, η ένταξη σε ένα ευρύτερο κοινωνικό δίκτυο που να είναι ικανό να τους εμφυσήσει μια αισιόδοξη θεώρηση της ζωής, πχ. σε αθλητικές, πολιτιστικές, εκκλησιαστικές ή άλλες συλλογικές δραστηριότητες[51]. Αυτή η ψυχική ανθεκτικότητα πουθενά ίσως δεν δοκιμάζεται περισσότερο από ό,τι στους ακατάλληλους για παιδιά χώρους επισκεπτηρίου των φυλακών.
(δ) Ευνοϊκοί θεσμικοί όροι επικοινωνίας
Η μεγάλη διάρκεια του εγκλεισμού, οι ιδρυματικοί περιορισμοί και η απόσταση της φυλακής από τον τόπο μόνιμης κατοικίας της οικογένειας παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση ή τη διάρρηξη των συναισθηματικών δεσμών του πατέρα με τα παιδιά του[52].
Το κόστος μετακίνησης για την πραγματοποίηση ενός επισκεπτηρίου και για τηλεφωνική επικοινωνία είναι απαγορευτικό για τις άπορες οικογένειες. Την κατάσταση επιβαρύνουν οι κανόνες ασφαλείας που περιορίζουν ή απαγορεύουν τους εναγκαλισμούς, το άγγιγμα των χεριών, τα φιλιά, δηλαδή συνήθεις εκφράσεις κάθε συναισθηματικού δεσμού. Το ίδιο ισχύει για την αδυναμία συμμετοχής στη καθημερινή οικογενειακή ζωή, όπως το κοινό γεύμα, το κόψιμο της τούρτας γενεθλίων, η προσφορά δώρων, η αναμνηστική φωτογραφία, η ανάγνωση παραμυθιού, το παιχνίδι, κλπ.[53]. Το αποτέλεσμα είναι να περιορίζεται δραστικά η δυνατότητα του πατέρα να προσφέρει στα παιδιά του ψυχική υποστήριξη και καθοδήγηση.
Διάφορα θεσμικά μέτρα, προγράμματα και δράσεις έχουν δοκιμαστεί τα τελευταία χρόνια σε αναπτυγμένες χώρες για τη διευκόλυνση της επικοινωνίας του κρατουμένου με τα παιδιά του και την ενίσχυση του συναισθηματικού τους δεσμού[54].
Κάποια από αυτά βελτιώνουν τους όρους επικοινωνίας με τα παιδιά, όπως τη διάρκεια, τη συχνότητα και την ευελιξία των προγραμμάτων επισκεπτηρίου χωρίς διαχωριστικό μέσο (πρωινά και απογευματινά, 6-7 ημέρες την εβδομάδα, Σαββατοκύριακα και αργίες) για όλους τους εγκλείστους (ανεξάρτητα από την ιδρυματική διαγωγή τους)· διαμορφώνονται παιδοκεντρικοί χώροι διεξαγωγής των επισκεπτηρίων (με παιδική διακόσμηση, έπιπλα, παιχνίδια) και οργανώνονται υπαίθριες οικογενειακές γιορτές· επιτρέπονται οικογενειακά επισκεπτήρια μακράς διάρκειας σε ιδιωτικό χώρο·οι έλεγχοι ασφάλειας για τα παιδιά γίνονται διακριτικά από εκπαιδευμένο προσωπικό· προσφέρονται φιλικοί χώροι αναμονής (κέντρα επισκεπτών) με δυνατότητες ενημέρωσης, συμβουλευτικής υποστήριξης και φροντίδας παιδιών· οι επισκέπτες ενημερώνονται υπεύθυνα για τους κανονισμούς από φυλλάδια και ιστοσελίδες σε διάφορες γλώσσες και από βίντεο στο youtube·προσφέρεται δωρεάν τηλεφωνική και ηλεκτρονική επικοινωνία με τα παιδιά και τις μητέρες τους, κ.ά.
