Μαύρο Δελφίνι: Η φυλακή των «ζωντανών-νεκρών»

Νίκη Μουντζούρα

Η φυλακή ή αλλιώς «σωφρονιστικό κατάστημα» όπως έχει επικρατήσει να χρησιμοποιείται ο όρος τα τελευταία χρόνια προς αποφυγή στιγματισμού των εμπλεκομένων προσώπων και θέλοντας να αποφύγουμε να προσδώσουμε ένα αρνητικό πρόσημο-χαρακτήρα στην έννοια, αποτελεί μια εγκατάσταση, στην οποία οι τρόφιμοι κρατούνται παρά τη θέλησή τους, εξαιτίας της διάπραξης αξιόποινων πράξεων και έκνομων ενεργειών.

Με αυτό τον τρόπο χάνεται η ελευθερία τους ως μια μορφή ποινής και μια μέθοδος ποινικής καταστολής, ενώ βρίσκονται κάτω από την επίβλεψη ανώτατων κρατικών μηχανισμών. Ως θεσμός προσπαθεί να συνδυάσει δυο αντιφατικούς στόχους. Αφενός στοχεύει στην απομάκρυνση των «κακών» και «επικίνδυνων» από το κοινωνικό σύνολο και αφετέρου επιδιώκει την επάνοδό τους σε αυτό, μέσω του σωφρονισμού που επιτελεί. Αποτελεί δηλαδή, έναν πειθαρχικό μηχανισμό κάθε «πολιτισμένης κοινωνίας».  Ο όρος φυλακή στο δίκαιο της Ελλάδας έχει αντικατασταθεί με τον όρο «κατάστημα κράτησης» με το νόμο 1851/1989. Επιπλέον, αντί για τον χαρακτηρισμό: «εγκληματίας», χρησιμοποιείται η λέξη «παραβάτης», κυρίως για τα ανήλικα άτομα αποφεύγοντας το «ετικετάρισμά» τους στη μετέπειτα ζωή τους.

Η πορεία των φυλακισμένων-κατάδικων είναι ανάλογη με την πορεία των τριών φάσεων, στοιχείων ή χρόνων που συνθέτουν το εγκληματικό φαινόμενο, το οποίο ακολουθεί κυρίως κυκλική τροχιά. Αναλυτικότερα, έχουμε τον κανόνα (ποινικό νόμο), την παράβαση του κανόνα (έγκλημα) και την κύρωση (ποινή). Η φυλακή αποτελεί τμήμα του ποινικού δικαστικού συστήματος και χρησιμοποιείται ως απονομή δικαιοσύνης ανάλογη με τις διαπραχθείσες πράξεις και εγκλήματα για τα οποία τα άτομα έχουν καταδικαστεί επίσημα από τους αρμόδιους φορείς. Οι κρατούμενοι κατανέμονται στα σωφρονιστικά καταστήματα ανάλογα με τη βαρύτητα των αξιόποινων πράξεων, άλλα και με την επικινδυνότητα των προσώπων, για παράδειγμα αν υπάρχει περίπτωση απόπειρας διαφυγής των εμπλεκομένων. Γι’ αυτό το λόγο οι πιο σκληροί εγκληματίες οδηγούνται σε φυλακές υψίστης ασφαλείας, όπου υπάρχουν τα ανάλογα μέτρα και συνθήκες κράτησης. Ακόμα και σε αυτές τις  φυλακές υπάρχουν οι αντίστοιχες διαβαθμίσεις, καθώς σε πολλές οι συνθήκες κράτησης είναι πολύ σκληρές και παρατηρείται βάναυση συμπεριφορά από πλευράς σωφρονιστικών υπαλλήλων, η οποία εκφράζεται υπό μορφή  είτε ψυχολογικών, είτε σωματικών βασανιστηρίων.