Άλλα μέτρα στοχεύουν στην οικονομική και ψυχολογική υποστήριξη της οικογένειας. Για παράδειγμα, καλύπτεται το κόστος μετάβασης και διαμονής άπορων οικογενειών με ανήλικα παιδιά, για έναν ελάχιστο αριθμό επισκέψεων κάθε έτος, όταν ο γονέας κρατείται μακριά από τον τόπο μόνιμης κατοικίας του. Οι μητέρες των ανήλικων παιδιών των κρατουμένων δέχονται οικονομική και ψυχοκοινωνική υποστήριξη από το ευρύτερο σύστημα υπηρεσιών υγείας και πρόνοιας στην κοινότητα διαμονής τους.
Μια σειρά από προγράμματα οικογενειακής συμβουλευτικής παρέχουν ψυχολογική υποστήριξη στον έγκλειστο, συχνά σε συνδυασμό με την προσφορά ευνοϊκότερων όρων επικοινωνίας με τα παιδιά (επιπλέον «ελεύθερα» επισκεπτήρια, δυνατότητα ηλεκτρονικής επικοινωνίας κ.ά.).
Τέλος, οι σωφρονιστικές αρχές μεριμνούν ώστε να αξιολογούνται τα σχετικά προγράμματα και οι άλλες δράσεις για τη βελτίωση των όρων επικοινωνίας γονέα-παιδιών, συγκροτούνται «φόρουμ επισκεπτών» για την υποβολή προτάσεων και παραπόνων στη διεύθυνση της φυλακής, προσφέρεται στη διεύθυνση και το εξειδικευμένο προσωπικό καθοδήγηση από επιστημονικά συμβουλευτικά όργανα.
Προς μία περισσότερο «φιλική προς την οικογένεια» σωφρονιστική πολιτική;
Η διεπιστημονική έρευνα των οικογενειακών σχέσεων των κρατουμένων έχει αναδείξει τις «παράπλευρες» επιπτώσεις του ποινικού εγκλεισμού στα παιδιά τους. Η διασφάλιση τακτικής επικοινωνίας μαζί τους υπό ευνοϊκούς όρους και η ψυχο-κοινωνική υποστήριξη του εγκλείστου, των παιδιών του και της μητέρας τους μπορούν να ωφελήσουν σημαντικά[55]. Επιπλέον, η συνειδητοποίηση της πατρικής ευθύνης αποτελεί ισχυρό κίνητρο για την αποχήτουεγκλείστου από το έγκλημα μετά την αποφυλάκιση (desistance)[56].
Καθώς οι σωφρονιστικές αρχές σε όλο και περισσότερες χώρες αναγνωρίζουν τη σημασία που έχει για την αντεγκληματική και τη σωφρονιστική πολιτική η διατήρηση των οικογενειακών σχέσεων και ιδιαίτερα του συναισθηματικού δεσμού του εγκλείστου με τα παιδιά του, λαμβάνονται πρωτοβουλίες για τη μεταρρύθμιση του θεσμικού πλαισίου και της οργανωτικής κουλτούρας των φυλακών με σκοπό:
- τη μείωση των αναστολών των παιδιών να επισκεφτούν τον φυλακισμένο γονέα και την ενδυνάμωση του συναισθηματικού τους δεσμού.
- τον μετριασμό του ψυχικού τραύματος και τη μείωση ψυχοπαθολογικών εκδηλώσεων, παραβατικής συμπεριφοράς και μειωμένων εκπαιδευτικών επιδόσεων από τα παιδιά.
- τη μείωση των ποσοστών υποτροπής των αποφυλακισμένων και τη διατήρηση των οικογενειακών τους δεσμών ώστε να λάβουν υποστήριξη μετά την αποφυλάκιση.
- τη βελτίωση της ιδρυματικής προσαρμογής των έγκλειστων γονέων και τη μείωση της βίαιης και αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς στις φυλακές.
Σε όλο και περισσότερες χώρες, αναγνωρίζεται τα τελευταία χρόνια η ανάγκη για θεσμικές μεταρρυθμίσεις, υλοποίηση προγραμμάτων και άλλες παρεμβάσεις ώστε η σωφρονιστική πολιτική να γίνει περισσότερο «φιλική» προς την οικογένεια των κρατουμένων και να συμπεριλάβει στους στόχους της μια ουσιαστική μέριμνα για τη διασφάλιση τακτικής επικοινωνίας των εγκλείστων με τα παιδιά τους υπό ευνοϊκούς όρους, με την προϋπόθεση βέβαια ότι η επικοινωνία αυτή είναι και προς το συμφέρον των παιδιών[57].
* Ουίλιαμ Αλοσκόφης, Δρ κοινωνιολόγος, Κατάστημα Κράτησης Κορυδαλλού, koinoniologoi@kkkorydallos.gr
Σημείωση
Οι απόψεις είναι αποκλειστικά του συγγραφέα του άρθρου και δεν εκφράζουν απαραίτητα το Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.
Θέλω να ευχαριστήσω την ψυχολόγο Ναταλία Βαλεοντή για την κριτική ανάγνωση του άρθρου και τις χρήσιμες επισημάνσεις της.
[1] Goffman, E., Άσυλα. Δοκίμια για την κοινωνική κατάσταση των ασθενών του ψυχιατρείου και άλλων τροφίμων(μετ. Ξ.Κομνηνός), Ευρύαλος, Αθήνα, 1994, σελ.30.
[2] Arditti, J. A., Smock, S., & Parkman, T., “‘It’s been hard to be a father’: a qualitative exploration of incarcerated fatherhood”,Fathering: A Journal of Theory, Research, and Practice about Men as Fathers, 3(3), 2005, pp.267-288·Arditti, J. A.,Parental incarceration and the family. Psychological and social effects of imprisonment on children, parents, and caregivers,New York University Press, New York, 2014, pp.74-75.
[3] Για μια περιεκτική παρουσίαση της σχετικής βιβλιογραφίας με έμφαση στην υλοποίηση προγραμμάτων συμβουλευτικής για τις μητέρες κρατούμενες βλ. Καρβέλη, Β., Πετρουλάκη, Κ., Νικολαΐδης, Γ., Μεγαλώνοντας ένα παιδί πίσω από τα κάγκελα της φυλακής: Εγχειρίδιο για επαγγελματίες. ΙνστιτούτοΥγείαςτουΠαιδιού, Αθήνα, 2012.
[4] Dyer, W. J., Pleck, J., & McBride, B., “Using mixture regression to identify varying effects: a demonstration with paternal incarceration”, Journal of Marriage and Family, 74(5), 2012, pp.1129–1148.
[5] Maruschak, Laura M., Glaze, Lauren E., Mumola, Christopher J., “Incarcerated parents and their children”, in Eddy, J.M., Poehlmann, J. (Eds.), Children of incarcerated Parents: A handbook for researchers and practitioners, Urban Institute Press, Washington, 2010, pp.33–51.
[6] Arditti, J. A., Parental incarceration and the family…, ό.π., σελ.71-72· Mumola, C.J., “Incarcerated parents and their children”, Bureau of Justice Statistics, Special Report, US Department of Justice, Washington, DC., 2000. Έρευνες με ανώνυμα ερωτηματολόγια δείχνουν ότι τα επίσημα στοιχεία πιθανότατα υποεκτιμούν το ποσοστό των κρατούμενων γονέων στις ΗΠΑ, βλ. Shlafer, R. J., Duwe, G. & Hindt, L., “Parents in prisons and their minor children: comparisons between state and national estimates”, Minnesota Department of Corrections, 2018. Ακόμη και στη Δανία, χώρα με ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά ποινικού εγκλεισμού, έχει εκτιμηθεί ότι 1 στα 12 παιδιά θα στερηθούν κάποια στιγμή τον πατέρα τους εξαιτίας μιας φυλάκισής του, έστω και για μία ημέρα, βλ.Wildeman, C. & Andersen, L. H., “Cumulative risks of paternal and maternal incarceration in Denmark and the United States”, Demographic Research, 32, 2015, pp.1567–1580.