Μια από τις πιο σκληρές φυλακές υψίστης ασφαλείας του κόσμου είναι η φυλακή: «Μαύρο Δελφίνι» η οποία βρίσκεται στα σύνορα της Ρωσίας με το Καζακστάν, ανήκει στην περιφέρεια Ορενμπούργκ και είναι σωφρονιστικό ίδρυμα στο Σολ-Ιλέτσκ. Είναι η φυλακή που δεν απέδρασε ποτέ κανείς και βρίσκεται κάτω από τη διαχείρηση και επίβλεψη της Ομοσπονδιακής Σωφρονιστικής Υπηρεσίας της Ρωσίας. Η λειτουργία της αρχίζει από τον 18^ο αιώνα, στεγάζοντας τους καταδικασμένους σε ισόβια κάτεργα. Πρόκειται για ένα από τα παλαιότερα σωφρονιστικά συγκροτήματα της Ρωσίας, το οποίο χρονολογείται από το 1773. Η χωρητικότητα της φυλακής είναι στους 1600 κρατούμενους, αλλά ο αριθμός των τροφίμων είναι πολύ μικρότερος προκειμένου να επιτυγχάνεται η ασφαλής φύλαξή τους.  Στη φυλακή κρατούνται περίπου 700 από τους πιο σκληρούς και αιμοσταγείς εγκληματίες της Ρωσίας. Μεταξύ άλλων, δολοφόνοι, παιδόφιλοι, τρομοκράτες, κατά συρροή δολοφόνοι, ψυχικά ασθενείς (μανιακοί) και κανίβαλοι. Ο συνολικός αριθμός των ανθρώπων που σκότωσαν οι 700 κρατούμενοι υπολογίζεται ότι ξεπερνάει τα 3.500 άτομα. Από την αρχή της λειτουργίας, το σωφρονιστικό κατάστημα είχε τιμωρητικό χαρακτήρα, καθώς τα πάντα είναι φτιαγμένα, ώστε να υπάρχει υποταγή και από τους πιο σκληρούς εγκληματίες. Οι κρατούμενοι είναι όλοι ισοβίτες, αφού έχουν καταδικαστεί για πολλαπλές ανθρωποκτονίες και δεν πρόκειται να έρθει ποτέ η ώρα της αποφυλάκισής τους ή να διαβούν την πόρτα της εξόδου. Ανάμεσα στους τρόφιμους της φυλακής είναι και ο κανίβαλος serial killer Vladimir Nikolayer, ο οποίος δολοφονούσε και έτρωγε τα θύματά του και εν συνεχεία πουλούσε το ανθρώπινο κρέας.

Η φυλακή πήρε το όνομά της από το συντριβάνι που υπάρχει πριν από την κύρια είσοδο και είναι διακοσμημένο με το γλυπτό ενός μαύρου δελφινιού. Το άγαλμα κατασκευάστηκε από τους ίδιους τους κρατούμενους. Πιθανότατα η σημασιολογία της συγκεκριμένης κατασκευής και επιλογής του μαύρου χρώματος να υποδηλώνει την καθημερινότητα της ζωής των κρατουμένων και της ψυχικής τους κατάστασης, ενώ η επιλογή του δελφινιού να παρουσιάζει την προσπάθεια διαφυγής. Το γεγονός όμως, ότι βρίσκεται έξω από το νερό, που αποτελεί φυσικό του περιβάλλον,   ίσως να θέλει να δείξει την έλλειψη ζωής και οξυγόνου, με φυσικό επακόλουθο το θάνατο. Καθώς  επίσης και οι ίδιοι οι κρατούμενοι ζουν σε ένα χώρο σαν ζωντανοί νεκροί, αφού οι συνθήκες δεν ταυτίζονται με αυτές του κοινωνικού περιβάλλοντος ενός ελεύθερου ανθρώπου. Κι αυτό, γιατί είναι καταδικασμένοι να μην ξαναδούν ποτέ τον «έξω» κόσμο, άρα τελικός τους προορισμός είναι ο θάνατος μέσα στην φυλακή, όπου θα είναι και η μοναδική περίπτωση που θα μπορέσουν να «αποδράσουν». Δύσκολος και σκληρός δρόμος τον οποίο οι ίδιοι οι φυλακισμένοι επέλεξαν, διαπράττοντας τόσο σκληρά και ειδεχθή εγκλήματα. Ο προαύλιος χώρος δε θυμίζει σε τίποτα φυλακή υψίστης ασφαλείας,  άλλη μια περίπτωση που επιβεβαιώνεται η αντιφατικότητα του «είναι-φαίνεσθαι».