[7] Hairston, C.F., “The forgotten parent: Understanding the forces that influence incarcerated fathers’ relationships with their children”, Child Welfare, 77(5), 1998, pp.617-639.
[8] Patton, W. W., “Mommy’s gone, daddy’s in prison, now what about me? Familyreunification for single custodial fathers in prison:Will the sins of incarcerated be inherited by their children?”, North Dakota Law Review, 75,1999, pp.179-205.
[9] Lanier, C. S., “Affective states of fathers in prison”, Justice Quarterly10(1), 1993, pp.49-66.
[10] Arditti, J. A., Parentalincarcerationandthefamily…, ό.π., pp.76· Αλοσκόφης, Ο., Οάτυποςκώδικαςσυμπεριφοράςτωνκρατουμένων. Στρατηγικές επιβίωσης στη σύγχρονη φυλακή, Αθήνα: Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2010, σελ.152, 164.
[11] Meek, R., “The parenting possible selves of young fathers in prison”,Psychology, CrimeandLaw, 13(4), 2007, pp.371-382.
[12] Chui, W.H., “Voices of the incarcerated father: Struggling to live up to fatherhood, Criminology & Criminal Justice, 16(1), 2016, pp.60-79.
[13] Swanson, C., Lee, C.-B., Sansone, F.A. & Tatum, K.M., “Incarcerated fathers and their children: perceptions to barriers to their relationships”, The Prison Journal, 93(4), 2013, pp.453-474.
[14] Arditti, J. A., κ.ά., ‘It’s been hard to be a father’, ό.π.
[15] Fowler, C., Rossiter, C., Dawson, A., Jackson, D., Power, T., “Becoming a ‘better’ father: supporting the needs of incarcerated fathers”, The Prison Journal, 97(6), 2017, pp.692-712·Lee, C.B., Sansone, F.A., Swanson, C., and Tatum, K.J., “Incarcerated fathers and parenting: importance of the relationship with their children”, Social Work in Public Health, 27(1–2), 2012, pp.165–186.
[16] Kazura, K., “Family programming for incarcerated parents: a needs assessment among inmates”, Journal of Offender Rehabilitation, 32(4), 2001, pp.67–83. Οιέγκλειστεςμητέρεςέχουνεπίσηςσυχνότεραανάγκηγιαθεραπείαεξαρτήσεων, προβλημάτωνψυχικήςυγείαςκαιψυχικώντραυμάτωναπόσωματικήήσεξουαλικήκακοποίηση, Kjellstrand, J.M., Cearley, J., Mark, E., Foney, D., Martinez, C.R.Jr., “Characteristics of incarcerated fathers and mothers: implications for preventive interventions targeting children and families”, Children and Youth Services Review, 34, 2012, pp.2409-2415.
[17] Swanson, C., Lee, C-B, κ.ά. “Prisoners' perceptions of father-child relationships and social support”,American Journal of Criminal Justice, 37, 338-355.
[18] Meek, R., “The possible selves of young fathers in prison”,Journal of Adolescence,34( 5), 941–949·Ladlow, L., & Neal, B., “Risk, resource, redemption? The parenting and custodial experiences of young offender fathers”, Social Policy and Society, 15(1), 2016, pp.113-127.
[19] Day, R. D., Acock, A.C., Bahr, S. J., & Arditti, J. A ., “Incarcerated fathers returning home to children and families: introduction to the special issue and a primer on doing research with men in prison”, Fathering: A Journal of Theory, Research, and Practice about Men as Fathers, 3(3), 2005, 183-200.
[20] Sykes, B.L. & Pettit, B., “Severe deprivation and system inclusion among children of incarcerated parents in the United States after the Great Recession”, Journal of the Social Science, 1(2), 2015, 108-132.
[21] Roettger, M.E. & Swisher, R.R., “Incarcerated fathers. Implications for father involvement”, in J. Pattnaik, (editor), Father involvement in young children’s lives. A global analysis, Springer, Heidelberg – London – New York, 2013, pp.107-122.
[22] Porter, L. C., & King, R. D. , “Absent fathers or absent variables? A new look at paternal incarceration and delinquency”, Journal of Research in Crime and Delinquency, 52, 2015, pp.414–443· Geller, A., Cooper, C. E., Garfinkel, I., Schwartz-Soicher, O., & Mincy, R. B., “Beyond absenteeism: father incarceration and child development”, Demography, 49, 2012, pp.49–76.
[23] Lee, R.D., Fang, X.M. & Luo, F.J., “The impact of parental incarceration on the physical and mental health of young adults”, Pediatrics, 131 (4), 2013, E1188–E1195.
[24] Haskins, A.R., “Unintended consequences: effects of paternal incarceration on child school readiness and later special education placement”, Sociological Science, 1, 2014, pp.141-158· Haskins, A. R., “Paternal incarceration and child-reported behavioral functioning at age 9”, Social Science Research, 52, 2015, pp.18–33· Haskins, A. R., “Beyond boys’ bad behavior: paternal incarceration and cognitive development in middle childhood”, Social Forces, 95(2), 2016, pp.861–892.
[25] Turney, K. & Haskins, A.R. , “Falling behind? Children’s early grade retention after paternal incarceration”, Sociology of Education, 87(4), 2014, pp.241-258.
[26] Wildeman, C., Scardamalia, K., Walsh, E. G., O’Brien, R. L., & Brew, B., “Paternal incarceration and teachers’ expectations of students”, Socius: Sociological Research for a Dynamic World, 3, pp.1-14, 2017.
[27] Andersen, L. H. , “How children’s educational outcomes and criminality vary by duration and frequency of paternal incarceration”, The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science, 665(1), 2016, pp.149–170.
[28] Wildeman, C. & Turney, K.,“Positive, negative, or null? The effects of maternal incarceration on children's behavioral problems”, Demography,51(3), 2014, pp.1041-1068·Wildeman, C. (2010). “Paternal incarceration and children’s physically aggressive behaviors: evidence from the fragile families and child well-being study”, Social Forces,89(1), 2010, pp.285–309·Foster, H., “Maternal and paternal imprisonment in the stress process”,Social Science Research, 42, 2013, pp.650-669·Roettger, M. E., Swisher, R. R., Kuhl, D. C., & Chavez, J., “Paternal incarceration and trajectories of marijuana and other illegal drug use from adolescence into young adulthood: evidence from longitudinal panels of males and females in the United States”, Addiction, 106(1), 2011, pp.121–132·Wakefield, S., & Wildeman, C., “Paternal incarceration and mental health and behavioral problems”, Children of the Prison Boom, 2013, pp.71–96· Turney, K., “The consequences of paternal incarceration for maternal neglect and harsh parenting”, Social Forces, 92(4), 2014, pp.1607–1636.
[29] Kirk, D. S., & Wakefield, S., “Collateral consequences of punishment: a critical review and path forward”, Annual Review of Criminology, 1(1), 2918, pp.171–194.
[30] Ugelvik, T., “Paternal pains of imprisonment: incarcerated fathers, ethnic minority masculinity and resistance narratives”, Punishment & Society, 16(2), 2014, 152-168.
[31] Uggen, C. & McElrath, S., “Parental incarceration: what we know and where we need to go”, The Journal of Criminal Law and Criminology, 104(3), 2014, 597-604.