Όσον αφορά τα μέτρα ασφαλείας της φυλακής είναι δρακόντεια, γεγονός που κάνει ακόμα και τη σκέψη απόπειρας απόδρασης ή την έξοδο από τη φυλακή με οποιοδήποτε τρόπο να μοιάζει αδιανόητο σενάριο και ουτοπικό όνειρο για τους κρατούμενους. Αναλυτικότερα, η έξοδος σφραγίζεται από διαδοχικές μεταλλικές πόρτες υψίστης ασφαλείας. Οι τρόφιμοι ζουν μέσα σε κελί το οποίο περικλύεται από άλλο εξωτερικό κελί, «ένα κελί μέσα σε κελί», ενώ βρίσκονται κάτω από την άγρυπνη εποπτεία των δεσμοφυλάκων, καθώς παρακολουθούνται 24 ώρες το 24ωρο από κλειστό σύστημα και κάμερες ασφαλείας. Για 90 λεπτά την ημέρα μεταφέρονται σε ένα κλουβί για άσκηση, χρονικό διάστημα κατά το οποίο ερευνάται το κελί τους για τυχόν παράνομα ή λαθραία αντικείμενα που δεν επιτρέπεται να έχουν στην κατοχή τους. Από τη στιγμή που θα ξυπνήσουν δεν τους επιτρέπεται να ξεκουραστούν και να καθίσουν στα στρώματά τους έως ότου έρθει η ώρα για να κοιμηθούν. Οι φύλακες είναι υπεύθυνοι για την τήρηση των κανόνων  από τους τρόφιμους, γι’ αυτό κάθε 15 λεπτά ένας από αυτούς περνάει από κάθε κελί για να ελέγξει και να εξασφαλίσει ότι όλοι συμμορφώνονται στους κανόνες. Η αναλογία κρατουμένων και αξιωματικών της Ομοσπονδιακής Σωφρονιστικής Υπηρεσίας είναι 700 προς 900. Οι φυλακισμένοι τρέφονται τέσσερις φορές την ημέρα με σούπα. Ο μόνος τρόπος επικοινωνίας με τον έξω κόσμο είναι το ραδιόφωνο, οι εφημερίδες και τα βιβλία, καθώς απαγορεύεται να παρακολουθήσουν τηλεόραση. Ουσιαστικά δεν υπάρχει αυλή, ούτε κάποιος άλλος χώρος συγχρωτισμού. Οι μοναδικές λέξεις που τους επιτρέπεται να αρθρώσουν, ώστε να απαντήσουν στις εντολές των αξιωματικών της φυλακής είναι: «Ναι, κύριε», «Όχι , κύριε».

Κατά την είσοδό τους στο κατάστημα κράτησης, οι φύλακες δένουν τα μάτια των κρατουμένων, ώστε να μην υπάρχει καμία περίπτωση χαρτογράφησης των χώρων αυτών, οι οποίοι αποτελούν  διεξόδους διαφυγής από αυτή. Αξιοσημείωτος είναι και ο τρόπος που οι δεσμοφύλακες μεταφέρουν τους τρόφιμους σε οποιοδήποτε σημείο εντός φυλακής. Συγκεκριμένα,  κρατούνται λυγισμένοι στη μέση σκύβοντας, καθώς ο φύλακας έχει δεμένα με χειροπέδες τα χέρια τους πίσω στην πλάτη τους και πάνω από τους γοφούς τους. Η συγκεκριμένη στάση του σώματος, επιτρέπει το μέγιστο έλεγχο του κρατούμενου, καθώς βρίσκεται σε «θέση άγχους», ενώ ταυτόχρονα στερεί από αυτόν να χρησιμοποιήσει την περιφερειακή του όραση και να δημιουργήσει μια άποψη του άμεσου χώρου και περιβάλλοντός του. Επίσης, η συγκεκριμένη θέση είναι αποτρεπτική σε περίπτωση διαφυγής ή τυχόν επίθεσης στο προσωπικό φρούρησης. Κάτι ανάλογο δε συναντάται σε καμία άλλη φυλακή του κόσμου, ενώ καμία επίσημη καταγγελία ή επιβεβαιωμένη αναφορά δεν υπάρχει, παρά τις φήμες για βάναυση κακοποίηση κρατουμένων και κακοδιαχείρισης της φυλακής από πλευράς σωφρονιστικών υπαλλήλων και αξιωματικών. Τέλος, έξω από κάθε κελί υπάρχει αναλυτική περιγραφή των εγκλημάτων κάθε τροφίμου, ώστε οι φύλακες να μη νιώθουν ούτε μια στιγμή οίκτο και κανένα έλεος για την συμπεριφορά τους προς αυτούς.