[32] Τοερώτημαδενέχειδιερευνηθείεπαρκώς,Tasca, M., ‘It’s not all cupcakes and lollipops’: an investigation of the predictors and effects of prison visitation for children during maternal and paternal incarceration, Doctoral dissertation, ArizonaStateUniversity, 2014, p.25.
[33] DyerW. J., “Prison, fathers, andidentity: atheoryofhowincarcerationaffectsmen’spaternalidentity”, Fathering: AJournalofTheory, Research, andPracticeaboutMenasFathers, 3(3), 2005, p.204.
[34] Galardi, T.R., Settersten, R.A., Vuchinich, S., & Richards, L., “Associations between incarcerated fathers’ cumulative childhood risk and contact with their children”, Journal of Family Issues, 38(5), 2017, pp.654-676.
[35] Haney, C., “The psychological impact of incarceration: implications for postprison adjustment” (T. U. Institute, Trans.),in J. Travis & M. Waul (Eds.), Prisoners once removed: the impact of incarceration and reentry on children, families, and communities(pp. 33–66), Urban Institute Press, Washington, 2003.
[36] Roy, K., & Dyson, O., “Gatekeeping in context: babymama drama and the involvement of incarcerated fathers”, Fathering, 3, 2005, pp.289-310·Turney, K. & Wildeman, C., “Redefining relationships explaining the countervailing consequences of paternal incarceration for parenting”, American Sociological Review, 78(6), 2013, pp.949–979.
[37] Nesmith, A., & Ruhland, E., “Children of incarcerated parents: challenges and resiliency, in their own words”, Child and Youth Services Review, 30(10), 2008, pp.1119-1130.
[38] Swanson, C., Lee, C.-B., κ.ά. “Incarcerated fathers and their children...”, ό.π..
[39] Geller, A., & Franklin, A. W., “Paternal incarceration and the housing security of urban mothers”, Journal of Marriage and Family, 76(2), 2014, pp.411–427·Geller, A., Garfinkel, I., & Western, B., “Paternal incarceration and support for children in fragile families”, Demography, 48(1), 2011, pp.25–47·Schwartz-Soicher, O., Geller, A., & Garfinkel, I., “The effect of paternal incarceration on material hardship”, Social Service Review, 85(3), 2011, pp.447–473·Tasca, M., Rodriguez, N., & Zatz, M. S., “Family and residential instability in the context of paternal and maternal incarceration”, Criminal justice and behavior, 38(3), 2011, pp.231-247.
[40] Massoglia, M., Remster, B. and King, R.D., “Stigma or separation? Understanding the incarceration–divorce relationship”, Social Forces, 90(1), 2011, 133–155.Γιαπαράδειγμα, το50% τωνγυναικώνσυντρόφωντωνανδρώνκρατουμένων(n=88) ανέφερεστηνέρευνατωνDavey-Rothwellότιείχεσεξουαλικέςεπαφέςμεάλλαπρόσωπακατάτηδιάρκειατηςφυλάκισηςτωνσυντρόφωντους, απότουςοποίουςοι2 στους3 τοείχαναντιληφθείμεκάποιοτρόπο, Davey-Rothwell, M.A., Villarroel, M.A., Grieb, S.D. & Latkin, C.A., “Norms, attitudes, andsexbehaviorsamongwomenwithincarceratedmainpartners”, JournalofUrbanHealth:BulletinoftheNewYorkAcademyofMedicine, 90(6), 2012, pp.1151-1165.
[41] Rodriguez, A. J., & Margolin, G., “Parental incarceration, transnational migration, and military deployment: family process mechanisms of youth adjustment to temporary parent absence”, Clinical Child and Family Psychology Review, 18(1), 2015, pp.24-49.
[42] Chui, W.H., “Association between caregiver stress and behavioral problems in the children of incarcerated fathers in Hong Kong”,Maternal Child Health Journal, 20, 2016, pp.2074-2083.
[43] Perry, A. R., & Bright, M., “African American fathers and incarceration: paternal involvement and child outcomes”,Social Work in Public Health, 27(1-2), 2012, pp.187–203.
[44] Christian, J. & Kennedy, L. W., “Secondary narratives in the aftermath of crime: Defining family members' relationships with prisoners”,Punishment & Society,13(4),2011, pp.379-402.
[45] Day, R. D., Acock, A.C., et al., ό.π..· Roy, K., & Dyson, O., ό.π..
[46] DeHart, D., Shapiro, C., & Clone, S., “‘The pill line is longer than the chow line’: the impact of incarceration on prisoners and their families”, The Prison Journal, Advance access, January 18, 2018,pp.1-25.
[47] Turney, K., “The intergenerational consequences of mass incarceration: implications for children's co-residence and contact with grandparents”, Social Forces, 93(1), 2014, 299-327.
[48] Nesmith & Ruhland, ό.π.
[49] Arditti, J. A., “Locked doors and glass walls: family visiting at a local jail”, Journal of Loss and Trauma, 8, 2003, pp.115–138·Comfort, M. L., “In the tube at San Quentin. The ‘secondary prisonization’ of women visiting inmates”,Journal of Contemporary Ethnography, 32(1), 2003, pp.77-107.
[50] Swanson, C., Lee, C.-B., κ.ά. , “Incarcerated fathers and their children...”, ό.π..
[51] Arditti, J. A.,Parental incarceration and the family…,ό.π., σελ.128-132. Jones, A.,Gallagher, B., Manby, M., Robertson, O., Schützwohl, M., Berman, A. H., Hirschfield, A., Ayre, L., Urban, M., Sharratt, K., & Christmann, K., Children of prisoners: interventions and mitigations to strengthen mental health, University of Huddersfield, Huddersfield, 2013, p.110.
[52] Χαρακτηριστικός είναι ο κανόνας της «μίας φιλενάδας»: όταν ένας κρατούμενος έχει παιδιά με διαφορετικές γυναίκες καλείται να διαλέξει μία μόνο που θα τον επισκέπτεται με τα παιδιά της, Arditti, ό.π., 2014, pp.87-88.
[53] Jardine, C., “Constructing and maintaining family in the context of imprisonment”, British Journal of Criminology, 58, 2018, pp.114-131, Advance access publication 10 February 2017.
[54] Ενδεικτικά: Family Relations Expert Group, Good practice collection: Family relations, European Organisation of Prison and Correctional Services (Europris), 2017 (September)·Troy, V., McPherson, K.E., Emslie, C., Gilchrist, E., “The feasibility, appropriateness, meaningfulness, and effectiveness of parenting and family support programs delivered in the criminal justice system: a systematic review”, Journal of Child and Family Studies, 2018, pp.1-16·Hart-Johnson, A., Johnson, G. & Tate, M., “Prison staff who shape child and family visits: United Kingdom multiple case study”, in: L. Gordon, (edr.), Contemporary research and analysis on the children of prisoners: invisible children, Cambridge Scholars, Cambridge, 2018, pp.241-265.
[55] Markson, L., Lösel, F., Souza K., Lanskey, C., “Male prisoners’ family relationships and resilience in resettlement”,Criminology & Criminal Justice, 15(4), 2015, pp.423–441·Kelly-Trombley, H.M., Bartels, D., & Wieling, E., “'She's my baby': fathers experience their relationship with their daughters”, Fathering, 12(1), 2014, pp.94-114.
[56] Arditti, J. A., Parental incarceration…, ό.π.,pp.90-93·Αλοσκόφης, Ο., “Οθεσμόςτωνεπισκεπτηρίωνσεκρατουμένους: ταεπισκεπτήριαστοΚ.Κ. Κορυδαλλούαπότο2005 ωςτο2014”, TheArtofCrime, 4(Μάιος), 2018,
[57] Uggen, C. & McElrath, S., “Parental incarceration: what we know and where we need to go”, The Journal of Criminal Law and Criminology, 104(3), 2014, pp.597-604.