Αναφορικά με τα όσα διαβάσαμε παραπάνω και στα πλαίσια της Αντεγκληματικής πολιτικής και του σωφρονιστικού συστήματος, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι θα πρέπει να δημιουργηθούν μηχανισμοί πρόληψης του εγκλήματος και του περάσματος στην πράξη. Ως Αντεγκληματική Πολιτική ορίζεται η μελέτη όλων των στρατηγικών, προγραμμάτων και μέτρων που στοχεύουν στον έλεγχο σε ανεκτά όρια της εγκληματικότητας, έχοντας πάντοτε βασικό κριτήριο την προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Σ’ αυτήν εντάσσονται, τόσο η προφύλαξη από το έγκλημα, όσο και η πρόληψη του εγκλήματος. Εν συνεχεία, ως προς την αιτιολογία της ποινής έχουν διατυπωθεί κατά βάση δυο διαφορετικές θέσεις. Η πρώτη θεώρηση δέχεται ότι η ποινή αποτελεί αναγκαία συνέπεια του εγκλήματος και στην ουσία πρόκειται για δικαστική ανταπόδοση, μια κατηγορική προσταγή του πρακτικού λόγου σύμφωνα με τη διδασκαλία του Kant. Η δεύτερη θεωρεί ότι η ποινή αποτελεί ένα όπλο κοινωνικής άμυνας. Σύμφωνα με την ιδέα της ανταπόδοσης, σκοπός της ποινής είναι η επανόρθωση των επιβλαβών για την κοινωνία πνευματικών και ψυχικών συνεπειών του τελεσθέντος εγκλήματος, με την πληρωμή του κακού που έγινε με άλλο ισάξιο. Από αυτή την ιδέα της ανταπόδοσης πηγάζει και η βασική απαίτηση η ποινή να βρίσκεται, κατ’είδος και μέτρο, σε αναλογία προς τη βαρύτητα του τελεσθέντος εγκλήματος. Ως ορθότερη άποψη θεωρείται εκείνη που συνδυάζει τη σύνθεση στην ποινή της γενικής και της ειδικής πρόληψης, όπως αυτό υποδεικνύεται από τον Πλάτωνα στους Νόμους του και στον Γοργία. Συγκεκριμένα, σκοπός της γενικής πρόληψης της ποινής, είναι η συγκράτηση των πολλών που δεν έχουν εγκληματήσει από τη τέλεση εγκλημάτων είτε με τον εκφοβισμό τους από την απειλή ή την εκτέλεση της ποινής, είτε με μια βαθύτερη και ευρύτερη ψυχολογική επίδραση που περιλαμβάνει εκτός από την κοινωνική διαπαιδαγώγηση των πολλών, την καλλιέργεια της αποστροφής προς την αδικία, στα πλαίσια του παραδειγματισμού. Ενώ όσον αφορά την ιδέα της ειδικής πρόληψης, σκοπός της ποινής είναι η συγκράτηση του ατόμου που ήδη εγκλημάτησε από την τέλεση νέων εγκλημάτων στο μέλλον, είτε με την εκφόβιση, είτε με τη βελτίωση, είτε με την αχρήστευσή του. Βασική απαίτηση της ειδικής πρόληψης είναι η προσαρμογή της ποινής κατ’είδος και μέτρο, προς την προσωπικότητα του δράστη. Σε αυτή την περίπτωση της ειδικής πρόληψης έχουμε να κάνουμε με το σωφρονισμό του δράστη και την εξατομίκευση της αποτελεσματικότητας της ποινής.

Άρα συμπεραίνουμε, ότι η πρόληψη του εγκλήματος είναι σαφώς καλύτερη από την καταστολή του. Πράγμα που επιτυγχάνεται κυρίως μέσα από την οικογένεια, το σχολείο, τη γειτονιά, την εργασία και τη συναναστροφή με ανθρώπους που εναρμονίζονται με τους κανόνες και τους νόμους της κοινωνίας. Σε αντίθεση με την καταστολή, που ως πιο συχνή ποινή για εγκλήματα ποινικού χαρακτήρα, επιβάλλεται αυτή της φυλάκισης και της στέρησης της ελευθερίας.  Τέλος, αναφορικά με τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των κρατουμένων θα πρέπει να υπάρξει επιδίωξη συνεργασίας με κυβερνητικούς και έξω-κυβερνητικούς οργανισμούς, ώστε να γίνεται άμεση, όσο είναι αυτό δυνατό, και ομαλή η επανένταξη και αποκατάσταση μετά από τη αποφυλάκισή τους. Επιτακτική είναι και η ανάγκη δημιουργίας προγραμμάτων και δράσεων με στόχο την αποφυγή και τον έλεγχο της υποτροπής, ώστε να μην έχουν και αυτοί το αποτρόπαιο τέλος των τροφίμων στο «Μαύρο Δελφίνι» που δεν είναι άλλο από το καθημερινό, αργό και βασανιστικό θάνατο.

Νίκη Μουντζούρα, Κοινωνιολόγος